ڕاپۆرتی تایبەت بە پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤ لە دژی  ئەو خێزانانەی كە بە هۆی ڕوداوەكانی ئەم دوواییە لە تووز خورماتو هەڵاتون و ئێستا لە كەمپی ئاوارەكانی ناوچەی  گەرمیان و دەوربەری دەژین  

پێشەكی:

لە بەرواری 16 ی ئۆكتۆبەری 2017، هێزەكانی حكومەتی عێراق و ژمارەیەك لە هێزە چەكدارەكانی حەشدی شەعبی هێرشیان كردە سەر خەڵكی مەدەنی شارۆچكەی توز خورماتوو. شایانی باسە ئەم ڕوداوە دواترینە لە دوای ئەوەی عێراق ساڵانێكی زۆر لە ناو شەڕ و پێكدادانی بەردەوامدا تێوەگلا بوو. لە دوای ئەو هەموو مەینەتیەی خەڵكی عێراق كە بە دەست توندڕەوترین گروپی تیرۆریستی جیهانی، دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق  و شام ، (داعش) بە سەریدا هات، زۆربەی زۆری گروپە چەكدارەكانی سەر بە هێزەكانی ئاسایشی عێراق و  هێزەكانی حەشدی شەعبی و هێزی پێشمەرگەی كوردستان پێشتر شان بە شانی یەكتر لە دژی هێزەكانی داعش دەجەنگان و لە خزمەتكردن و پاراستنی گیان وماڵ و كەرامەتی خەڵكی عێراقدا شەو و ڕۆژ لە ئامادە باشیدا بوون بۆ گێڕانەوەی ئەو شوێنانەی كە پێشتر لە لایەن داعشەوە داگیر كرابون. سەرەڕای بوونی هێزی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەو وڵاتانەی تر كە لە ناوچەكەدان كە وەك هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی ڕۆڵی ڕاوێژكاری دەبینن و هەروەها بە چەك و هێزی ئاسمانی هاریكاری پێشكەش بەو هێزانەی عێراق دەكەن كە ئاماژەیان پێدرا. بەڵام بە داخەوە،  لە كاتێكدا كە هێشتا خەڵكی مەدەنی عێراقی بە بەردەوامی دەناڵێنن بە دەست  دەرەنجامەكانی ئەو شەڕەوە. ئەمە سەرەڕای لەدەستدانی گیانی هەزاران كەس و بە كۆمەڵ ئاوارەبوونی سەدانی تر لە خەڵكی شارەكانی وەك فەلوجە و سەنجار و ناوچەكانی موسڵ كە دوچاری ماڵ وێرانی و ڕوخانی خانو و موڵكیان هاتون.  جگە لەوەش كە هێشتا چارەنووسی كوردانی ئێزیدی ڕفێنراو  بە دەستی هێزەكانی داعش ناڕوونە.

دوا بە دوای ئەنجامدانی پرۆسەی ڕیفراندۆم كە لە بەرواری 25 ی ئەیلولی 2017 دا لە لایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە ئەنجامدرا و لە لایەن حكومەتی بەغدا و وڵاتانی دراوسێ‌ و وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە دژایەتی كرا، لەو ساتەوە گرژی كەوتە پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغداوە. هەروەها لە پێشهاتێكی چاوەڕوان نەكراودا، هێزە عێراقی و كوردییەكان واتە  ئەو دوو هێزەی كە پێشتر دەست لە دەست جەنگی داعشیان دەكرد، ئەمڕۆكە پەلاماری یەك دەدەن و لە دژی یەكتر دەجەنگن. بە پێی ڕاپۆرتێكی نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ هاوكاری عێراق UNAMI و ڕێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی، لەم ڕوداوانەی دوایدا، لە بەرەبەیانییەكی زووی بەرواری 16 ی ئۆكتۆبەری 2017 دا، 35,000 خەڵكی مەدەنی لە شارۆچكەی تووز خورماتو هەڵاتوون . هەروەها  بە پێی ڕاپۆرتەكانی ئۆفیسی نەتەوە یەگگرتوەكان بۆ هەماهەنگی و كاروباری مرۆیی UNOCHA و (IOM)، ژمارەی ئاوارەكانی ئەم دواییەی ناكۆكیەكان و شەڕەكانی ناوچە جێناكۆكەكان بریتی بوون لە (14136) خێزانی ئاوارە. بەشێك لەو ئاوارانە لە سنوری ناوچەی گەرمیان نیشتەجێ بوون كە ژمارەكەیان دەگاتە (6174) خێزان. بەپێی ئەو زانیاریانەی ڕاستەوخۆ لە ناحیەی نەوجول لە بەرواری (29 ئۆكتوبەری 2017) لە لایەنDHRD  یەوە وەرگیراوە، نزیكەی (1848) خێزان لە ناحیەی نەوجول و گوندەكانی دەوربەری نێشتەجێ بوون.

سروشتی ئەو هێرشانەی ئاماژەیان پێدرا و هەموو هێرشەكانی پێشوتریش، بریتی بوون لە شەڕی تایەفەگەری  و ئەو كەسانەش كە هێرشیان كراوەتە سەر و بونەتە قوربانی، لە ڕەچەڵەكدا كورد و موسوڵمانی سوننە مەزهەب بوون و لە لایەن ئەو هێزانەوە هێرش كراوەتە سەریان كە عەرەب و توركمانی موسوڵمانی شیعە مەزهەبن.

سەنتەری پەرەپێدانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ/ DHRD 

سەنتەری پەرەپێدانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ/ DHRD، ڕێكخراوێكی ناحكومی  و ناوخۆیی و پارێزەری مافەكانی مرۆڤە و لە ساڵی 2002 دا لە هەرێمی كوردستان دامەزراوە و ژمارەیەكی بەرفراوان پرۆگرامی لە بواری پاراستنی یاسایی ئەنجامداوە بە جەختكردنەوە لەسەر بوارەكانی وەك چاودێریكردنی ڕەوشی مافەكانی مرۆڤ و بەهاناوە چوونی ڕزگاربوانی چەندین جۆر كارەساتی قەیراناوی كە لە ناوچەكەدا ڕویداوە. لە میانەی كارەكانیدا، ڕێكخراو خزمەتگوزاری یاسایی و كۆمەڵایەتی و دەروونی بۆ ئەو كەسانە دابین كردووە كە بوونەتە قوربانی پێشێلكارییەكانی مافەكانی مرۆڤ، ئەمە سەرەڕای سازدانی بەرنامەی بەرگریكردن لە چاكسازی یاسایی و بەرگریكردن لە ئەو كەسانەی ڕوبەڕووی ئەشكەنجە دەبنەوە و هەروەها ئەنجامدانی هەڵسەنگاندن بۆ دیاریكردنی پێداویستییەكانی ناو كەمپەكانی پەنابەر و ئاوارە نشین، و بەڕێوەبەرایەتییەكانی گرتن و گواستنەوە و بەندیخانەكان.

بەدواداچوونی ڕێكخراوی DHRD بۆ ئەو كەسانەی بە هۆی ڕوداوەكانی ئەم دواییە ئاوارە بوون:

دوابەدوای ڕوداوەكان و ئاوارەبوونی خەڵكەكە، ڕێكخراوی پەرەپێدانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ سەردانی هەندێ‌ ناوچەی كرد كە ئاوارە عێراقیەكانی تێدا نیشتەجێن و بە شێوەیەكی ناهەموار ژیان دەگوزەرێنن. لەو سەردانەدا توانیمان لە نزیكەوە لەگەڵ چەند تاكێك لەو كەسانە چاوپێكەوتن ئەنجام بدەین كە بە هۆیەوە هەلی ئەوە ڕەخسا بۆ كەسەكان كە چیرۆك و بەسەرهەتەكانیان بگێرنەوە. لە چاوپێكەوتنەكاندا قسەمان لەگەڵ چەند كەس و خێزانێك كرد و توانیان بە بەڵگەوە چیرۆكەكانیان بگێڕنەوە و هەندێ‌ لەو چیرۆكانەش لەسەر زاری كەسانی تر جارێكی تر وتراونەتەوە.

ڕێكخراوی پەرەپێدانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ هەستاوە بە نوسینی ئەم ڕاپۆرتە لەبەر ئەوەی بە بڕوای ئێمە، میدیا ناوخۆیی و جیهانییەكان نەیانتوانیوە ڕوداوەكان وەك پێویست بخەنە ڕوو و ڕیپۆرتی ئەو توندوتیژییانە بكەن كە دوچاری ئەو كەسانە بوونەتەوە و لە ڕوداوەكانی ئەم دوواییەدا ئاوارەبوون. ئێمە پیمان وایە، ئەرك و لێپرسراوێتی سەرشانی ئێمەیە كە ڕاپۆرتێك ئامادە بكەین دەربارەی ئەو تراژیدیایەی ڕوبەڕوی كەسانی ئاوارە بۆتەوە بۆ ئەوەی دواتر ئەم زانیارییانە پێشكەش بە ڕێكخراو و میدیا نێودەوڵەتییەكان بكەین. هیواخوازین لە ڕێگەی ئەم ڕاپۆرتەوە بتوانین خەڵكان و لایەنە پەیوەندیدارەكان هان بدەین كە هەوڵی زیاتر بدەن بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و ناساندنی ڕوداوەكان وەك خۆی و بە شێوازێكی بابەتییانە و بە بێ‌ ئەوەی كاریگەری گرژی و جیاخوازییەكانی بار و دۆخی سیاسی ئەمڕۆكەی تێدا ڕەنگ بداتەوە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە هیواخوازین ڕێكخراوە مرۆڤ دۆستەكان بە هانای ئەو ئاوارانەوە بچن كە هەر وەك ئاوارەكانی تری پێش خۆیان لە ناوچەكەدا هەموو موڵك و ماڵیان لەدەست داوە و ترسیان لە گەڕانەوە هەیە بۆ ناوچەكانی خۆیان.

لەم ڕاپۆرتەدا، لە پێناو پاراستنی ژیانی ئەو كەسانەی كە چاوپێكەوتن لەگەڵیاندا ئەنجامداوە، ڕێكخراوی DHRD ناو و ناسنامە و شوێنی ئەو كەسانەی سڕیوەتەوە. 

بەشی یەكەم – ئاوارەبوون

وڵاتی عێراق مێژویەكی دوور و درێژی هەیە لە شەڕ و گرژی و پێكداداندا. هەروەها ئەم كارەساتی ئاوارە بوونەی كە لەم دواییەدا ڕویدا و بە هۆیەوە ژمارەیەكی زۆر لە خێزانی كورد لە ناوچەكانی تووز خورماتو ئاوارە بوون و پێشتریش ئەو كەسانە لە كاتی شاڵاوی ئەنفالدا بە دەستی ڕژێمی پێشوی بەعس ئاوارە كرا بوون. حكومەتی پێشوی ڕژێمی حیزبی بەعس كە سەدام حسێن ڕابەرایەتی دەكرد تاوانی جینۆساید و لە ناو بردنی بە كۆمەڵی لە دژی كوردەكان ئەنجامدا وەك بەشێك لە شاڵاوی ئەنفال كە تیایدا هێزە سەربازییەكانی ئەو كاتەی عێراق هەزاران گوندیان خاپوور كرد و هەر لەو شاڵاوانەدا سەدان هەزار كەس كوژران یاخود ئاوارە بوون. زۆربەی زۆری ئەو كەسانەی ئەنفال كرا بوون، هەمان خێزانن كە دانیشتوی شاری تووز خورماتون و لەم ڕوداوانەی ئەم دواییەی شارۆچكەكەدا جارێكی تر ئاوار بوونەتەوە. هێرشەكانی هێزەكانی حەشدی شەعبی و هێزەكانی عێراقی ئەوەندە لە ناكاو و چاوەڕوان نەكراو بوو، دانیشتوانی شارەكە بە جۆرێك سەریان لێ شێوا و شپرزە بوون نەیان ئەزانی چی بكەن. زۆربەی خەڵكەكە وەسفی ئەم كارەساتەیان بە شاڵاوی "ئەنفالێكی تر" دەكرد كە جارێكی تر بەسەریاندا هاتووە و لە دەرەئەنجامدا خەڵكەكەی توشی ترۆمای دەروونی و ترس و تۆقاندن كردووە. ئەو كەسانەی كە ڕێكخراوی DHRD چاوپێكەتنی لەگەڵ ئەنجامدان، باسیان لەوە دەكرد كە لە شاڵاوی ئەمجارەدا ناپاكییان بەرامبەر كراوە ئەویش بە هۆی بێدەنگی و كەمتەرخەمی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕێكخراو و میدیا و ئاژانسە جیهانیەكان كە هەتاكو ئێستا هیچ ڕاگەیاندراوێك یاخود بەیاننامەیەكیان لە سەر ئەو هێرشانە بڵاو نەكردۆتەوە. هاوكات هۆكاری ئەم تراژیدیایە وەك ئەوەی كە لەسەر زاری ئاوارەكان وەرگیراوە، بە هۆی جیاوازیی نەتەوەیی و تایەفەگەریی بووە كە وادەكات ئەو كەسانە بە هیچ شێوازێك نەتوانن بیر لە گەڕانەوە بكەنەوە بۆ زێدی خۆیان، چونكە هەتاكو ئێستا كێشەكان وەك خۆیان ماونەتەوە و هیچ گرەنتیەك  نییە بۆ دوبارە نەبونەوەی كارەساتی لەو جۆرە.

ئەو كەسانەی  ئاوارەبوون ئێستا لە بار و دۆخی زۆر دژواردا ژیان دەگوزەرێنن و بێبەشن لە سەرجەم پێداویستەیەكانی ژیانی ڕۆژانەیان و خزمەتگوزاریەكانی وەك نەبوونی خۆراك و ڕاخەر و نوێن و جل و بەرگ و پێداویستییەكانی پاكو خاوێنی و ژیانی ڕۆژانە. ئەو نموونانەی لای خوارەوە ئاماژەن بۆ ئەو نەهامەتییەی بەسەر ژیانی ئەو خێزانانەدا هاتووە لە دەرەنجامی شەڕ و پێكدادان و ئاوارەبوونەوە:

سێ‌ ماڵ كە لەیەك خانووی كرێ‌ نشین نیشتەجێ بوون لە شارۆچكەی ( صمود) ی سەر بە ناحیەی ڕزگاری. دایكی یەكێك لە خێزانەكان كە لە هەمان خانوودا ژیانیان دەگوزەراند بەم شێوەیە باسی ئاوارە بوون و بارودۆخی خۆیانی كرد و گوتی،

"من دایكی چوار كوڕم و مێردەكەم ئەنفالە و ئێستا كوڕەكانم گەورە بوون و ژیانی هاوسەرییان پێكهێناوە. لە كاتی شەڕەكەدا پارچە هاوەن بەرجەستەم كەوتوو و دەست و سەر و پشتم بریندار بوو ئەمە لە كاتێكدا كە لە هەوڵی خۆڕزگاربونماندا بووین و لە ناكاودا پارچە هاوەن بەرجەستەم كەوت ‌و دوچاری خوێن بەربوونێكی زۆر هاتم. هەرچۆنێك بێت خۆمان گەیاندە شوێنێكی ئارام و ڕاستەوخۆ گەیەنرامە نەخوشخانە و نەشتەرگەریم بۆ ئەنجامدرا. هەتاكو ئێستاش وەك دەبینین دەستم باش نەبووە و دووبارە دەبێت سەرلەنوێ‌ گەچم بو َتێبگیرێتەوە."

هەروەها گوتی،

 "هەتاكو ئێستا هیچ ڕێكخراو و لایەنێك لە ئێمەی نەپرسیوەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا كە باری داراییمان خراپە بەڵام بە لامانەوە پەسەندكراو نیە و زۆر ئاستەمە بە ئاوارە هەژمار بكرێین و لەناو كەمپی ئاوارەكان نیشتەجێ ببین، لە كاتێكدا كە ئەو كەمپانەی ناوچەی گەرمیان لە بنەڕەتدا بۆ عەرەبە ئاوارەكانی باشوری عێراق دروستكراون"

ئەو ئاوارانەی لە دەرەوەی كەمپەكاندا دەژین بێبەشن لە سەرجەم پێداویستەیەكانی ژیانی ڕۆژانە و خزمەتگوزاریەكانی وەك نەبوونی ئاگر و غاز بۆ ئامادەكردنی خواردن، نەبوونی ئاوی گەرم، كەمی پێداویستیەكانی كچان و ژنان و كەمی یاخود نەبوونی شیر و دایبی بۆ منداڵانی كۆرپەلە، هەروەها لێ‌ نەپرسینەوەی ڕێكخراو و لایەنە پەیوەندیدارەكان لە خانەوادەی ئەنفال كە بەداخەوە بۆ جاری دووەم ڕوبەڕوی ماڵ وێرانی و ئاوارەبوون و برینداری بونەتەوە ئەمە سەرەڕای ناجێگیری و ناڕەحەتی بەردەوامی باری دەرونی ئەو كەسانە.

ژنێك كە تەمەنی لە نێوان (45-50 ساڵ) بوو وە خەڵكی تووز خورماتو بوو و نیشتەجێی یەكێك لە قوتابخانەكانی ناحیەی نەوجول بوو، ئەم چیرۆكەی لای خوارەوە گێراِیەوە و گوتی:

"من و مێردەكەم و 10 منداڵەكەم ماوەی  13 رۆژە لە ناو ئەم قوتابخانەیەدا نیشتەجێین، ڕۆژی شەڕەكە كاتژمێر یەكی شەو بوو كاتێك كە هەڵهاتین و تەنها فریای ئەوە كەوتین ناسنامەكانمان هەڵبگرێن و هەڵبێین. هیچ شتێكمان پێ‌ نەبوو لە كاتی هەڵهاتنمان هەر بۆیە كاتێك گەیشتینە ناحیەی نەوجول و لە ناو ئەم خوێندنگەیە نیشتەجێ‌ بووین، لە لایەن  ژمارەیەك خەڵك و ڕێكخراوەوە هەندێك پێداویستیمان بۆ دابینكرا وەك نوێن و خواردن و هەندێكی تر لە پێداویستییەكانی ژیانی ڕۆژانە. شەش لە منداڵەكانم كە لە شوێنی خۆمان دەیانخوێند ئێستا و دوای هەڵاتن، لە خوێندن دابڕاون. كچێكم خوێندكاری پۆلی دووی زانكۆ بوو، كچێكی ترم خوێندكاری ئامادەیی بوو. ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە ماڵ و خانوەكەمان بە جێهێشتووە بە بێ‌ ئەوەی بزانین چی بەسەرهاتووە، چونكە بیستومانە كە كۆمەڵێك ماڵی زۆر تاڵان كراون یان سوتێنراون و تەقێنراونەتەوە، بەڵام نازانین ماڵەكەی ئێمە چی بەسەرهاتووە." 

زۆربەی زۆری ئەو ئاوارانەی كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ ئەنجامدرا  ئاماژەیان بەوەدا كە هەست دەكەن جارێكی تر ئەنفالكراونەتەوە و بگرە ئەنفالی ئەمجارەیان بە هۆی بێدەنگی و كەمتەرخەمی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕێكخراو و میدیا و نێوەندە جیهانیەكان لە ئاست ئەو تراژیدیایەدا، هاوكات هۆكاری ئەم تراژیدیایە بە پێی ئەوەی لەسەر زاری ئاوارەكان وەرگیراوە بریتییە لە جیاوازی نەتەوەیی و تایەفەگەریی كە وایكردووە بە هیچ شێوازێك نەتوانن بیر لەگەڕانەوە بكەنەوە بۆ زێدی خۆیان. وەك خویان ئاماژەیان پێدا،

"ئێمە ناوێرین بگەڕێینەوە بۆ زێدی خۆمان، چۆن بتوانین بگەرێنەوە لە كاتێكدا هیچ هاریكارییەكمان نیە كە گرەنتی سەلامەتی ژیانمان بدات و گرەنتی بدات كە جارێكی دیكە كچ و ژنەكانمان ڕوبەڕوی پەلاماردان و لاقە كردن نابنەوە."

بەشی دووهەم – توندوتیژی سێكسی و لاقە كردن

هەمیشە خەڵكانی سیڤیل دەكرێنە سوتماكی سەرەكی جەنگەكان و بەو هۆیەوە ژنان و كچان دەكەونە بەر مەترسی لاقەكردن و توند و تیژی سێكسی. بە بەردەوامی و بە شێوەیەكی بەرفراوان ژنان و كچانی عێراق دەناڵێنن بە دەست لاقە كردن و دەستدرێژی سێكسی كە بە هۆی شەڕ و گرژییەكانەوە ڕوودەدەن كە ساڵانێكی زۆرە لە ناوچەكەدا دەگوزەرێن، لە ناویشیاندا، بازرگانیكردن بە سێكسەوە، هاوسەرگیریی زۆرە ملێ‌ و دەستدرێژی سێكسی كە لە لایەن چەكدارەكانی ناو شەڕەكان لە دژی ژنان و كچان ئەنجام دەدرێن. ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە ژنێك دوچاری لا قەكردن دەبێتەوە، لە ناو كۆمەڵگەدا وەكو كەسێك تێی دەڕوانن كە ئابڕوی خۆی لەدەست دابێت، هەر بۆیە ئەو ژنانە لە لایەن خێزان و كۆمەڵگەوە ڕەت دەكرێنەوە و كاردانەوەی نەرێنی تری بە دوادا دێت وەكو "كوشتن بە ناوی شەرەفەوە". هەروەها ئەو ژنانە دوچاری كۆمەڵێك كێشەی  دەرونی و كۆمەڵایەتی و جەستەیی دەبنەوە كە لە دەرەنجامی توندوتیژی سێكسی كە بەسەریاندا هاتووە ڕوو دەدەن. ئەو ژنانەی كە دەبنە ڕزگاربووی توندوتیژی سێكسی مەترسی ئەوەیان لەسەرە كە خۆیان بكوژن وە یاخود لایەن خێزانەكانیانەوە فشاریان بخرێتە سەر بۆ خۆكوشتن. 

ئەمەی لای خوارەوە چیرۆكی ئەو كەیسانە دەگێڕێتەوە  كە دوچاری توندوتیژی دەرونی بونەتەوە و لە سەر زاری هەندێ‌ لەو كەسانە وەرگیراوە كە لە ڕوداوەكانی ئەم دواییەی شارۆچكەی تووز خورماتو هەڵاتون و ئێستا ئاوارەی نیشتەجێی ناوچەكانی گەرمیانن:

1.ژنێك تەمەنی نزیكەی (60) ساڵ  بوو، نیشتەجێی یەكێك لە كەمپەكان بوو باسی لەم ڕوداوە كرد و گوتی،

"خێزانێك دەناسم كە خاوەنی دوو كوڕ و دوو كچ بوون و لە ناو تووز خورماتو  ناسراو بوون، لە كاتی ڕودانی شەڕەكە لە لایەن چەكدارانی هێزی حەشدی شەعبی لەبەر چاوی باوكیان سەرەتا دەستیان بردووە بۆ جەستەی هەردوو كچەكەی  و پاشان هەردوكیان لاقە كراون بە بەرچاوی باوكیانەوە ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی باوكیان دڵی لە لێدان بوەستێت و بمرێت."

2.ژنێك كە لە هەمان كەمپ نیشتەجێ‌ بوو گوتی، 

"لەم كەمپەدا كە ئێستا ئێمەی تێدا نیشتەجێین، دوو خێزانمان لەگەڵدا بوو، لە بەرواری 26 ی ئۆكتوبەری 2017 بڕیاریاندا بگەڕێنەوە بۆ تووز خورماتو، بەداخەوە دواتر بیستمان كە لەلایەن حشدی شەعبیەوە تەعدا كراوەتە سەر ژن و پیاوی ئەو دوو خێزانە و دواتریش وێنەی ڤیدیۆییان گیراوە بەڵام ئێستا نازانین چارەنوسیان چییە."

3.ژنێك كە خەڵكی تووز خورماتو بوو و تەمەنی لە نێوان (45-50 ساڵ بوو)، گوتی،

" بیستومە كە ژنێك ڕووبەڕووی لاقەكردن بۆەتەوە و دەرئەنجام خۆی سووتاندووە و مردووە. دوو ژنی تریش كە ئاڵتوونیان پێوە بووە، لێیان دراوە و بە زۆر ئاڵتونەكانیان لێسەندراوە. هەروەها چیرۆكێكی تریشم بیستووە دەربارەی خێزانێك كە پێكهاتبوون لە ژن ‌و مێرد و كچەكەیان و لە كاتی هەڵهاتندا لە لایەن حەشدی شەعبی توركمانەوە دەستدرێژی كرابووە سەر ژنەكە و كچەكە و لاقە كرابوون، هەر بۆیە دەرەنجام باوكەكە لەگەڵ ژن و كچەكەیدا بە ئوتومبیلەكەیانەوە خۆیان هەڵدابووە ناو مەشروعی ئاوەكەی تووز خورماتو و گیانیان لەدەست دا. ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە دەڵێن ئەو خەڵكانەی درەنگ هەڵهاتوون ڕووبەڕووی سوكایەتی پێكردن و دەستدرێژی كردن بوونەتەوە لە سەر دەستی حەشدی شەعبی."

4.یەكێك لە نیشتەجێبوانی كەمپێك كە ژنێكە تەمەنی نزیكەی (50) ساڵ دەبوو، سەبارەت بە چیرۆكی لاقە كردن بەم شیۆەیە باسی لە ڕوداوێك كرد و گوتی،

"ئێمە دراوسێیەكمان هەبوو كە ژنێكی گەنجە و وەك ئەوەی كە بیستوومانە چەكدار چونەتە ناو ماڵەكەی و ویستویانە دەستدرێژی بكەنە سەری، بەڵام  هاواری زۆری كردووە و خەڵك چونە بە هانایەوە."

5.پیاوێك كە خەڵكی تووز خورماتوە و كەسێكی ناسراوە لەو دەڤەرەدا، بەم شێوەیە باسی بارودۆخی كچان ‌و ژنانی ئەو شارۆچكەیەی كرد و گوتی،

 "چەندین چیرۆكی توندوتیژی ڕوویداوە لە تووز خورماتودا و هەروەها لە ڕێگەی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوكەوە كەسێك ئاگاداری كردوومەتەوە كە ئافرەتێك بێوەژن بووە و لە لایەن حەشدی شەعبیەوە دەستدرێژی سێكسی كراوەتە سەری و لە كاتی ئێستادا ئەو ژنە باری دەرونی زۆر خراپ و ناجێگیرە، بەڵام  لە ترسی قسە و باسی كۆمەڵگە ناوێرێت ڕاستەوخۆ ڕیپۆرتی چیرۆكی توندوتیژیەكەی بكات، لە هەمان كاتدا  لە ڕێگەی فەیسبوكەوە وێنەی  كچان و ژنانی  تووز خورماتو بڵاوكراوەتەوە كە كاتێك چەكدارەكان چوونەتە ناو ماڵەكانەوە  وێنەی ئەلبومی ماڵەكانیان گرتۆتەوە و لە فەیسبوك دایان ناوە و بڵاو كراونەتەوە." 

هاوكات لەگەڵ ئەم كارەساتانەدا، ژمارەیەك هاوڵاتی سڤیل (كە بە هۆی نەبوونی ئاماری فەرمیەوە ناتوانرێت جەخت لە سەر ژمارەیان بكەینەوە) كوژراون یاخود بێسەر و شوێن  بوون یاخود ڕوبەڕوی ئەشكەنجە و ئازاری جەستەیی و برینداربوون بونەتەوە. ئەمە جگە لە زیانە ماڵییەكان لە تاڵانكردن و سوتاندنی ماڵ ‌و حاڵی دەیان خێزان. ژمارەیەكی زۆر و بەرچاو ماڵ و خانووی ئاوارەكان سوتێنراون و تاڵان كراون و كرداری شێواندن و سوتاندنی لاشەی مردووەكان كە لە كاتی شەرەكەدا ئەنجا دراوە، كە هەریەك لەو تاوانانە پێویستی بە ئاماری تەواو ‌و بەدواداچوونی تایبەت هەیە.  

بەشی سێیەم  - مەترسسیەكان بە هۆی ئاوارەبوونی درێژخایەنەوە

ڕێكخراوی  DHRD نیگەرانی ئەو مەترسییانەیە كە ڕەنگە ڕوبەڕوی ئەو كەسانە بێتەوە كە بە هۆی ڕوداوەكانی ئەم دواییەی ناوچەكە ئاوارە بوون ئەگەر بێتو چارەسەرێك لە سەر ئاستی ئەمنی و سیاسی بۆ كێشەكان نەدۆزرێتەوە بە جۆرێك كە ئەو خێزانانە بتوانن بە بێ‌ ترس و دلەَڕاوكێ‌ بگەڕێنەوە بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیان. ئەمە سەرەڕای ئەوەی  كە زۆربەی زۆری ماڵ و دوكان و بازاڕی شارۆچكەی تووز خورماتو سوتێنراون یاخود تاڵان كراون كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا پێویستی بە سەر لە نوێ‌ بونیادنانەوە و دروستكردنەوە هەیە. 

بێبەشبوون لەخوێندن و كاریگەرییە دەرونیەكانی

ئەم بەشە كۆمەڵێك منداڵ و گەنج دەگرێتە خۆی كە ناچار بوون بە شێوەیەكی كتوپڕ واز لە خوێندن بهێنن و ڕەنگە نەتوانن جارێكی تر بگەڕێنەوە و ئەو قۆناغەی خوێندنیان تەواو بكەن كە بە جێیان هێشتووە. ئەمەش مەترسی دواكەوتنی ئەو منداڵانە لە خوێندن دروست دەكات كە ڕەنگە دواتر بیانگەیەنێتە ئاستێك كەمتەرخەمی بكەن بەرامبەر خوێندنی خۆیان ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە ئەگەر بە ئاوارەیی بمێننەوە ڕەنگە ئەو منداڵانە دوچاری هاوسەرگیریی پێشوەخت ببنەوە. ئەمەی لای خوارەوە ئەو چیرۆكانەن كە لەسەر زاری كۆمەڵێك ئاوارەی نیشتەجێی گەرمیان ڕیپۆرت كراون:

كچێكی تەمەن 16 گوتی،

 "من كچێكم و خوێندكاری قۆناغی چواری ئامادەیم، لە كاتی ئیستادا بێبەشم لە خوێندن و ناتوانم بەردەوام بم لە خوێندنەكەم، چونكە لەم شوێنەدا خوێندن بە زمانی عەرەبیە و من هەست بە ئەمن و ئاسایش ناكەم ئەگەر بڕۆم لەو قوتابخانەیەدا بخوێنم، هەر بۆیە لە كاتی ئیسَتادا باری دەرونیم زۆر خراپە و بەردەوام دڵم تەنگە، گریانێكی زۆرم هەیە و نائومێدم، خواردنم زۆر كەم بۆەتەوە و تەنانەت كێشم زۆر دابەزیوە، خەوم زۆر كەمە تەنانەت ناتوانم بخەوم  و چاوەكانم دابخەم چونكە دیمەنی ڕوداوەكان و دەنگی گولە‌و هاوەن لە مێشكمدا دەزرنگێتەوە. لە كاتی ئێستادا نامەوێ‌ بڕۆم بۆ ئەو قوتابخانەیە كە تاكە قوتابخانەیە لە كەمپەكەدا هەیە هەرچەندە دەرگای قوتابخانەكە داخراوە بە هۆی نەبوونی مامۆستاوە، بەڵام تەنانەت ئەگەر كراوە بوایە من هەر نەدەچووم بۆ ئەو قوتابخانەیە چونكە هەست بە ترس دەكەم."

پیاوكی تەمەن 20 ساڵ گوتی،

 "پێش ئەوەی ئاوارە ببین، خۆم و هاوسەرەكەم هەردووكمان خوێندكار بووین. خۆم لە پەیمانگە دەمخوێند و ئێستا دابڕاوم و دواهەمین ساڵی خوێندنمە، ژنەكەشم خوێندكاری زانكۆ بو‌و ئەویش ئێستا دابڕاوە، هەر بۆیە وا هەست دەكەین ئەمساڵی خوێندنمان فەوتاوە و لەو بڕوایەدا نین بتوانین بگەرێینەوە بۆ خوێندن."

ژنێكی نیشتەجێی ناو یەكێك لە كەمپەكان گوتی،

 "من دایكێكم خاوەنی سێ‌ كچ و یەك كوڕم، كچێكم لە قۆناغی سێی سەرەتایی و كچەكەی ترم لە قۆناغی دووی سەرەتاییە و لە كاتی ئێستادا بێبەشن لە خۆێندن، هەموو ڕۆژێك لێم دەپرسن و دەڵێن كەی دەگەرێینەوە بۆ قوتابخانە؟ بۆچی منداڵانی دیكە دەڕۆن بۆ قوتابخانە و ئێمە ناتوانین؟ لە هەمان كاتدا هەر چوار منداڵەكەم دووچاری میز بەخۆداكردن بوون لە شەواندا، نازانم چۆن چارەسەریان بكەم لەم بارودۆخەدا و لە ژیانی ئاوارەییدا كە پێداویستیەكانی ژیانمان بەپێی پێویست بەردەست نیە، ئاوی گەرم نیە و لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت هەموو ڕۆژێك جلەكانیان و جێگەكەیان بۆ بشۆم، ئایا لەم شوێنەدا چۆن بتوانم چارەسەری كێشەكەیان بكەم؟"

ژنێكی تر گوتی،

" من دایكێكم خاوەنی سێ‌ منداڵم، هەر یەك ڕۆژی ئەم دۆخەی ئێستا بە یەك ساڵ لێم تێدەپەڕێت، ساڵی پار كچە گەورەكەم برد بۆ قوتابخانە بۆ ئەوەی لە پۆلی یەكی سەرەتایی وەربگیرێت بەڵام بەداخەوە وەریان نەگرت، بۆ خوێندنی ئەمساڵ دووبارە بردم و وەرگیرا بەڵام بەداخەوە شەڕەكە ڕویدا و نەیتوانی دەست بكات بە خوێندن. گەورەترین كێشەی من لە كاتی ئێستادا بێبەش بوونی كچەكەمە لە خوێندن، ڕاستە قوتابخانە بوونی هەیە لە ناو كەمپەكە بەڵام قوتابخانەكە تێكەڵە (كچ و كوڕ) و خوێندن بەزمانی عەرەبیە و كچەكەی منیش شەرمنە ناوێرم داخڵی بكەم لەم قوتابخانەیە و دەترسم كچەكەم پارێزراو نەبێـت."

كچێك گوتی، 

"من كچێكم خوێندكاری قۆناغی یەكی ناوەندیم بەڵام هەتاكو نەگەرێمەوە بۆ شارەكەی خۆم تووز خورماتو ئامادە نیم بخوێنم."

لەكاتی دروست بوونی ڕوداوەكاندا و دواتر لەدوای نەمانی هەڕەشە بۆ سەر ژیانی ئاوارەكان، لە دەرئەنجامدا نیشانە دەرونیەكان دەردەكەون، وەك هەستی توڕەیی و تووشبوون بە خەمۆكی و دڵەراوكێی توند و تێنەگەیشتن لەو هەستانەی كە هەیەتی، بیری خۆكوژی و ئەگەری خۆكوشتن و هەست كردن بەوەی خیانەتلێكراو و زوڵم لێكراوە، سەرباری ئەمانەش فریاگوزاری دەرونی سەرەتایی لە شوێنی نیشتەجێی ئێستایاندا دەست ناكەوێت.

لە كۆتاییدا، ئەم ڕاپۆرتە هەڵسەنگاندنێكە بۆ بار و دۆخی ئەو كەسانەی ئاوارە بوون و پێمان باشە تیشك بخەینە سەر ئەو ڕاستییەی كە پێداویستییەكانیان زۆر لەوانە گەورەتر و زیاترن كە لەم ڕپۆرتەدا نوسراوە. هەر بۆیە داواكارین لە ڕێكخراوەكانی تر و دام ودەزگا حكومییەكان و لە ناویشیاندا ئاژانسەكانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان و ڕێكخراوە ناحكومییە ناوخۆیی و جیهانییەكان كە سەردانی ئەو شوێنانە بكەن و بۆ ئەوەی بتوانن لە نزیكەوە پێداویستییەكانی ئەو ئاوارانە دیاری بكەن و دواتریش دەست بكەن بە دابین كردنی خزمەتگوزاری پێویست بۆیان.

پەراوێز..

   عێراق: بەڵگەی نوێ‌ لە بارەی ئەو هێرشە هەڕەمەكییانەی كە بە هۆیەوە هەزاران  كەس ناچار كران  شارۆچكەی تووز خورماتو جێبهێڵن، ئەمە سەرەڕای تاڵانكردن و سوتاندنی ماڵ و موڵكی ئەو كەسانە. ڕاپۆرتی ڕێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی، 24 ی ئۆكتۆبەری 2017.

Amnesty International (Oct. 24, 2017), https://www.amnesty.org/en/latest/news/2017/10/iraq-fresh-evidence-that-tens-of-thousands-forced-to-flee-tuz-khurmatu-amid-indiscriminate-attacks-lootings-and-arson/.