د. سالار باسیره
سیستەمی سەرۆكایەتی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا وەك وانەیەك
ئەو دیموكراسیەتەی سیستەمی سەرۆكایەتی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا پیادەی دەكات و لە ولاتانی دیكە دوبارەكراوەتەوە جگە لە دۆزەخی سیاسی شتێكی دیكەی بەرهەم نەهێناوە. باشترین نمونەش ئەزمونی ولاتانی ئەمریكای لاتین و ئەزمونی سەرۆكایەتیەكانی ولاتانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستە كە لە ئێستادا یەك بەدوای یەكدا هەرەس دەهێنن.
" لە ویلایەتە یكگرتوەكانی ئەمریكا ژمارەیەكی زۆر دامەزراوەی یاسایی هەیە كە دەبنە قەلغانێكی یاسایی لەبەردەم هەژمونی دەسەلاتخوازی سەرۆكدا. كۆنگرێس كە گوزارشت لە دامەزراوەی پەڕلەمان دەكات و لە ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پیران پێكهاتوە ، دوو دامەزراوەی بەهێزو سەربەخۆن. دوو ئیستگەی سەرەكین لەبەردەم دەسەلاتەكانی سەرۆكدا. ئەمە جگە لە دادگای بالاو دادگای دەستوری ، هەروەك میدیاش یەكێكی دیكە لە دامەزراوەكانی ڕاگرتنی دەسەلات لە سیستەمی سەرۆكایەتی ئەمریكادا. سەرباری ئەوانەش كۆمەلگەی مەدەنی و گروپەكانی فشارو جولانەوەی شەقام یەكێكی دیكەن لەو ڕوبەرانەی بالانسی دەسەلاتیان ڕاگرتوە لە سیستەمی سەرۆكایەتی ئەمریكادا. لێرەدا مۆدێلی سەرۆكایەتی ئەمریكی زادەی كۆمەڵگەو مێژووی سیاسی ئەمریكایەو دوبارەكردنەوەی لە كۆمەلگە تازە گەشەسەندوەكاندا موجازەفەیەكی گەورەیە بە ژیانی سیاسی كۆمەلگەوە".
ئەزمونی دیموكراسی سیستەمی سەرۆكایەتی لە ئەمریكا بە پلەی یەكەم پەیوەستە بە مەسەلەی فیدرالیەت و ئەو دەستورەوە كە زیاتر لە 200 سالە بونیادی حوكمرانی ئەمریكای ڕاگرتوە. لاسایی كردنەوەی ئاكەپەی توركیا بۆ سیستەمێكی سەرۆكایەتی وەك ئەوەی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا وەك ئەو مریشكە وایە كە دەیەوێت لاسایی قاز بكاتەوە.
سیستەمی سەرۆكایەتی لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا یان فەرەنسا بۆیە تەندروستە چونكە ئەو دەولەتانە دەولەتی قانونین و پەڕلەمان تێیاندا خاوەن دەسەلاتەو خاوەن دادوەریەكی سەربەخۆی بەهێزن كە دەتوانن لێپرسینەوە لە سەرۆك و وەزیرەكانی حكومەت بكەن. ئەم دەولەتانە دەولەتی كۆمەلگای مەدەنین و هەروەها خاوەن میدیای بەهێزو تا ڕادەیەكی زۆر سەربەخۆن كە توانای كاریگەریی دروستكردنیان هەیە بەسەر حكومەت و دەسەلاتی سیاسی. كەلتوری دیموكراسی مێژووی هەیەو ڕای گشتی بوونی هەیە. هەموو ئەمانە لە توركیای ئاكەپەدا نامۆیە.
( توركیا لە سیستەمی پەڕلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی )
ئەردۆگان بە هەموو تواناو هێزەوە كاری بۆ گۆرینی سیستەمی پەڕلەمانی كردوە بۆ سیستەمێكی سەرۆكایەتی. ئەوە یەكەم گۆڕانكاریە لە سیستەمی سیاسی توركیا لە دامەزراندنەیەوە لە سالی 1923 لە سیستەمێكی پەڕلەمانیەوە بەو هەموو ڕوكەشی و كەموكوڕیەوەی بۆ سیستەمێكی سەرۆكایەتی.
دەزانرێ دەنگ بە كێ دراوە بەلام نازانرێت بە چی دراوە
زۆربەی هەلبژێردەرانی ئەم سیستەمە دەزانن دەنگیان بە كێ داوە بەلام نازانن دەنگیان بە چی داوەو گومان دەكەم لە بابەتی دەستوور وەك خۆی تێگەیشتبن كە لێرەدا ئەردۆگان بەتەنیا بەرگی دەستورو حكومەت و حیزب و ئایدیۆلۆژیاش لەبەر دەكات و لە كەسێكدا كۆی دەكاتەوە. پاشكەوتوەكانی ئەردۆگان وا تێگەیەندراوون كە توركیا ( لەم كاتی تیرۆرو قەیرانانەدا كە زۆریەیان دەرئەنجامی سیاسەتە هەلەكانی دەسەلاتدارانی تورك خۆیانن) ، پێویستی بە سەرۆكێكی كاریزمایی بەهێز هەیە بۆ ڕاگرتنی سەقامگیری و ئارامی ئەگەر لەسەر حیسابی دیموكراسیەتیش بێت.
زۆرێك لە توركەكان باس لەو باری ئابوری و خزمەتگوزاریانە دەكەن كە لە سەردەمی ئەردۆگان كراوون (بێگومان ناوچە كوردیەكان ناگرێتەوە) بەلام بیركردنەوەو هوشیاری سیاسییان كورتی هێناوە لەوەدا كە ئازادی و مافی مرۆڤ و ئازادی فكرو كەرامەتی تاك وەك هەوا وایە بۆ ژیان. نان و ئازادی دوو شتی پێكەوە گرێدراوون. زۆرێك لە ڕژێمە دیكتاتۆرەكان لە سەردەمی دەسەلاتدا زۆرێك شتیان بۆ ولاتەكانیان كردوە بەلام هاوكات ڕژێمی ناسیۆنالیست و فاشی و تۆتالیتێرو شۆڤێنی بوون و گەلەكەیان دواتر بەرەو قەیرانی گەورە بردوە ، هیتلەر وەك نمونە.
سیستەمی سەرۆكایەتی لەو ولات و كۆمەلگایانەی خاوەن كەلتوری سیاسی و كۆمەلایەتی هەژارن و ناهوشیارن دواجار بە دیكتاتۆریەت كۆتایی هاتوە. تیرۆر لە سەردەمی ئاكەپەدا لە بەرزبونەوەدایەو ئابوریەكەشی بەرەو سەرەولێژی دەڕوات و شوێنێك بۆ دیموكراسیەتیش نەماوەتەوەو وەبەرهێنەران سەرمایەكانیان دەكێشنەوە چونكە باری سیاسییش جێگیر نیە. دەكرێت بوترێت دەولەتی توركیا بۆتە دەولەتێكی پۆلیسی.
هەموار كردنی هەژدە یاساكە
ئەو پاكێجەی كە 18 یاسای پێشنیاز كراوی لە خۆ گرتوە كە دەكاتە زیاتر لە 70 خال بۆ گۆڕانكاری لە دەستوری توركیاو لەوانە 50 ی گۆڕدراوەو و 21 شی لادەبرێت. زۆرترین گۆڕانەكانیش لە سالی 2019 دەبنە یاسا. ئێستە ئەردۆگان دەیەوی ئەو هەڵبژاردنەی پێش خست بۆ ساڵی 2018 بۆ تەسبیت كرنی دەسەلاتەكانی خۆی بووە. بۆ هەموار كردنەوەكانیش بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی بریتین لە دەسەلاتەكانی سەرۆك كۆمارو دەسەلاتی یاسادانان و هەروەها دەسەلاتی بالای دادوەری و دادگای دەستوری و بوونە خاوەن دەسەلاتدارێكی تاكی موتلەق.
( سیستەمە سەرۆكایەتیەكەی ئاكەپە )
ئەوەی پەیوەندی بە سیستەمی یان ڕژێمی سەرۆكایەتی هەیە لە توركیا لە ژێر سەرۆكایەتی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان هیچی تر نیە بەم ڕێگایەوە لە گەیشتنی ئەردۆگان بە دەسەلاتێكی موتلەقی دیكتاتۆری و تۆتالیتێری تاك. رێفەڕەندۆمیش بەو هەموو ساختەكاریەوە بە ڕێژەی 53% ناتوانێت سەركەوتن مسۆگەر بكات چونكە نەك هەر یەكریزی نیشتیمانی لاواز دەكات بەلكو بارودۆخی دوای ڕێفەڕەندۆمەكەش سەخت دەكات. لێرەدا دەبینرێت ئەو رێژە دەنگانەی دراوە بە ئەردۆگان بەو هەوو ساختەكاریەشەوە برتیە تەنیا لە نیوەی گەلانی توركیا.
بەپێی ئەم دەستورە سەرۆكایەتیە ئەردۆگان دەبێتە بالاترین دەسەلات لە ولاتدا. بە پێچەوانەی سیستەمی سەرۆكایەتی لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا یان نیمچە سەرۆكایەتی لە فەرەنسا، ئەردۆگان لە ڕاستیدا خاوەن هەموو دەسەلاتەكانەو چارەنوسی گەلانی توركیا دەكەوێتە دەست بریاری تاكە سەرۆكێك بە بیانووی ئەوەی دەسەلاتی لەلایەن گەلەوە پێدراوە ، بۆیە هیچ دەسەلاتێك ناتوانێت لێپێچینەوەی لەگەلدا بكات و هیچ دەزگایەكیش ناتوانێت لە دەسەلات لای بەرێت. ئەردۆگانی ئاكەپەو بیركەرەوە هاوشێوەكەی لە توركیا هەڕەشەیەكی گەورەیە لەسەر پڕۆسەی دیموكراسی و ئاسایش و ئارامی كۆمەلایەتی. لەبەر ڕۆشنایی ڕاستیە ئاماژە پێكراوەكان ئەو دەسەلاتانەی ئەردۆگان بەخۆی داوە دەیەوێت ببێتە فیرعەونێكی نوێ ، ئایدیۆلۆژیاو ڕەفتاری دیكتاتۆرێك ڕوبەڕووی جۆرێك لە قەیرانی دەرونی و كەسایەتی بوبێتەوە.
سەرۆك دەبێتە فەرماندەی یەكەمی گشتی هێزە چەكدارەكانی ولات لە كاتێكدا متمانەی بە سوپاش نەماوە. بوونی ئەردۆگان بە فەرماندەی سوپا دەبێتە هۆی بەكارهێنانی هێزە چەكدارەكانی لە ململانێ سیاسیەكانداو سەركووت كردنی نەیارەكانی. ئەردۆگان هەروەها سەرۆكی دەسەلاتی دامەزراندن و دیاریكردنی سەركردەكانی سوپاو دەزگای هەوالگری لەدەست خۆیدا دەبێت. خۆی لە خۆیدا واتای ئیفلیج كردنی یەكجاری و كەمكردنەوەی دەسەلاتی دامەزراوەیی ئەمنی و سوپا دەگەیەنێت لە دەسەلاتی سیاسی و ئەمنی توركیادا. ئەم دەستورە نوێیەی سیستەمی سەرۆكایەتی هەلوەشاندنەوەی پەرلِەمان دەبەخشێتە سەرۆك، ئەمەش خالێكی دیكەیە بۆ زیاتر گوێرایەل بوون و قۆلبەست كردنی پەڕلەمان لەبەردەم سەرۆكدا.
ئەردۆگان دەبێتە سەرۆكی حكومەت و لێرەدا سەرۆكی حكومەت وەك ئەوەی لە سیستەمی پەڕلەمانیدا هەیە بە كردار بوونی نامێنێت و ئەردۆگان خۆی دەبێتە ئەنجامدەری كۆبونەوەی وەزیران و خۆی وەزیرو نوێنەرە تایبەتیەكانی خۆی ، بەواتا ئەندامانی كابینەكەی هەلدەبژێرێت و ئەوانەش دادەنێت كە جیهانبینی ئەوون و سەر بە بازنەكەی خۆی بن. سەرۆك دەتوانێت بە ڕێگای دەركردنی بڕیار وەزارەت دابنێت و هەڵی بوەشێنێتەوە یان گۆڕانی بەسەردا بكات. لە یاسا گۆڕاوەكانی تر دەركردنی بڕیاری لە سێدارەدان دەبێت گەر بۆی بچێتە سەر، بەلام سێدارەدان بۆ كێ دەبێت؟ لەم دەولەتەدا لە مادەی دووی دەستورەكەیدا هاتوە: "توركیا دەولەتێكی دیموكراتی ، عەلمانی و قانونی و سۆشیەلە كە بەختەوەری كۆمەلگەو ... عەدالەت و مافی مرۆڤ ... و بە ناسیۆنالیزمەكەی ئەتاتوركەوە بەندە".
سەرۆك بە بریاری یاسای سەرۆكایەتی حوكم دەكات و كاریگەریی تەواویشی هەیە بەسەر دەسەلاتی دادوەریەوە. بەسەر وەزیرەكان و بەرپرسە بالاكانی دەولەت و خۆی هەڵیان دەبژێرێت و بۆ ئەوەش ئەردۆگان پێویستی بە بڕیارو پشتگیریی پەڕلەمان نیەو پەڕلەمانیشی لە دەستدا دەبێت چونكە سەرۆكی حیزبی ئاكەپەشە وەك گەورەترین حیزبی ناو پەڕلەمان كە زوو یان درەنگ بە ئامرازی جۆراوجۆر هەولی جێگا پێ لەق كردنی ئەوانی تری ناو پەڕلەمان دەدات و بۆی هەیە وەك سەرۆك حەلیشی بكات كە لە توركیا پێچەوانەی سیستەمە سەرۆكایەتیەكەی ئەمریكا تەنیا لە یەك كابینە پێك هاتوە. بەوە دەولەت دەبێتە دەولەتێكی تاك حیزبییش.
هەرچەندە پەڕلەمان دەتوانێت ئەو بڕیارانەی سەرۆك بە یاساكان ڕەد بكاتەوەو لە دژی بریارەكان ڕوو بكرێتە دادگای بالا بەلام لەبەر ڕۆشنایی ئەوەی كە ئەردۆگان بە هەزاران دادوەرو داواكاری گشتی و بەرپرسە دادوەریە بالاكانی لە شوێنی كارەكانی خۆیان دەركردوەو دوور خستۆتەوەو بە كەسانی حیزبیی و وەلاو وەفا بۆ سەرۆك پڕی كردونەتەوە لێرەدا هیچ واتایەك بۆ دەسەلاتی دادوەری و پەڕلەمانیش نامێنێتەوە هەروەك مجلس وەتەنیەكەی سەردەمی سەدام حسێنی لێدێت. بۆ بەدەستهێنانی زۆرایەتی لە پەڕلەمان سیستەمە سەرۆكایەتیەكەی ئەردۆگان ژمارەی پەڕلەمانتاران لە 550 وە كراوەتە 600 كە بە كەسانی سەر بە خۆی پریان دەكاتەوە.
حكومەتی مەركەزیی لەژێر سێبەری سەرۆكدایەو سەرۆك خۆی شارەوانیەكانی 81 پارێزگاكانی توركیا دادەنێت و پێویستیشی بە ڕەزامەندی هیچ دەزگایەكی تری دەولەت نابێت. جگە لەوانە سەرۆك ڕەشنوسی بودجەش دەخاتە بەردەم پەڕلەمان.
( دادوەری لە توركیای ئاكەپەدا )
ئەوەی پەیوەندی بە دادوەریەوە هەیە ئەردۆگان كاریگەریی تەواوی بەسەریەوە دروست دەكات. ئەو بۆی دەبێت ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ شەش لەو سیازدە ئەندامانەی ئەنجومەنی دادوەرەكان و داواكاری گشتی دەست نیشان بكات كە بەرپرس دەبن لە دانان و لابردنی دادوەرو داواكاری گشتی. حەوت ئەندامەكەی تر پەڕلەمان بڕیاری لەسەر دەدات ، ئەو ئۆرگانەی كە سەرۆك وەك سەرۆكی حیزبیش كە لێرەدا ئاكەپەیە كاریگەریی تەواوی لەسەری دەبێت. سەرۆك جگە لەوە دەتوانێت دوازدە لە پازدە دادوەرەكانی دەستور دەست نیشان بكات كە ماوەكەی بۆ دوازدە سال دەبێت.
چارەنوسی 80 ملیۆن لە یەك دەستدا
تەنانەت كەمال كلیچدار ئۆغلۆ كە سەرۆكی دووەم گەورە پارتی توركیایە (جەهەپە) لە بارەی ڕێفەڕاندۆمەوە دەلێ "بە بەلێ دەنگ نەدەن چونكە لە ئەگەری پشتیوانی كردنیان دەسەلاتێكی ڕەهاو بێ سنور دەدەنە تاكە كەسێك كە توانای هەموو شتێكی دەبێت و دەلێت بەپێی هەمواری 18 ماددەی دەستوری توركیا لێپرسینەوەو لێپێچینەوە لەگەل سەرۆك و جێگران و وەزیرانیش ناكرێت. ولاتێك نەتوانێت لێپرسینەوە لە دەسەلاتدارانی بكات دوچاری قەیرانی قوول دەبێتەوە. ئەم پاكێجە هەموار كراوە جگە لە پشێوی هیچ شتێكی دیكە بەدی ناهێنێت و ناكرێت چارەنوسی 80 ملیۆن كەس بخرێتە ژێر دەستی تاكە كەسێك".
لەبەر ئەوەی توركیا دەولەتێكی فیدرالی نیەو پەڕلەمان لە دوو دەزگا پێك نەهاتوەو حكومەت لەناو پەڕلەماندا دروست نابێت و پەڕلەمان مافی قسە كردنی نیە تێیدا. ئەو پەڕلەمانەی بە زۆرینەی دەنگ رێگای بۆ ئەردۆگان كردەوە بۆ بوون بە سەرۆك و بەوەش دەنگی بۆ لاواز كردنی خودی پەڕلەمان خۆی دا.
"هەلبژاردنەكانی سەرۆك كۆمارو پەڕلەمانی توركیا لە یەك ڕۆژو بەرواردا بەرێوە دەچن. بێگومان ئەوەش رێگا خۆشكەرە كە سەرۆكی یەك پارتی سیاسی لە یەك كاتدا پۆستی سەرۆك كۆمارو زۆرینەی كورسیەكانی پەڕلەمانی توركیاش مسۆگەر بكات. لێرەشەوە پەڕلەمان دەبێتە سێبەرو گوێڕایەڵی فەرمانەكانی سەرۆك".
بەلام بە پێی ڕێژەی سەدیی دەنگەكانی نەخێر ئەو ڕاستیە دەبینرێت توركیا بووە بە دوو بەشی دژ بە یەكترو دوور نیە ئەم سیستەمە لە ئایندەدا ببێتە تەلەیەك بۆ خودی ڕژێمەكەی ئەردۆگان خۆی. بە دوریشی نازانم كە ئەردۆگان و ڕژێمەكەی لە ئایندەدا بەهۆی لاساریەكانیەوەو دژایەتی كردنی بەرژەوەندی زل هێزەكان و هەڵەی كوشندەوە ڕوبەڕووی هەمان چارەنوسی سەدام حسێن ببَیتەوە.
زۆربەی سیستەمە دیكتاتۆرەكانیش خاوەن دەستورو پەڕلەمانن بەلام ئەم ئۆرگانە دەولەتیانە لێرەدا بێكاریگەرو بێ واتان و بەپێی خواستی تاك دەسەلاتدار لە قالب دەدرێن. بە پێی یاسا پێشنیاز كراوەكان ئەردۆگان بۆی دەبێت بە فەرمی سەر بە حیزبێك بێت كە ئەویش ئاكەپەیەو دەبێتەوە بە سەرۆكی. جگە لەوەش دادگا سەربازیەكان نامێنێت. بە پێچەوانەی سیستەمی پەڕلەمانی سیستەمی سەرۆكایەتی بۆ ولاتانێكی دیكتاتۆرو فرە نەتەوەو ئەتنیك و فرە كەلتور گونجاو نیەو نزیك یان دوور بەرەو هەلدێر دەڕوات. ئەو حكومەتەی پشتیوانی زۆرینەو متمانەی پەڕلەمان بەدەست نەهێنێت ئەوا دەكرێت هەڵبوەشێتەوە، بەلام ئەم دیاردەیە ئێستە لە سایەی سیستەمی سەرۆكایەتیەكەی ئەردۆگان چیتر پێویست نیە چونكە سەرۆك سەرۆكی حكومەتیشە.
لەم جۆری سیستەمی سەرۆكایەتیەی ئەردۆگانی ئاكەپەدا سەرۆك بەم سروشتە ئایدیۆلۆژی و سایكۆلۆژیەیەوە توندوتیژتر دەبێت و كاردانەوە جەماوەریەكان و لایەنە پۆپۆزیسیۆنەكان بۆ بەلادا خستنی ململانێكان توندتر دەبێت ، یان هێزە سەربازیەكان بە حوكمی هێزو كودەتا سەرۆك لابدەن وەك ئەوەی لە میسر ڕویدا بۆ لابردنی مورسی ، هاورێكەی ئەردۆگان.
ئەردۆگان لە خواستەكانی خۆی تێگەیشتوە هەربۆیە پێشوەخت پەنای بردە بەر پاككردنەوەی سوپا بەناوی كودەتاوە هەروەك دەستگیر كردنی هەزاران ئۆپۆزیسیۆن و قەدەغە كردن و دەستگیر كردنی هێزو حیزبە سیاسیەكانی وەك هەدەپەو حیزبەكەی فتح اللە گولەن ، هەروەها گروپەكانی فشارو میدیا ڕەخنەگرەكان ، ئەوەش وەك رێگا خۆشكەرێك بۆ دەسەلاتە موتلەقە تاكڕەویەكەی ئەردۆگان. ئەوەی تەواوی دەسەلاتە دیكتاتۆرو تۆتالیتێرەكان پیادەی دەكەن. لەبەر ڕۆشنایی ئەم فاكتانە سیستەمی سەرۆكایەتی لە توركیاو هاوشێوەكانی تەنیا دەتوانێت تاكڕەوی و دیكتاتۆریەت و ستەمكاری بەرهەم بێنێت و رێگر دەبێت لەبەردەم كۆمەلگەی مەدەنی و ئازادیە سیاسیەكان و ئەگەری پێكدادانی جەماوەری و كودەتاو كاردانەوەی توند زیاد دەكات.
( ئیرهابی دەولەت )
تەنیا ڕێگایەك بۆ رژێمەكەی ئەردۆگان ماوەتەوە ئەوەیە وەك ڕژێمی سەدام حسێن و بەشار ئەسەدو قەزافی و هاوشێوەكانی بە رێگای میكانیزمی ئیرهاب بیەوێ كۆنتڕۆلی موتلەقی دەولەت بكات كە دەبێتە كۆماری ئیرهاب. لەوە دەچێت ئەردۆگان و حیزبەكەی لە مێژووی ئەو مۆدێلە فاشیلانە هیچ فێر نەبوبن. بۆ زەمەنێكی دیرایكراو دەكرێ بەم میتۆدە سەقامگیری دەسەلات ڕابگرێت بەلام ئەزمونە مێژوییەكان پێمان دەلێت ئەو شێوە سیستەمە لە كۆتایدا سەری خۆی دەخوات. ئەم ڕژێمە بە رێگای بە ناسیۆنالیست (نەتەوە پەرستی) كردن و بە فاشی كردنی هەوادارانی دەیەوێت جەماوەرێك گۆش بكات هاوشێوەی ئادیۆلۆژیاكەی خۆی بێت.
ئەدۆلف هیتلەر توانی گەلێكی فاشیستانە بەرهەم بهێنێت بەلام لە ئەنجامدا تووشی وێرانی و داڕمانی كرد. هەولی ئەسەدو سەدام بۆ بە بەعسی كردنی گەلەگەیان لە كۆتاییدا شكستی هێنا ، ئیمپراتۆریە سولتانیەكەی توركیی / عوسمانی دوای 500 سال فەرمانڕەوایی هەرەسی هێنا. ڕژێمی ئەردۆگان كار لەسەر دەولەتێكی تۆتالیتاری نوێ دەكات و دەیەوێت ببێتە خەلیفەو سولتانێكی نوێی توركی و بچێتە مێژوەوە. بەلام كام مێژوو؟
پەل هاویشتن بۆ دەرەوەو دۆزینەوەی وێنای دوژمن
لێرەدا ئەزمونەكان ئەوەمان پێ دەلێت بوون بە سولتان ئەردۆگان دەبێت كاری پالەوانانە نیشانی گەل بدات. بۆ ئەمەش سەركەوتن بەسەر نەیارەكانیداو جەنگ بەشێك دەبێت لەو كارانەی و پەل بۆ دەرەوەی سنورە جوگرافیاكەی خۆی بهاوێژێت و دەیەوێ ببێتە هێزێكی ئیقلیمی و ناو دەركردن و دەگەڕێت بە دوای كارتی سیاسیداو هاوكات هەول دەدات بە رێگای جەنگ و دۆزینەوەی وێنای دوژمن وەك یەكێك لە ئامرازە باوەكانی سیاسەت ناكۆكیەكانی ناوخۆ بگوازێتەوە بۆ دەرەوە. هەمان ئەوەی هەردوو ڕژێمی بەعسی عێراق و دەولەتی ئیسلامی ئێران لە جەنگی یەكەمی كەنداودا پراكتیزەیان كردو بۆ ماوەیەكیش سەركەوتو بوون تێیدا. ئەو جۆرە ڕژێمانە سوود لە نەبوونی هوشیاری سیاسی خەلكەكانیان بۆ مەبەستی دەسەلات بەكار دەهێنن و سیاسەتی بە گەوج كردنی كۆمەلگا دەگرنە بەرو درۆ كردن یەكێك دەبێت لە میتۆدەكان و بەشێكە لە سیستەمەكە.
بۆ ئامانجەكانی دەبێت ئەردۆگان پێش هەموو شت سەقامگیری ناو دەولەتەكەی ڕابگرێت ، ئەو سەقامگیریەش بۆ كۆمەلگایەكی پلورالیستی وەك توركیا تەنیا لە رێگای میتۆدەكانی ئیرهابی سیاسی و فیزیكی و ترس و تۆقاندن دەبێت، بەلام هیچ گەلێك ، هیچ چین و توێژێكی كۆمەلایەتی هەتا سەر كۆت و زنجیری كۆیلایەتی و ڕوتاندنەوە قبول ناكات و زوو یان درەنگ لە دژی ڕادەپەرێت.
ئایدیۆلۆژیای ئەردۆگان لەسەر بنەمای ڕەت كردنەوەی هەموو فكرێكی سیاسی ترە جگە لەخۆی. تیۆری یان لەگەلمدای یان لە دژمی پیادە دەكات. لێرەشدا بۆ ئەردۆگان حیزب ئامانجە نەك ئامراز. هەروەك ئاماژەم پێدا دەیەوێ گەلەكەی لەسەر بنەمای فكری ناسیۆنالیزم و ڕاسیزم و فاشیزم گۆش بكات دژ بە گەلانی تری غەیرە تورك و تورك بە ڕەگەزێكی سەروتر پێناسە دەكات. لە دەستوری توركیادا تەنیا ناوی تورك بوونی هەیە (بڕوانە ماددەی 5ی دەستوری توركیا). كەواتە دەولەتی تورك جەنگ دژی گەلێكی وەك كورد ئەنجام ئەدات كە لە دەستوری توركیادا بوونی نیە هەروەك ئەتنیكەكانی تری ناو توركیا. ئاشكرایە هەروەك دەسەلاتەكانی پێش خۆی بە ناوی دیموكراسیەتەوە دیموكراسیەت لەناو دەبرێت.
( دین و عەلمانیەت و نەتەوەپەرستی لای ئاكەپە )
"پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) دوای دامەزراندنی لە سالی 2001 كە ئەردۆگان یەكێكە لە دامەزرێنەرانی ، خۆی وەك حیزبێكی ئیسلامی نەناساند بەلكو مانیفێستەكەی بریتی بوو لە بڕوابوونی بە "ئازادیە ئاینی و كەسییەكان" لەگەل ڕەت نەكردنەوەی سیستەمی عەلمانیەت و ئەو بنەمایانەی كە كۆماری توركیا لەسەری دامەزراون".
بە بیروڕای شارەزایان ئاكەپە كار لەسەر تەواوی بە ئیسلامی كردن و بە تۆتالیتاریزە كردنی توركیا دەكات. هاوكات مەزهەبی سونەی كردۆتە ئاینی دەولەت. لە سالی 2004 حكومەتی ئاكەپە ویستی بە یاسا سزا بۆ خیانەتی زەوجیی دابنێت بەلام بەهۆی ناڕەزایی توندی ڕای گشتی لێی دوور كەوتۆتەوە. ئەم جۆری یاسایانە لە لایەن چاودێرانەوە وەك دانپیانانێكی ئاكەپە وایە بەرامبەر بە هەلبژێردەرە ئیسلامیەكانیەوە.
ئەردۆگان بەهۆی تاڕادەیەك سەركەوتنە ئابوریەكەیەوە بەشێكی خەلكی توركیای هێنایە بەرەی خۆیەوە ، هاوكات بەهۆی بە ئیسلامی كردنیش بەشێكی بەرچاوی لایەنە ئیسلامیە توندڕەو و كۆنزەرڤاتیڤەكانیشی بەلای خۆیدا ڕاكێشاو دەیەوێ نەوەیەكی ئاینیی پەروەردە بكات هەروەك ئیمامە سعودیەكان مندال لەدوای تەمەنی سێ سالیەوە بخرێتە بەردەم وانەی ئاینیی. نزیكەی هەزار ئیمام لە ئەلمانیا كە لە لایەن توركیاوە نێردراوون خەرجیەكەی لەلایەن حكومەتەكەی ئەردۆگانەوە دەكرێت ئەوە جگە لەو هەموو مزگەوتە گرانانەی لە ڕۆژئاوی ئەوروپاو ولاتانی تر سەرقالی دروست كردنیەتی ، لێرەدا ئەردۆگان خەو بە خەلیفە بوونی ئیسلامەوە دەبینێت و دیارە دەشیەوێ ببێتە ڕابەری ئیسلامیەكانی جیهان.
بە پێی دەستور توركیا هەر هێشتا دەولەتێكی سێكولارە ، بەلام ئەردۆگان هەروەك زاراوەی سێكولاریزم ئاینیش بۆ مەبەستێكی سیاسی بەكار دەهێنێت ، و لێرەدا پشتگیری لایەنە ئیسلامیە توندڕەوەكانیش دەكات بۆنمونە داعش. بەلام سێكولاریزم وەك سیستەمێكی سیاسی بێ دیموكراسیەت مەحالە ، ئەوەی لە توركیا هەرگیز بوونی نەبووە. لێرەوە دەكرێت ڕوون بێتەوە كە سیاسەتی ئاكەپە لەسەر سێكوچكەی ئیسلام و "سێكۆلاریزم" و كەمالیزم (نەتەوە پەرستیی) بونیات نراوە. ئاكەپە لە پێكهاتە كۆمەلایەتی و سیاسیەكان تێگەیشتوە هەربۆیە توانیویەتی هەر یەكێك لە ئاین و سێكولاریزم و نەتەوە پەرستی ئاڕاستەی شەقامە جیاوازەكانی توركیا بكات. ڕژێمەكانی وەك كەمال ئەتاتورك و ستالین و هیتلەرو كۆریای باكور و هاوشێوەكانی دین و دەولەتیان لە یەكتر جودا كردۆتەوەو خۆیان بە سێكولار پێناسە كردوە لە دەستوردا بەلام دەولەتی ئایدیۆلۆژی بوون و دەسەلاتی تۆتالیتاریستین ، هەربۆیە سێكولاریزم بۆ مەبەستی سیاسی بەكار هێنراوەو هاوكات رێگاش نادەن ئاینییش دەست بخاتە ناو كاروباری دەسەلاتی دەولەتەوە. من قەناعەتم وایە كە ئەردۆگانی ئاكەپە نەك هەر كار لەسەر بە ئیسلامی كردنی كۆمەلگەی توركی دەكات بەلكو هەنگاو بەرەو تۆتالیتاریزمێكی نوێی ئیسلامی دەنێت بەلام سیستێماتیك.
وشەی كۆتایی
توركیایەك بە سیستەمێكی فیدرالی هەرێمایەتی لامەركەزیی كە دەسەلاتەكان بەسەر هەرێمەكاندا دابەش بن وەك مۆدێلی سویسرا چارەسەرێكی گونجاوە بۆ ئەم قۆناغە مێژوییە بەلام بۆ بە فیدرال بوون دیموكراسیەت و سەقامگیریی مەرجێكی گرنگە ئەوەی لە توركیای ئێستەدا چاوەڕوان ناكرێت گەرنا دەولەتی توركیا بەم شێوەیەی ئێستەی دوور یان نزیك دەبێتە سوریایەكی تر.
وانەیەك بۆ هەرێمی كوردستان
پێویستە دەسەلاتی سیاسی لە هەرێمی كوردستان (پ.د.ك) دوور بكەوێتەوە لە بیرۆكەی سیستەمی سەرۆكایەتی ئەویش لەبەر ئەو هۆكارانەی لەم وتارەدا ئاماژەیان پێدراوەو پیادە كردنی سیستەمێكی پەڕلەمانی فیدرالیی تەندروست لەسەر بنەمای دیموكراسی و فرەیی مۆدێلێكی گونجاوی حوكمرانیە بۆ هەرێمی كوردستان. بە ڕوكەش هەرێم خاوەنی پەڕلەمان و دەستورە ، بەلام دەستورو پەڕلەمانەكی فرێدراوەتە تەنەكەی خۆلەوە ، بەلام لە جەوهەردا پیادەی دەسەلاتی سیستەمێكی سەرۆكایەتی دەكات. بە پێی دەستور بەناو سەرۆكی هەرێم 42 دەسەلاتی پێدراوەو پێگەكەی لە سەروو پێگەی پەڕلەمانەوەیەو هیچ دەزگایەكیش توانای لێپێچینەوەی لە سەرۆك نیەو دادگاش بێ واتا كراوە. لێرەدا ئەو پرسیارە دەكرێت بۆچی لایەنێك دەیەوێ سیستەمی سەرۆكایەتی لە هەرێمی كوردستان پێك بهێنێت لە كاتێكدا سیستەمی سەرۆكایەتی لەم شێوە هەرێم و ولاتانەدا تەنها دیكتاتۆریەت و تاكڕەویی بەرهەم دێنێت.