"راپۆرتی ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان"

پێشەكی:

دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان، بەپێی یاسای ژمارە (4) ی ساڵی 2010 كار دەكات، هەروەك لە مادەی (دووەم)ی یاساكەدا هاتووە: دەستەیەك دادەمەزرێ‌ بەناوی (دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان- عێراق) دا، كەسایەتی مەعنەوی و سەربەخۆیی دارایی و ئیداری دەبێت لەچوار چێوەی بودجەی گشتی لە هەرێمدا، بودجەیەكی تایبەتی دەبێت بە پەرلەمانەوە پەیوەست دەبێت و لەبەردەمیدا بەرپرس دەبێت. 

لە ماددەی (سێیەم)ی یاساكەدا ئامانجی دەستەكە دەستنیشانكراوەو هاتووە: "ئامانجی دەستە پارێزگاریكردنە لە مافەكانی مرۆڤ و پتەوكردنی و داكۆكی كردن لێی لەهەموو لایەنەكانەوە بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتیەكان، لەگەڵ بلاوكردنەوەی رۆشنبیری مافەكانی مرۆڤ".

جگە لەمە لە ماددەی (چوارەم)ی یاساكەدا ئەركەكانی دەستە دەستنیشانكراون كە بریتین لە:

یەكەم:راو راوێژی خۆی سەبارەت بەمەسەلەكانی پەیوەست بە مافی مرۆڤ پێشكەش دەكات و راسپاردە بۆ وەزارەتەكان و دەزگا پەیوەندیدارەكان لە هەرێم بەرز دەكاتەوە.

دووەم: لە رێگای چەسپاندنی بەهای لێبوردەیی و ماناكانی هاوكاریی كۆمەلایەتیەوە، رۆشنبیری مافی مرۆڤ و مەسەلەكانی ژنان و مندالان بلاو دەكاتەوە.

سێیەم: چاودێری گونجانی یاساكانی هەرێم، لەگەڵ پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤ و ئازادییە سەرەكییەكان و پێشكەشكردنی پێشنیاز لەبارەیەوە بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان دەكات.

چوارەم: هەڵسەنگاندنی پلەی پابەندبوونی دەسەڵاتەكان لە هەرێمدا، بەحوكمەكانی بەڵگەنامەو بەندە تایبەتەكانی مافی مرۆڤ و هەردوو پەیماننامە نێودەوڵەتییە تایبەتەكەی مافەكانی مەدەنی و سیاسی و مافە رۆشنبیری و كۆمەلایەتی و ئابورییەكانەوە، لەگەڵ دەرخستنی ئەو پێشێلكاریانەی كە دوور نییە بەهۆی مومارەسەی دەسەڵاتەكانی هەرێمەوە پەیدا ببن.

پێنجەم: ئامادەكردنی لێكۆلینەوەو توێژینەوەی خولاو خول و دەرچواندنی بلاوكراوەو چاپەمەنی دەربارەی رێگاكانی باشتر كردنی مافی مرۆڤ لە هەرێمدا لەگەڵ بەستنی كۆڕ و كۆبوونەوەی تایبەت لەبارەی مەسەلەی مافەكانی مرۆڤ.

شەشەم: سەردان و چاودێریكردنی بەندیخانەكان و بنكەكانی چاكسازی كۆمەلایەتی و دەستبەسەر و بنكەكانی لێپێچینەوە و ئامادەكردنی راپۆرتی خولاو خول دەربارەی بەندییەكان و سپێردراوان بە چاكسازی كۆمەلایەتی و دەستبەسەران.

حەوتەم: وەرگرتنی سكاڵا لە خەڵك و لە كۆمەڵەو رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەبارەی پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤ و دڵنیابوون لە راستییان و ئاگاداری داواكاری گشتی بۆ گرتنەبەری رێكاری یاسایی و بەدواداچوون بۆ ئەنجامەكانی دەكات.

هەشتەم: هاوكاری لەگەڵ رێكخراوە ناوخۆییەكانی مافی مرۆڤ و رێكخراوەكانی دیكەی كۆمەڵگای مەدەنیدا دەكات لە هەرێم و دەرەوەی هەرێمیش، هەروەها لەگەڵ كۆمەڵە هزری و ئابووری و كۆمەڵایەتیەكانیشدا و ئەڵقەی لێتوێژینەوەش لەگەڵ هاووڵاتیان لە هەرێمدا بەجۆرێك رێك دەخات، كە رۆشنبیری پابەند بوون بەبەندە یاساییەكان و رێككەوتنە نێودەوڵەتیەكانی مەسەلەكانی مافی مرۆڤەوە زامن بكات، لەپێناوی سەروەری یاساو رێزگرتنی مافی مرۆڤدا.

نۆیەم: لەگەڵ رێكخراوە نێودەوڵەتییە تایبەتمەندەكانی مەسەلەی مافی مرۆڤ و لایەنە پەیوەندیدارەكانی دیكەدا هاوكاری و هاودەنگی دەكات بەئامانجی نوێنەرایەتی كردنی هەرێمی كوردستان لە كۆبوونەوەو كۆنگرەكانی تایبەت بە مافی مرۆڤ.

دەیەم:

أ-راپۆرتی ساڵانە ئامادە دەكات بۆ دەرخستنی رووی راستەقینەی واقیعی مافی مرۆڤ لە هەرێمدا و بۆ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی دادوەری و لایەنە پەیوەندیدارەكانی بەرز دەكاتەوە، لەگەڵ پێشكەشكردنی راسپاردەی كردارەكی لەپێناو پاراستن و بەهێزكردنی مافی مرۆڤ لە كوردستان.

ب-راپۆرتی خولاو خول لەبارەی بارودۆخی مافی مرۆڤ بە پەرلەمانی كوردستان دەدات و لە دەزگاكانی راگەیاندندا بڵاوی دەكاتەوە.

سەرنج و هەڵسەنگاندن:

ئەوەی تێبینی دەكرێت یاسای ئەم دەستەیە وەك پێویست جێبەجێنەكراوەو دەستەی مافی مرۆڤ نەیتوانیوە وەك پێویست بە ئەركەكانی خۆی هەڵسێت:

یەكەم: لە ماددەی (پێنجەم) بڕگەی (دووەم)دا هاتووە: "سەرۆكی دەستە لەسەر پاڵاوتنی سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بەپلەی تایبەت دادەمەزرێ‌ و فەرمایشتی (مرسوم) هەرێمی بە دامەزراندنەكەی دەردەچێت پاش پەسەند كردنی پەرلەمان لەسەر پاڵێوراوەكە بەزۆرینەی ژمارەی ئامادەبوان‌و، ماوەی سەرۆكایەتییەكەشی چوار ساڵە و بۆیەك جار تازە دەكرێتەوە".

ئەوەی جێگەی سەرنجە سەرۆكی دەستەی مافی مرۆڤ لە (17/12/2012)دا لە پەرلەمانی كوردستان هەڵبژێردراوە و لە (17/1/2017) ماوەی یاسایی تەواو بووە، سەرباری ئەوەی بە نوسراوی فەرمی لەلایەن سەرۆكی دەستەوە لە (4/1/2017) سەرۆكایەتی پەرلەمان ئاگادار كراوەتەوە، بەڵام ئێستا كە نزیكەی چوار ساڵ بەسەر ماوەی یاسایی سەرۆكی دەستەدا تێپەڕیوە، نە سەرۆكی دەستە خانەنشینكراوەو نە كەسێكی تر لە شوێنی دانراوەو نە ماوەی سەرۆكایەتیەكەشی درێژكراوەتەوە.

هەرچەندە لە رۆژی 1/9/2020 پەرلەمانی كوردستان لە نوسراوێكدا كە لە ماڵپەڕەكەیدا بلاوی كردۆتەوەو، هاووڵاتییانی هەرێمی كوردستان ئاگادار دەكاتەوە كە بۆ خۆپاڵاوتن بۆ سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ دەتوانن (C.V)ی خۆیان پێشكەش بەبەڕێوەبەرایەتیی كاروباری پەرلەمان بكەن، هەرچەندە چەند تێبینیەكیش لەسەر نوسراوەكە هەبوو، وەك:

1-نوسراوەكە هیچ مێژوو و ژمارەو واژۆیەكی بەسەرەوە نەبوو.

2-لەسەر نوسراوەكە نوسراوە پەرلەمانی كوردستان، واتە ئەو لایەنەی رایگەیاندووە پەرلەمانی كوردستانە، ئەمەش لەگەڵ یاساكەدا ناگونجێت، كە پێویست بوو بنوسرێت سەرۆكی پەرلەمان یاخود دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان.

3-لەسەر نوسراوەكەوە نوسراوە ئاگاداری، ئەمەش یاسایی نیە.

بەپێی لێدوانێكی بەڕێوەبەری راگەیاندنی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 15/9/2020، بەئاژانسی ئانادۆڵی راگەیاندووە، "ئەمڕۆ دوا وادەبوو (بۆ خۆپاڵاوتن بۆ سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ)، 31 سیڤی گەیشتۆتە پەرلەمانی كوردستان، 12یان ئافرەتەو 19یان پیاون". كەچی تا ئێستا كە زیاتر لە پێنج مانگ بەسەر ئەو وادەیەشدا تێپەڕیوەو پەرلەمان لەنێو خولی گرێدانیشدا بوو كەچی نەخرایە بەرنامەی كارەوەو هیچ كەسێك بۆ پۆستی سەرۆكی دەستە رانەسپێردرا.

دووەم: لە بڕگەی (یەكەم)ی مادەی (هەشتەم)ی یاساكەدا هاتووە كە: "پەرلەمان چاودێری و بەدواداچوونی كارەكانی دەستە دەكات بەپشت بەستن بە حوكمەكانی یاسا و پەیرەوی ناوخۆ".

پرسیار ئەوەیە: پەرلەمان لەكوێدا چاودێری و بەدواداچوونی بۆ كارەكانی دەستە كردووە؟ چەند بەدواداچوونی لەسەر ئەو پێشێلكاریانە كردووە كەلەراپۆرتەكانی دەستەی مافی مرۆڤدا هاتووە؟ پەرلەمان چەند كۆبوونەوەی لەسەر ئەو رەوشە نالەبارانە كردووە كە دەستە لە راپۆرتەكانیدا خستویەتیە روو؟ پەرلەمان چەند بەدواداچوونی بۆ پێشێلكارییەكانی یاساكەی خودی دەستە كردووە؟ بێگومان هیچ! چونكە ئەوەی تێبینی دەكرێت پەرلەمان هیچ هەنگاوێكی كردەیی نەناوە بۆ چاودێریكردنی دەستە، لەكاتێكدا پێشێلكاریی یاسایی بەدی دەكرێت 

سێیەم: یاسای دەستە كەموكوڕی تێدایەو تایبەتمەندیی نیە، لەگەڵ مافی مرۆڤ و پێوەرە نێودەوڵەتیەكان ناگونجێت و پێویستی بە هەموار هەیە و خودی دەستەی مافی مرۆڤیش تێبینیان لەسەری زۆرە، بەڵام پەرلەمان هەنگاوی بۆ هەمواری یاساكە نەناوە.

چوارەم: سەبارەت بە بودجەی دەستە هەروەك لە بڕگەی (یەكەم)ی مادەی (دووەم)دا هاتووە: "دەستەیەك دادەمەزرێ‌ بەناوی (دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان- عێراق) دا، كەسایەتی مەعنەوی و سەربەخۆیی دارایی و ئیداری دەبێت، لەچوار چێوەی بودجەی گشتی لە هەرێمدا بودجەیەكی تایبەتی دەبێت بە پەرلەمانەوە پەیوەست دەبێت و لەبەردەمیدا بەرپرس دەبێت".

لەكاتێكدا كە سەربەخۆیی دارایی بناغەی سەربەخۆیی بڕیاردانە، بەڵام دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لەم لایەنەوە كۆت و بەند كراوەو هیچ سەربەخۆییەكی دارایی نیە لە ئێستادا، چاوی لەدەستی وەزارەتی داراییە كە بڕێكی كەم بودجەی بۆ دیاری بكات، ئەمەش كاریگەریی نەرێنی لەسەر ئیشەكانی دەستە دەبێت.

پێنجەم: یاسای بەدەستهێنانی زانیاری كە كاریگەری زۆری لەسەر پرسی شەفافیەت و رێگریكردن لە گەندەڵی هەیە، كە دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ بەرپرسە لە جێبەجێكردن و سەرپەرشتی كردنی، كەچی تا ئێستاش حكومەت هیچ هەنگاوێكی بۆ جێبەجێكردنی یاساكە نەناوە، نە رێنمایی بۆ دەركردووەو نە ئەو بەش و بەرێوەبەرێتیانەی پێویست بوو لەنێو وەزارەت و دامودەزگاكاندا دروستیان بكات كردوویەتی و نە هیچ پێداویستییەكیشی بۆ دابین كردووە، كەچی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ بێدەنگە لە ئاستیداو هیچ هەنگاوێكی كرداریی بۆ نەناوە.

شەشەم: كۆمەلێك یاسا هەیە دەبێت هەموار بكرێت یاخود دەربكرێت، وەك (یاسای تیرۆر، یاسای بەكاربەر، یاسای بازرگانی بە مرۆڤ، یاسای كار، و ...هتد) كە راستەوخۆ پەیوەندیان بە مافی مرۆڤەوە هەیە، هەندێك لەو یاسایانە دەرنەكراون و هەندێكیشیان بەكرچوكالی و كەموكوڕیەوە دەرچوون كە نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام دەستە لە ئاستیدا دەستەوەستانەو هیچ هەولێكی نەداوە.

حەوتەم: لە بڕگەی (10)ی مادەی (چوارەم)ی یاساكەدا هاتووە: "أ-راپۆرتی ساڵانە ئامادە دەكات بۆ دەرخستنی رووی راستەقینەی واقعی مافی مرۆڤ لە هەرێمدا و بۆ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی دادوەری و لایەنە پەیوەندیدارەكانی بەرزدەكاتەوە، لەگەڵ پێشكەشكردنی راسپاردەی كردارەكی بۆ پاراستن و بەهێزكردنی مافی مرۆڤ لەكوردستان. 

ب- راپۆرتی خولاوخول لەبارەی بارودۆخی مافی مرۆڤ بە پەرلەمانی كوردستان دەدات و لەدەزگاكانی راگەیاندندا بڵاوی دەكاتەوە".

بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە لەهەموو ئەو كاتانەی دەستە راپۆرتەكانی خۆی بۆ پەرلەمان ناردووە پەرلەمان هیچ وەڵامێكی نەداونەتەوە نە بە باش و نەبە خراپ و نە دەستخۆشی. لەوكاتانەش كە دەستە راپۆرتی نەنوسیوە بۆ پەرلەمان، كە ئەمە پێشێلی یاسایە دیسانەوە هەر پەرلەمان بێدەنگ بووەو لێپێچینەوەی لە دەستە نەكردووە.

هەشتەم: بەپێی مادەی حەوتەمی یاساكە دەبێت دەستە سێ فەرمانگەی هەبێت كە لەلایەن سێ بەڕێوەبەری گشتییەوە بەڕێوە ببرێن. بەڵام تا ئێستاش تەنها دوو بەرێوەبەری گشتی دانراون و شوێنێك بۆشەو پڕ نەكراوەتەوە. هەروەها بەپێی هەمان ماددە دەستە دوو راوێژكاری دەبێت، بەڵام لەمەیدانی پراكتیدا دەستە یەك راوێژكاری هەیەو شوێنی ئەوەی تریان بۆشە. ئەمەش بێگومان كاریگەریی لەسەر ئەدای دەستەو هەلسانی بە كارەكانی دەبێت.

نۆیەم: هەر ناوی دەستەكە (دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ)ە، بەڵام كاتێك فەرمانبەرانی لەبەرزترین پۆستەوە تا دوایی لەسەر بنچینەی دابەشكاریی حزبی دادەنرێن، پەرلەمان چەند بەدواداچوونی كردووەو لەكێی پێچاوەتەوە!؟

دەهەم: لە خۆپیشاندانەكانی ئەم سالانەی دوایی هەرێمدا كە هاووڵاتیان داوای شایستەكانی خۆیان دەكرد، زۆرترین پێشێلكاری بەرامبەر هاووڵاتیان كراوە، بەنایاسایی دەسگیركردن، ئازار و ئەشكەنجەدان، كوشتن و تا دوایی، دەستەی مافی مرۆڤ تا چەند لە راپۆرتەكانیدا كاری لەسەر كردووەو پەرلەمان تا چەند بەدواداچوونی بۆ ئەم پێشێلكاریانە كردووە؟!

ئەنجام:

1-لاوازی پەرلەمانی كوردستان لە پرۆسەی چاودێری و بەدواداچووندا كاریگەریی نەرێنی و خراپی لەسەر دامودەزگاو دامەزراوە فەرمیەكانی تریش كردووە، بۆ نمونە وەك دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ، كە ئیش و كارەكانی زۆربەی وەستاوەو وەك پێویست بەڕێوە ناچێت.

2-خودی پەرلەمان كە لایەنی یاسادانەر و چاودێریشە بەسەر جێبەجێكردنی یاساوە، كەچی خۆی پێشێلی یاسای دەستە سەربەخۆی مافی مرۆڤی كردووە.

3-هەر دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ یاساكەی نەگونجاوەو پێویستی بە گۆڕین و هەمواركردنەوە هەیە، بەلام پەرلەمان هەنگاوی بۆ نەناوە.

4-چەند پۆستێك هەیە لە دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ بەپێی یاسا بۆیان دەستنیشانكراوە بەلام پڕنەكراونەتەوە.

5-دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ گرفتی كەمیی میلاكی فەرمانبەرانی هەیەو پێویستە بۆیان دابمەزرێت.

6-لەبەر ئەوەی ماوەی یاسایی سەرۆكی دەستە بەسەرچووە، بۆیە شەرعیەتی یاسایی نەماوەو بەنایاسایی كارەكانی رایی دەكات.

7-دەستەی مافی مرۆڤ بەپێی یاسا لەرووی داراییەوە سەربەخۆیە، بەڵام لە پراكتیكدا هیچ سەربەخۆییەكی دارایی نیە، چاوی لە دەستی وەزارەتی داراییە ئەگەر موچەیان پێبدات، یاخود بڕێكی كەم بودجەیان بۆ دیاری بكات. 

8-دەستەی مافی مرۆڤ بەحیساب لەرووی كارگێڕییەوە سەربەخۆیە، كەچی سەربەخۆیی لێ زەوت كراوەو لەلایەن هێزە سیاسیەكانەوە دەستێخستنی بەردەوام لەكاروباریاندا هەیە.

راسپاردە:

1-لە زوترین كاتدا پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2010 ی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان-عیراق هەموار بكاتەوە.

2-پەرلەمانی كوردستان لە زوترین كاتدا سەرۆكێك بۆ دەستەكە هەلبژێرێتەوە.

3-پەرلەمان بە گشتی و لیژنەی تایبەتمەند بەتایبەتی چاودێری وردی ئیش و كارەكانی دەستەی مافی مرۆڤ بكات و چاوپۆشی لە كەموكوڕییەكانی نەكات.

4-كەموكوڕییەكانی دەستەی مافی مرۆڤ لە پڕكردنەوەی میلاكاتی پلە وەزیفیەكانیدا پڕ بكرێنەوە.

5-پەرلەمان فشار بخاتە سەر حكومەت كە رێنمایی پێویست بۆ یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری دەربكات و پێداویستییە ماددی و مرۆییەكانی دابین بكات بەمەبەستی ئەوەی یاساكە بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە.

6-بودجەی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ بە جیا و بەپێی پێویست دەستنیشان بكرێت تا بۆ رایی كردنی ئیش و كارەكانیان پەكیان نەكەوێت یا پەكیان نەخرێت.

7-تیمەكانی دەستەی مافی مرۆڤ دەست كراوەتر بن بەمەبەستی چاودێریكردنی رەوشی مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان.

8-دەستەی مافی مرۆڤ لەكات و ساتی خۆیدا راپۆرتەكانی (ساڵانە) و (خولاو خول) بلاو بكاتەوەو پێشكەشی پەرلەمانی بكات، بەپێچەوانەوە لێپرسینەوەی لەگەڵ بكرێت لە پەرلەمان.

9-پارێزبەندی بۆ كارمەندانی دەستەی مافی مرۆڤ هەبێت لەكاتی بەجێگەیاندنی ئەركەكانیاندا.

10-پڕكردنەوەو دامەزراندنی كارمەندان بۆ سەرجەم نوسینگەكانی دەستەی مافی مرۆڤ و دیوانی دەستە چونكە ژمارەی فەرمانبەران كەمە.

11-یەكلاكردنەوەی یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاری.

12-لایەنە پەیوەندیدارەكان كار لەسەر راسپاردەكانی راپۆرتەكانی دەستە بكەن.

13-رێگری لە تیمەكانی دەستە نەكرێت لە هیچ كام لە دامودەزگەكانی هەرێمدا و ئاستەنگ لەبەردەم ئیش و كار و بەدواداچوونەكانیان دروستنەكرێت.

14-دامەزراندنی دادگای مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان.

15-دەبێت دەستە بەپێی بنەماكانی (پاریس)ی ساڵی 1991 هەڵسوكەوت بكات، كە كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیاری ژمارە (134/48) لە ساڵی 1993 بەتێكڕای دەنگ پەسەندی كردووە. پێكهاتەی دەستە نوێنرانی (ئەنجومەنی وەزیران و داواكاری گشتی) تێدایە، كە ئەمانە نوێنەرانی ئیدارە حكومییەكانن، ئەمەش لەگەڵ پرەنسیپەكانی پاریسدا وێك نایەتەوە، چونكە نوێنەری حكومەت دەبێت سیفەتی راوێژكاریی هەبێت و مافی دەنگدانی نەبێت.

16-پێویستە یاساكان لەگەل پێوەرە نێودەوڵەتییەكان بگونجێن، ماوەی ویلایەت درێژ نەكرێتەوە، چونكە رەنگە بكەونە ژێر كاریگەریی سیاسی.