ئایا خەباتی مەدەنی تەنها گفتوگۆیە؟ تەنها دانیشتنی لایەنە سیاسیەکانە؟ ئایا ئەو لایەنە سیاسیانەی کۆدەبنەوەو لە بناغەدا خۆیان هۆکاری کێشەکانن، دەتوانن بە بێ فشاری جەماوەر هەنگاوی ئیجابی بۆ چارەسەر بنێن؟ بۆچی لە کوردستاندا هەرجۆرە بانگەشەیەک بۆ خۆپیشاندان مانگرتن و هەستانی جەماوەری بە توندرەوێتی لەقەڵەم ئەدرێت؟ ئایا ئەوە ئاشتی کۆمەڵایەتی تێکئەدات؟ ئەرێ بەڕاست ئاشتی کۆمەڵایەتی چیە؟ ئاشتی و خۆشگوزەرانی و ژیانی شاهانەی دەسەڵاتدارانی حزب و حکومەتە یا هی میللەت؟؟؟
ساڵی ٢٠١١، وابزانم دوو سێ رۆژ دوای روداوەکەی ١٧ شوبات، لەگەڵ هاورێیەک رۆشتین بۆ سەرا، هێشتا خەڵکێکی کەم لەوێ بون، گوێم لە برادەرێک بوو هاواری ئەکرد بە ئاشتی بە ئاشتی و ئەو خەڵکەش بۆیان ئەسەندەوە، من لەو دروشمە حەپەسام، نەک لەبەر ئەوەی رقم لە ئاشتی بێت، بەڵکو لەبەر هۆیەکی سادە ئەویش ئەوەیە:چی بە ئاشتی بە ئاشتی؟ واتە بە نیازی چیت و ئەتەوێ چی بکەی بە ئاشتیانە؟ ئەوە پرسیارە ئەسڵیەکەیە بۆ هەر دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی، چونکە سەرەتا ئەبێت بزانیت داواکاریەکان وداخوازیەکان چیەو دواتر بیر لەوە بکرێتەوە بە چ شێوازێک ئەو داوایە بە ئەنجام ئەگەیەنیت.
خەباتی مەدەنی چەند دیوێکی هەیە. ناکرێ وابزانین خەباتی مەدەنی تەنها لە خۆپیشاندانێکی هێمنانە، وەیا گردبونەوەیەک یا مانگرتنێک یا گفتوگۆ کورت دەبێتەوە. راستە ئەوانە بەشێکن لە کاری مەدەنی، بەڵام خەباتی مەدەنی کە ئامانجی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتیە، تەنها لەو فۆرمانەدا ناوەستێت، بەڵکو پەل بۆ شێوازی تر ئەبات و تاقی ئەکاتەوە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی خۆی. داواکاریی مەدەنی شتێکەو خەباتی مەدەنی شتێکی ترە، نەزانینی جیاوازی ئەو دوو تێرمەیە کە زۆرجار ئاڵۆزی دروست ئەکات و کەسانێک ناچار ئەکات دروشمی بە ئاشتی بە ئاشتی بڵێنەوە.
یەکێک لە بەرجەستە گەورەکانی دروشمی خەباتی مەدەنی، توندوتیژی یا عونفی مەدەنیە، واتە پەنا نەبردن بۆ سازش لە داواکاریەکاندا و رادیکال بون لە ئاست داخوازیەکان. توندوتیژی مەدەنی ناکاتە خوێنڕشتن و شەڕی پارتیزانی و چەک هەڵگرتن، نەخێر ئەوە دوورو نزیک پەیوەندی بە خەباتی مەدەنیەوە نییە. بەڵکو پەنابردنێکی رەق و زەقە بۆ هەوڵی بەجێگەیاندنی داخوازیەکان و نەوەستان لە هیچ قۆناغێکدا تا گەیشتن بە ئەنجام. لەو پێناوە چالاکوانان پەنا بۆ توندی نواندن ئەبەن دژ بە دەسەڵات و هیچ جۆرە سازشێکی لەگەڵ ناکەن لە پرسە کۆمەڵایەتیەکاندا ،ئەوەش بە مانای راپەرین و شۆڕش دێت بۆ گۆڕانکاری ریشەیی لە سیستەمی حوکمڕانیدا.
من لێرەدا تەنها دوو نمونە دێنمەوە بۆ دەرخستنی روی ئەم جۆرە لە خەبات کە نە پەنایان بۆ چەک و راپەرینی چەکداری برد و نە بۆ ئاشتی ئاشتی. ئەوەش دەرخەری ئەوەیە کە وەلا نانی دروشمی بە ئاشتی ناکاتە هەڵگرتنی دروشمی وێرانکاری و توندوتیژی جەستەیی وگێرەشێوێنی، بەڵکو راوەستاوەیی و پەیگیریە لە داواکاریان تا سەرکەوتن، کە ئەوەش جگە لە گۆڕین و هەڵتەکاندنی کۆی سیستەمی حوکمڕانی و دەسەڵاتداران هیچی تر نییە. لەو نمونانەدا ئەبینین کە توندوتیژی جەماوەری بە ئاراستەی گۆڕانکاری رۆشتوەو تا دوا مەنزڵگای بەجێگەیاندنی دروشمەکان هەنگاوی بەردەوامی هەبوە. دەکرێت لە پاڵ ئەوە چەندین نمونەی سەرکەوتوی تر ریز بکرێت.
یەکەم: غاندی و شۆڕشەکەی لە هیند: هەنگاوەکانی غاندی بەدەستەوە گرتنی ئامرازی مەدەنی خەبات بوو بۆ سەربەخۆیی هیند و دەرپەڕاندنی داگیرکەری بەریتانی لە وڵاتەکەیدا. غاندی پەنای بۆ چەک و کوشتنی سەربازانی بەریتانی هەرچەندە داگیرکەری وڵاتەکەی بون، نەبرد، بەڵکو لە ئاکامی خەباتێکی توندی نەپساوەی جەماوەریدا تا راگەیاندنی سەرکەوتن نەوەستا. لەو خەباتەدا بوارێک بۆ ئاشتی لە نێوان داگیرکەر و داگیرکراو، چەوسێنەر و چەوساوە نەبوو، بەڵکو دەبوایە بەسەرکەوتنی لایەکیان کۆتایی بێت، ئەوەش یەکێکە لە هێماکانی توندوتیژی کە یەکلاکردنەوەی کێشەکەیە نەک سازش و نیوە بە نیوەیی. پەیامی غاندی رزگارکردنی وڵات بوو، بەو خەباتە مەدەنی و جەماوەریە سەخت و کەلەرەقانەیە بە ئاکام گەیشت بێ هیچ جۆرە سازشێک لەسەر داخوازیە سەرەکیەکەی.
دووەم: ماندیلا و ئەفریقیای باشور: بۆ کۆتایی هێنان بە ئاپارتاید، جیاکردنەوەی مرۆڤەکان، عەدالەت و بەرقەراری یەکسانی، ماندیلا و هاوڕێکانی خەباتێکی نەپساوەیان راگەیاند و بە توند ترین شێواز روبەروی دەسەڵاتداران بونەوە تا کۆتایی هێنان بەو سیستەمە نا ئینسانیە. بۆ چرکەیەکیش بوارێک بۆ ئاشتی لە نێوان داخوازی شۆڕشگێڕان و دەسەڵاتی ئاپارتاید نەبوو تا روخاندنی سەرتاپای رژێمەکەو بەرقەراری دەسەڵاتێکی دیموکراسی مۆدێرن لەو وڵاتەدا.