ئایا مۆسڵ لە دوای داعش چۆن دەبێت؟ ئایا بارودۆخی كورد لە دوای داعش چی بەسەر دێت؟ رەنگە زۆر پرسیار هەبێت سەبارەت بە موسڵ، بەڵام پێش كۆتاییهاتنی داعش پرسیارێكی گرنگتر خۆی دەسەپێنێت، ئەویش ئەوەیە: ئایا مۆسڵ رزگار دەكرێت؟ ئەگەر رزگار دەكرێت چۆن؟ ئایا سوپای عێراق توانای ئەوەی هەیە ئەو شارەیە رزگار بكات؟
پێش وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە، ئاشكرایە موسڵ یەكێكە لە شارە دێرین وخاوەن مێژووەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پایتەختی ئیمپراتۆرێتی ئاشووری بووە. لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا موسڵ بریتی بووە لە ولایەتێك كە بێجگە لە كوردستانی ژێر سایەی دەوڵەتی سەفەوی، بەشەكەی تری كوردستان لە قەڵەمڕەوی ئەو ولایەتەتەدا بووە. دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بەرژەوەندی دەوڵەتانی بڕیار بەدەست ئەم بەشەی كوردستانی كردە سێ بەشەوەو كردیە بندەستی عەرەب و تورك. واتە دابەشكردنی ولایەتی موسڵ دابەشكردنی دووەمی جەستەی كورد بوو لە دوای شەڕی چاڵدێران. هەروەك موسڵ لە درێژەی سەدەی بیستدا سەرچاوەی یادەوەری تاڵە بۆ كورد، لە ساڵی 1909 شیخ سەعیدی حەفید باوكی شیخ مەحمود لە رووداوێكی تەمومژاویدا لە موسڵ شەهید كرا، ساڵی 1914 شیخ عەبدولسەلامی بارزانی لەسەر داواكردنی بەشێك لە خواستە نەتەوەییەكانی كورد لەگەڵ چەند كەسێكی تردا لە موسڵ لە سێدارە دران. لە سەرەتای شۆڕشی ئەیلولیشەوە تاكو راپەڕینی 1991 موسڵ جێگای زیندانی كردن و لە سێدارەدانی خەباتگێڕانی كورد بووە. كەواتە موسڵ بۆ ئێمەی كورد لە مێژوودا هێمای ترساندن  و خوێنرشتنە.
هەروەك موسڵ وەكو شارێكی گەورەی سوونە نشین، لانكەی ناسیونالیستی عەرەبیەو هەر لەو روانگەیەشەوە موسڵ بە شاری بەعس و بە شاری بەرهەمهێنی سوپای عێراق ناودەبرا. ئەو سوپایەی كە بە درێژایی هەشتا ساڵی دەوڵتداری لە عێراقدا بكوژی كوردو وێرانكەری كوردستان بووە. سەرباری بوونی ژمارەیەكی زۆر لە كورد لە موسڵ، بەڵام موسڵ بۆ كورد نموونەیەكی جوان و پەسەندو دڵگیر نیە. ئایا بۆچی داعش توانی لە كورترین كاتدا موسڵ داگیر بكات؟ ئاشكرایە موسڵ وەكو شارێكی سوونە نشین و پاشماوەی بەعس و نوێنەری ناسیونالسیتی عەرەبی، كە لەسەردەمی بەعسدا جێگەو پێگەیەكی بەرزی هەبوو لە دەسەڵاتی عێراقیدا، حكومەتی عێراقی شیعەی تائیفی سەربە ئێران لە دوای سەدام حسێنەوە بە هەموو شێوەیەك هەوڵیداوە تۆڵەی هەموو مێژووی كوشتن و سەركوتكردنی شیعە لە حسێنی كوڕی عەلیەوە هەتا ساڵی 2003 هەمووی لە سوونەی عێراق بكاتەوە لە ناویشیاندا موسڵ. داعش بە گوێرەی خەڵكی موسڵ وەكو داگیركەر نەهاتووە بەڵكو وەكو رزگاركەر هاتووەو گومانیشی تێدا نیە كە نەك هەر عەرەبی سوونەی موسڵ بەڵكو هەموو عەرەبی سوونەی عێراق بێجگە لە عەلمانیە رادیكالەكانیان، ئەوانی تریان دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دەوڵەتی خەلافەتیان لە دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دەوڵەتی شیعەی عێراقی پێباشتر بووەو ئێستایش پێیان باشترە. هۆكاری سەركەوتنی داعش لە ناوچە سوونیەكانی عێراق و تەنانەت سووریاشدا ئەم هۆكارەیە. هەر لەم روانگەیەوە پێدەچێت كە ئێستا رووبەرێكی زۆر فراوانی خەڵكی موسڵ لەگەڵ دەوڵەتی خەلافەتدا بن و بەرگریشیان لێبكەن.
ئێستا زیاتر لە دوو هەفتە بەسەر دەستپێكردنی هێرشی سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە یارمەتی هێزی ئاسمانی هاوپەیمانان بۆ سەر موسڵ و دەوروبەریدا تێدەپەڕێت. ئەوەی ئاشكرایە كورد باسی ئەوە دەكات كە پێشمەرگە ناچێتە ناوشاری موسڵەوە ئەوەش بۆ كورد خاڵێكی باشە، ئەم بۆ دووركەوتنەوە لە شەڕی ناسیونالیزمی عەرەبی، هەم بۆ ئەوەی لەوە زیاتر خوێنی پێشمەرگەی كوردستان لە پێناوی هیچدا بە فیڕۆ نەڕوات. بەڵكو ئەركەكەی ئەوەیە پاڵپشتی هێزەكانی سوپای عێراق دەكات. ئەگەر سەیری توانای سوپای عێراق بكەین وەكو سوپایەكی لاواز، ئەگەری ئەوەی نیە بتوانێت داعش لە موسڵ دەربكات. ئەزموونی ئەم سوپایە لە فەلوجەو سەلاحەدین و ئەنبارو شوێنەكانی تر راستی ئەم بۆچوونە دەسەلمێنێت. دەشزانین كە لە دوای شكستی سوپای عێراق لەو شوێنانە چۆن رێگا بۆ حەشدی شەعبی كراوەتەوە پەلاماری ئەو شارانە بدەن و جیاوازی لە نێوان سوونەی چەكدارو سوونەی مەدەنی و تیرۆریستانی داعشدا نەكەن. من وای بۆدەچم هەمان سیناریۆ لە موسڵ دووبارە ببێتەوە. بە پاساوی ئەوەی كە سوپای عێراق ناتوانێت موسڵ رزگار بكات، رێگا بۆ حەشدی شەعبی وەكو میلیشیای شیعە دەكرێتەوە بچنە ناو موسڵەوە. لە بارێكی وەهاشدا ئەگەری ئەوە هەیە خەڵكی موسڵ دەست بدەنە چەك و شان بەشانی هێزی تیرۆریستانی داعش دژی حەشدی شەعبی و سوپای عێراق بجەنگن. لە بارێكی وەهاشدا توركیاش وەكو دەوڵەتێك كە تاكو ئێستا خەونی دەسەڵاتكردنەوە بەسەر موسڵدا دەبینێت و سوپاكەی لەسەر سنوورەكانی موسڵ راوەستاون و نەك هەر حەشدی شەعبی بەڵكو سوپای عێراقیش بە سوپای مەزهەبی شیعەو تەنانەت بە سووپای ئێرانی دەزانێت، هەروا بێدەنگ نابێت و گومانی تێدا نیە ئەویش دێتە ناو موسڵەوە. ئاخاوتنەكانی ئەم چەند رۆژەی دوایی وەزیری بەرگری ئەمەریكاو ئاخاوتنەكانی سكرتێری ناتۆ لە 25ی ئۆكتۆبەر لەبارەی توركیاو بەشداریكردنی لە جەنگی موسڵدا ئەوە نیشان دەدەن كە سەرئەنجام مل بۆ داواكارییەكانی توركیا دەدەن و توركیاش بەشدار دەبێت لە شەڕی موسڵدا. لەبارێكی وەهادا  ئەگەری ئەوەی هەیە ئاراستەی شەڕەكە لە شەڕی نێوان سوپای عێراق و تیرۆریستانی داعشەوە بگۆڕێت بۆ شەڕی شیعەو سونە،. ئەگەر ئەوەش روویدا، ئەوا چەكدارانی دەوڵەتی خەلافەت و دانیشتوانی موسڵ و هێزەكانی توركیاو ناڕاستەخۆش سعودیەو دەوڵەتانی تری نیمچە دوورگەی عەرەبی و جیهانی سونە دەكەونە سەنگەری دژی شیعەوە كە پێكدێت لە سوپای عێراق و حەشدی شەعبی و بێگومان لە پشتیشانەوە كۆماری ئیسلامی ئێران. ئایا لە بارێكی وەهادا كورد دەكەوێتە كام سەنگەرەوە؟ بە بڕوای من لەبارێكی وەهادا هێزەكانی كوردی دابەش دەبن بەسەر میحوەری سوونی توركی و میحوەری شیعی عێراقی ئێرانیداو ئەم جارە بە كردەوەو لەسەر زەمینەی واقیع باشووری كوردستان دابەش دەبێتەوە بەسەر میحوەری سەفەوی نوێ‌ و عوسمانی نوێدا. بە روانینی من ئەمە نزیكترین ئەگەرە لە ئێستاوە بۆ كۆتای هاتنی شەڕی داعش و ترسناكترین ئەنجامێكیشە كە چاوەڕوان بكرێت .
ئەگەری دووەم ئەوەیە كە سوپای عێراق بە یارمەتی پێشمەرگەو هێزی ئاسمانی هاوپەیمانان شكست بە داعش بهێنێت و موسڵ رزگار بكات. كە ئەمەیان جێگای ئومێدی ئێمەیەو سەرباری پێشبینیكردنی درووستبوونی كێشەو گرفتی نوێ‌ بۆ كوردو هەرێمی كوردستان لەمەشیاندا بەڵام هێشتا مەترسیەكانی ئەم بارەیان لەوەی یەكەم كەمترە بۆ كورد. بەڵام دیارە لەمەشیاندا دیسان مەترسی جدی هەیە بەڵام مەترسی ئەم بارەیان پەیوەندی بە دەوڵەی عێراقیەوە هەیە. ئێستا گریمان موسڵ رزگار كرا. ئایا كێ موسڵ بەڕێوە دەبات؟ حكومەتی ناوەند یان خەڵكی موسڵ؟ ئایا دەستكەوتی كورد لە رزگاركردنی موسڵدا چی دەبێت؟ ئەی ئایا بۆ دوای موسڵ كورد رووبەڕووی چ گرفت و كێشەیەكی نوێ‌ دەبێتەوە لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا؟
سەرەتا دەبێ دان بەو راستیەدا بنێین، سەرباری ئەوەی كە داعش زیانی زۆری لە كورد دا لە رووی مرۆیی و شەهیدكرنی سەدان رۆڵەی میللەتەكەمان و وێرانكردنی چەندین شوێن و زیانی ئابووری و خوڵقاندنی ترس و دڵەڕاوكێ لەلای خەڵكی كوردستان، بەڵام هاتنی داعش بواری بۆ هێزی پێشمەرگەی كوردستان كردەوە كە بەشی هەرە زۆری كوردستانی داگیركراو لە لایەن حكومەتی كۆلۆنیالیستی شیعەی عێراقەوە رزگار بكات و لە مێژووی 95 ساڵی دەوڵەتی عێراقیدا ئەمە یەكەمجارە كە كورد جوگرافیای داگیركراوی باشووری كوردستان بخاتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی، كە ئەویش بە خوێن و خەباتی پێشمەرگە دەستەبەر بووە، ئەگەرچی تاكو ئێستاش عەقڵ سەدامییە بستەباڵاكانی وەكو مالیكی و ساڵح موتڵەك و فەتلاوی و زۆرێك لە شیعەو سوونەی شۆڤێنیستی عێراقی و تەنانەت ژمارەیەك جاشە كوردی مۆدێرنیش باسی ئەوە دەكەن كە هێزی پێشمەرگە بگەڕێتەوە بۆ سنوورەكانی پێش ساڵی 2003و كەركوك بخرێتەو ژێر دەسەڵاتی حكومەتی شیعەی وابەستەی ئێران. ئێستا ئەگەر موسڵ رزگاركراو داعش وەكو هێزی فیزیكی لە عێراقدا كۆتایی پێهێنرا، بۆ دوای ئەوە ئەگەرەكان چین؟
دیارە ئاشكرایە كە رێكەوتنێكی سیاسی بۆ دوای داعش لە نێوان كوردو عێراق یان كوردو سونەو شیعەی عێراقدا نەكراوە، كە ئەمەش خاڵێكی لاوازی رازیبوونی كوردە بۆ بەشداریكردن لە شەڕی رزگاركردنی موسڵداو وەكو خاڵێكی ترسناك یان وەكو بۆمبێكی نراوە ماوەتەوەو ئەگەری ئەوەی هەیە لە هەر چركەساتێكدا بتەقێتەوە. بەڵام ئەوەی بۆ كورد گرنگە ئەوەیە ئایا كورد وەكو خۆی چ بەرنامەیەكی هەیە بۆ دوای داعش؟ ئەگەر بەرنامەی سەربەخۆیی و درووستكردنی دەوڵەتی كوردی هەبێـت و ئەمەیشی وەكو ستراتیژێك جێگیر كردبێت، ئەوا لە دوای داعش دەتوانێت لەسەر ئەو ستراتیژە كاربكات و پێداگری لەسەربەخۆی بكات و بۆ ئەو مەبەستەش دەبێ لەپێش هەر لایەن و دەوڵەتێكی ترەوە لەگەڵ عێراقیەكان دایەلۆگ بكات و لەوەشدا بین درێژ بێت بۆ ئەوەی قەناعەتیان پێبهێنێت كە سەربەخۆبوونی كوردستان و بوونی بە دەوڵەت  لە پاڵ دەوڵەتی عێراقدا لە بەرژەوەندی هەردوولایەو دەبێتە سەرچاوەی هێزو نزیكی لە نێوان كوردو عەرەبدا. دیارە ئەگەر دەوڵەتی عێراقی رازیبێت بەوەی كە كورد دەوڵەتی خۆی درووست بكات، ئیتر كورد مەترسی ئەوەی نابێت كە دەوڵەتانی دەوروبەرو دنیایش سەربەخۆیی ئەم رەتبكەنەوە. بۆیە هەلی گەورە ئەوەیە كە كورد لە دوای داعش بەم ئاراستەیە كاربكات و بێگومان ئەگەر بەرنامەیەكی لەمجۆرەی هەبێت و هەوڵ بۆ جێبەجێكردنی بدات و خۆی لە كێشەكانی نێوان شیعەو سوونە نەئاڵێنێت و هەوڵبدات سوود لە ململانێكانی ناوچەكە بە تایبەتی ململانێی میحوەری توركی سوونە لەگەڵ ئێران شیعە وەربگرێت و خۆیشی نەخاتە رووبەڕ,بوونەوەوە لەگەڵ هیچ كام لەو دوو دەوڵەتە بەهێزە كە تەنانەت ئەمەریكاش موغازەلەی هەردووكیان دەكات.
ئێمە ئەزانین كە داوی داعش عەقڵی داعشی و فیكری داعشی كۆتایی نایەت، بەڵام بۆ كورد گرنگە ناوماڵی خۆی رێكبخات و كێشە ناوخۆییەكانی چ كێشەی سیاسی بێت یان كێشەی دارایی و ژیانی خەڵك،چارەسەر بكات، چونكە ئەگەر ناوماڵی كورد رێكخراو نەبێت و كورد یەكدەنگ نەبێت و ژیانی خەڵك بەباشی بەڕێوە نەچێت و كێشەی ئابووری و موچە چارەسەر نەكرێت، ئەوا زەمینەی ناوخۆ بۆ هیچ بڕیارێك ئامادەو لەبار نابێت، بۆیە ئەگەر بارودۆخی ناوخۆو ناوماڵی كورد بەم شێوە شێواو لێكترازاوە بمێنێتەوە، تەنانەت ئەگەر داعشیش تەواو بێت و هەلی زۆر باشیش لەبەردەستدا بێت ئەوا هێشتا كورد ناتوانێت هەنگاوی جیدی بەرەو ئایندە بنێت. كەواتە ئەوەی زەمانەتی مانەوەو هەنگاونانی بەرەوپێشەوەی كورد دەكات بە ئاراستەی سەربەخۆیی و دەوڵەت، رێكخستنی ناوماڵی كوردو چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانە لە هەموو ئاستەكاندا. ئەگەر كورد ناوماڵی خۆی رێكنەخات پێموایە لە دوای داعش بارودۆخی لەمەی ئێستا خراپتر دەبێت چونكە ئێستا ترس لە داعش جۆرێك لە بێدەنگی و قبوڵكردنی ئەمری واقیعی لەلای جەماوەری خەڵكی كوردستان درووستكردووە، بەڵام ئەستەمە دوای داعش خەڵك بەو بێدەنگیە بمێنێتەوە. ئەویش لەسەر دوو ئاست. یەكەم لەسەر ئاستی خراپی باری ژیانی، خەڵك دەشێ بەدەنگ بێت. دووەم ماوەی چەند ساڵێكە سەركردایەتی سیاسی كوردی و بە تایبەتیش سەركردایەتی پارتی باسی سەربەخۆیی و دەوڵەت دەكات، ئەگەر لە دوای داعش سەربەخۆیی و دەوڵەتی كوردی نەبێتە ئەمری واقیع و جەماوەر نەیبینێت، دەبێتە هۆی روخاندنی متمانەی جەماوەر بە سەركردایەتی كورد و بە تایبەتیش سەركردایەتی پارتی و لەوەش تایبەتتر دەشێ جەماوەر بەتەواوی لە بانگەشەكردنەكانی بەڕێز مەسعود بارزانی بۆ سەربەخۆیی و دەوڵەتی كوردی بێئومێد ببێت. بۆیە ئەوەی گرنگە لە ئێستاوە تا كۆتاییهاتنی داعش كاركردنە بە دوو ئاراستە. یەكەمیان داڕشتنی بەرنامەی سەربەخۆیی كوردستان و دەوڵەتی كوردی. دووەم رێكخستنی ناوماڵی كوردو ئامادەكردنی زەمینەی یەكێتی و یەكبوونی كوردی كە ئەوەش لە ئێستادا بە حوكمی ئەوەی كە هەموو بڕیارێك لە هەرێمی كوردستاندا لە دەستی پارتیدایە بۆیە دەبێ هەر پارتی زەمینەسازی بۆ رێكخستنی ناوماڵی كوردی بكات و هەر ئەویش بە جیدی هەنگاوی بە كردەوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ناوخۆ بنێت. ئەگەر ئەم هەنگاوانە نەنرێن ئەوا قۆناغی دوای داعشی كورد هیچ لە قۆناغی پێش داعش باشتر نابێت، دیارە هەموو كوردێكی دڵسۆزیش ئاواتەخوازی ئەوەیە ئێمە وەكو نەتەوە ئەم قۆناغە شلۆقە بەجێبهێڵین و بگوازینەوە بۆ قۆناغی سەربەخۆیی و دەوڵەت و سەقامگیری هەمیشەیی و دڵنیاكەر.         
.