وشەی راپەڕین هەڵگری مانایەكی گرنگە  لە مێژووی كوردو هەموو ئەو گەل‌و نەتەوانەدا كە وەكو كورد دووچاری ژێردەستەیی دوورو درێژو چەوساندنەوەی بێ سنوور بوونەتەوە. راپەڕین بە گوێرەی كورد هەڵگری دوو مانای ئاشكرایە كە یەكەمیان رەتكردنەوەی پرۆسەی دوورو درێژو بەردەوامی چەوساندنەوەو ژێردەستەیی‌و دابەشكردنی وڵات‌و داگیكردنییەتی. دووەمیان لە پشتی ئەو رەتكردنەوەیەوە  ئامانجێك هەیە كە ئەویش بیناكردنی پرۆژەی بنیادنانەوەو خۆدرووستكردنەوەیە بۆ ئایندە. كەواتە كاتێ باسی راپەڕینی خەڵكی كوردستان دەكەین دەبێ لەم دوو روانگەیەوە لێی بڕوانین.

 بە گوێرەی خاڵی یەكەمیان راپەڕین لە مێژووی كورددا لە مێژە دەستی پێكردووە چونكە لە رابردوویەكی دێرینەوە كورد لە رووی داگیركەرانی وڵاتەكەیدا راوەستاوەو هەوڵیداوە بوون‌و دەسەڵاتی ئەوان لەسەر جوگرافیای خۆی رەت بكاتەوە. بۆ ئەو مەبەستەش رێگای جۆراوجۆری خەباتی لەبەر گرتووە. وەكو ئاشكراشە كورد وەكو نەتەوە هەمیشە ناچار كراوە كە رێگا جۆراوجۆرەكانی راپەڕین لەبەر بگرێت چونكە راپەڕین رێگایەك بووە بۆ بەرگری لە خۆكردن و بۆ خۆپاراستن. دیارە شێوازی رەفتارو سیاسەتی دڕندانەی داگیركەرانی كوردستان كاریگەری ئاشكرای هەبووە لەسەر سرووشتی راپەڕینەكانی كورد.

وەك دەزانین داگیركەرە جۆراوجۆرەكانی كوردستان رێگای جۆراوجۆریان بەكارهێناوە بۆ زیاتر تێكشكاندنی كەسێتی نەتەوەیی كوردو تەنانەت سڕینەوەی شووناسی ئەم نەتەوەیە. تاكە رێگاش لەبەردەمی كورددا بۆ پارێزگاری كردن لە خۆی و لە بوون و شووناسی نەتەوەیی خۆی رێگای خۆبەدەستەوە نەدان بووە كە ئەویش لە شێوازی راپەڕینی جۆراوجۆردا بەرجەستە بووە. لە چلەكانی سەدەی نۆزدەهەمدا كە سیاسەتی دەوڵەتی عوسمانی بەرامبەر بە كورد رۆژ لە دوای رۆژ خراپتر دەبوو، كورد بە رابەرایەتی بنەماڵەی بەدرخانییەكان دژی ئەو سیاسەتە دوژمنكارییەی توركە عەسمانییەكان راپەڕی كە مەبەستیان سڕینەوەی شووناسی كوردی بوو. ئەو راپەڕینەش نایەكی ئاشكرا بوو بە رووی داگیركەرانی كوردستان و سیاسەتی نامرۆڤانەیاندا بەرامبەر بە گەلی كورد. هەر بە دوای ئەوەدا كە سیاسەتی دەوڵەتی عوسمانی لە رەوتی خراپی خۆی بەردەوامبوو، شێخ عوبەیدوڵای نەهری لە سەرەتای هەشتاكانی ئەو سەدەیەدا سەركردایەتی راپەڕینێكی بەربڵاوی كرد دژی دەوڵەتی داگیركەری تورك‌و بە مەبەستی بەرگری كردن لە كوردو شووناسی كوردی. هەروەك لە گەیشتنی ئینگلیزەكان بە ناوچەكە لە سەروبەندی جەنگی یەكەمدا شێخ مەحمودی حەفیدزادە سەركردایەتی راپەڕینی كوردی لە باشووری كوردستان بە دژی سیاسەتی ئینگلیزەكان كرد. بەدوای ئەوەدا راپەوڕینی شێخ سەعیدی پیران ‌و سمكۆی شەكاك و سەید رەزای دەرسیم و درووستكردنی كۆماری كوردستان لە مهابادو راپەڕینەكانی ساڵانی سی و چلەكانی بارزان و تا دەگاتە شۆڕی ئەیلول و شۆڕشی نوێ‌و خەباتی نەپساوەی پارتی كرێكارانی كوردستان لە باكور.. هەموو ئەمانە خەباتی كوردن لە پێناوی مافە رەواكانیدا، بەڵام ئەم راپەڕینانە بە هۆی دڕندەی دوژمنانەوە تەنیا سرووشتی چەكدارانەیان هەبووە. گۆڕینی شێوازی خەبات لە راپەڕینی چەكدارییەوە بۆ راپەڕینی مەدەنی لە راپەڕینی بەردەركی سەرای سلێمانی لە سییەكانی سەدەی بیستدا وەكو قۆناغێكی نوێ لە خەباتی گەلی كورد لە پێناوی مافەكانی و رەتكردنەوەی سیاسەتی ناجۆری دوژمانی داگیركەردا دادەنرێت.

خەباتی گەلی كورد لە باشووری كوردستاندا سەرباری خەباتی پێشمەرگایەتی لە شاخ، هەر لە سەرەتای هەشتاكانەوە هەنگاوێكی تری ناو، جەماوەری خەڵكی كوردستان ناو بەناو رێگای خۆپیشاندان و شێوازی خەباتی مەدەنیان لەبەر دەگرت. راپەڕینەكانی خوێنكاران لە بەهاری ساڵی 1982 و خۆپیشاندانی جەماوەریی لەو ساڵانەدا لە شارۆچكەكانی وەكو هەڵەبجەو قەڵادزێ‌و پێنجوێن سەرتای قۆناغێكی نوێن لە خەباتی خەڵكی كوردستاندا دژی داگیركەری وڵاتەكەیان. هەروەك خۆپیشاندانی خوێندكارانی كورد لە زانكۆكانی سەلاحەدین و موسڵ لە بەهاری 1984 و لەسەروەختی گفتوگۆی نێوان رژێم و یەكێتی نیشتیمانیدا رووبەری خەباتی مەدەنی خەڵكی كوردستانی زیاتر برەو پێدا. ئێمە دەزانین كە لەو خۆپیشاندانە مەدەنیانەی كە خەڵكی كوردستان لە نێوەی یەكەمی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا  ئەنجامیان دەدا، هێزە سەركوتكەرەكانی رژێم بە ئاگرو ئاسن رووبەڕی جەماوەری بێ چەكی كوردستان دەبوونەوە، بەڵام جەماوەر جەسوورانەو بێترس درێژەی بەو جۆرە خەباتە دەداو ئەو بۆچوون و تێڕوانینە لە لای خەڵكی كوردستان درووست بوو كە سەرباری بە گرنگ‌و پیرۆز سەیركردنی خەباتی پێشمەرگایەتی، دەشێ كورد رێگای خەباتی مەدەنی لە رێگای خۆپیشاندانەوە بگرێتەبەر. هەرچەندە ئەم جۆرە خەباتەیات تەنیا بۆ ئەو وڵاتانە دەبێت كە سیستێمی سیاسی‌و بەڕێوەبردنی دیموكراسی تێدا بێت و جەماوەر لە رێگای خۆپیشاندانەوە فشار بخەنە سەر حكومەت بۆ جێبەجێكردنی داواكارییەكانیان كە زیاتر داواكری باشتركردنی بارودۆخی ژیانی جەماوەرە لە رووی ئابووری‌و بەشێك لە ئازادییەكانەوە، بەڵام بە گوێرەی سەردەمی دەسەڵاتی رژێمی فاشی بەعسدا نەك هەر دیموكراسی لە عێراقدا نەبوو بەڵكو خودی ئەو سیستێمە سیاسیە لەسەر بنەمای كوشتن‌و بڕین درووست بووبوو، هەر لەبەر ئەوە بۆ پارێزگاری كردن لە خۆی هەموو تووندو تیژییەكی بەكار دەهێناو ئەوەشی بە مافی رەوای خۆی دەزانی.

وەكو ئاشكرایە خەباتی چەكداری لە كوردستاندا دژی دوژمنی داگیركەر هەتا ساڵی 1991 بەردەوام بوو واتە هەتا ئەو ساتەوەختەی كە خەباتی خەڵكی كوردستان لە ئەنجامی شكستی هێزەكانی رژێم لە جەنگی دووەمی كەنداودا شێوازێكی تری بە خۆیەوە گرت كە ئەویش شێوازی راپەڕینی بەرفراوانی جەماوەری خەڵكی كوردستان بوو. ئێستا ئێمە رووبەڕووی دوو زاراوەی تر دەبینەوە كە ئەوانیش خۆپیشاندان و راپەڕینە. خۆپیشاندان وەكو لەسەرەوەش ئاماژەمان بۆ كرد شێوازێكی هێمنە كە جەماوەر بە گشتی یان رووبەرێكی دیاریكراو لە جەماوەر لە پێناوی داواكارییەكانیدا لەبەری دەگرێت كە ئەو داواكارییانەش زیاتر خاسێتی داواكارییە پیشەیی یان نیقابییەكانیان هەیە. بەڵام راپەڕین هەروەكو لە ناوەكەیدا دیارە ئەو پرۆسە یان ئۆپەراسیۆنەیە كە ئامانجەكەی رووخاندن یان هەڵوەشاندنەوەی سیستێمێكە بە مەبەستی دامەزراندنی سیستێم یان دەسسەڵاتێكی نوی. هەر لێرەوە ئامانجەكانی راپەڕینی بەهاری 1991 ی جەماوەری خەڵكی كوردستان دەردەكەوێت. لە دوای خراپترین‌و سەختترین شاڵاوی رژێمی داگیركەری عێراقی بۆ سەر كوردستان‌و گەلی كورد كە ئامانجەكەی پاكتاوكردنی رەگەزی گەلی كورد بوو، راپەڕینی جەماوەری خەڵكی كوردستان بە دژی ئەو رژێمە سەركوتكەرە دەستی پێكرد‌و بۆ یەكەمجار لە لكاندنی باشووری كوردستان بە عێراقی عەرەبییەوە، كورد لەو راپەڕینە جەماوەرییەدا توانی نیشتیمانەكەی خۆی بە كەركوكیشەوە رزگار بكات. ئەمەش ئەو راستییەی سەلماند نە كورد دەتوانێت دەستبەرداری بستێك لە نیشتیمانەكەی خۆی بێت، نە داگیركەریش دەتوانێت بۆ هەتا هەتایە نیشتیمانی كورد داگیر بكات. راپەڕین كە یەكەم چەخماخەی لە دەروازەی راپەڕینەوە دەستی پێكرد لەگەڵ كردنەوەی ئاگری نەورۆزدا دڵی تاریك و تەزیووی كەركوكیشی رووناك‌و گەرم كردەوە.

ئەوەی لە راپەڕیندا بینرا یەكێتی گەلی كورد بوو بە هەموو دیدو بۆچوون‌و تێڕوانینە جیاوازەكانەوە كە وەكو یەكەیەكی یەكگرتوو لە رووی رژێمی داگیركەرو هێزە سەركوتكەرەكانیدا راپەڕی‌و هەر ئەفسوونی ئەو یەكگرتنەش بوو كە چۆكی بە هێزەكانی رژێم دادا. یەكێكی تر لە دەرئەنجامەكانی راپەڕین زیندووبوونەوەی رۆحی مەعنەوی خەڵكی كوردستان بوو كە پاش ئەو هەموو كارەساتانەی كە داگیركەر بەسەر وڵاتەكەیدا هێنابوو، ئەو راستیە ئاشكرا بوو كە هیچ هێزێك ناتوانێت هەرەس بە گەلی كورد بهێنێت‌و هەرگیز گیانی بەرگری‌و بەرخوردان لای ئەم نەتەوەیە هەرەس ناهێنێت. راپەڕین جارێكی تر مەعنەویاتی خەڵكی كوردستانی زیندوو كردەوەو ئەو راستیە بۆ جەماوەر دەركەوت كە ئەگەر یەكگرتووبن ئەوا هیچ هێزێك ناتوانێت لە روویاندا بووەستێت.

ئێمە دەزانین هەرچەندە راپەڕین بۆ ماوەیەكی كورت دووچاری شكست هات بەڵام هێزی راپەڕین نەبەزیبوو. ئەگەر راپەڕینی یەكەم وەكو سەرەتای پرۆژەیەك سەیر بكەین ئەوا ئەو پرۆژەیە بەردەوام بوو تا هێزەكانی رژێم لە دوای شكستی یەكەمی راپەرین ناچار بوون رووبەرێكی فراوان لە كوردستان چۆڵ بكەن‌و سەرئەنجام حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر ئەو رووبەرە جوگرافییە پێكهات. كە ئەویش بەرهەمی راپەڕینی بەهاری ساڵی 1991 ی جەماوەری خەڵكی كوردستان‌و خەباتی نەپساوەی هێزی پێشمەرگە بوو. ئەگەر ئێمە وەكو پرۆژەیەك سەیری راپەڕین بكەین هەرچەندە لە خۆیدا خاسێتی پرۆژەی نەبوو، وەكو جۆرێك لە كاردانەوە بەرامبەر بە سیاسەتی دڕندانەی بەعس، راپەڕین روویدا بەڵام هێشتا لەو رووە راپەڕبن وەكو پرۆژەیەكی ناتەواو ماوەتەوە و تەواوو كردنی ئەو پرۆژەیە بە گێڕانەوەی تەواوی ئەو بەشە فراوانەی كوردستان دەبێت كە تاكو ئێستاش لە ژێر سایەی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندیدایە. هەنگاوی دووەمی پرۆژەی راپەڕینیش سەربەخۆیی‌و درووستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستانە لەسەر جوگرافیای كوردستان چونكە كاتێ جەماوەر لە راپەڕینێكی عەفەویدا هەموو كوردستانی رزگاركرد، مانای ئەوە بوو، بە داگیركەری وڵاتەكەیی گووت ئەمە خاك‌و نیشتیمانی ئێمەیەو ئەمڕۆ یان سبەی تۆی لێدەردەكەین‌و تەنیا خۆمان مافی ئەوەمان هەیە وڵاتی خۆمان بەڕێوەببەین. بێگومان سەرباری ئازادكردنی هەموو كوردستان و سەربەخۆیی‌و پێكهێنانی دەیوڵەتی سەربەخۆی كوردی ئامانجێكی تری راپەڕینیش بیناكردنی سیستێمێكی فەرمانڕەواییە كە نوێنەرایەتی هەموو خەڵكی كوردستان بكات‌و ئازادی‌و عەدالەتی كۆمەڵایەتی‌و بیناكردنەوەی كوردستان و گواستنەوەی كۆمەڵگەی كوردی لە كۆمەڵگەیەكی بەكارهێنەرەوە بگوازێتەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی بەرهەمهێن، هەتا كەسێتی كوردی ببێتە كەسێتییەكی كاراو لەسەر پێی خۆی رابوەستێت بۆ ئەوەی جارێكیتر داگیركەرانی كوردستان نەتوانن شكست بەو كەسێتییە بهێنن چونكە پرۆژەی راپەڕین كاتێك دەبێتە پرۆژەیەكی تەواو كە كەسێتی كوردی لە باری هەست بە شكست و پاشكۆیەتی رزگار بكرێت‌و ببێتە كەسێتییەك هەست بە بوونی راستەقینەی خۆی بكات‌و لەسەر پێی خۆی رابوەستێت‌و لەبەردەمی كەسدا نەچەمێتەوە. هەر ئەوكاتەش مرۆڤی كورد هەست دەكات كە ئەم خاوەنی خۆی و نیشتیمانی خۆیەتی هەر ئەو كاتەش ئاستی ئینتیمای نەتەوەیی‌و نیشتیمانی لای تاك بە تاكی كورد بەهێز دەبێت كە هەست بكات لەسەر خاكی خۆی‌و لەسایەی دەسەڵاتی خۆماڵی كوردیدا بوون‌و كەرامەت‌و ژیان‌و هەموو مافەكانی پارێزراوەو ئەوەش وای لێدەكات بە دڵسۆزی ئەركەكانی جێبەجێ بكات.   
ئێستا كە بیست و شەش ساڵ بەسەر راپەڕینی خەڵكی باشووری كوردستاندا تێدەپەڕێت، كوردستان لە لایەكەوە لە شەڕی نەگریسی داعشەوە ئاڵاوە، لە لایەكی ترەوە قەیرانی دارایی یەخەی خەڵكەكەی گرتووەو لەبارودۆخێكی خراپدا دەژی، هاوكات قەیرانی سیاسی بەردەوامەو حیزبەكانی باشوور خەریكی درۆدەلەسەو خەڵك خەڵەتاندنن و ئەگەر لە رووی كارو سیاسەتیانەوە سەیریان بكەیت، زۆربەیان نەك لە حیزبگەلێك ناكەن كە خەباتیان بۆ ئازادی كردبێـت و لە راپەڕیندا رۆڵیان بینیبێت، بەڵكو لە قاچاخچی و وێرانكەری وڵات دەچن. نوخبەی سیاسیش كە تا راپەڕین و دواتریش خەڵك وەكو خەباتگێڕ سەیری دەكردن و رێزیان لێدەگرتن، ئێستا رەنگە ناشیرینترین نوخبە بن لە كوردستاندا. ئەوەتا دەبینین لەم چركەساتە هەستیارەشدا بە بە ناوی درۆی نیشتیانپەروەری و خواستی جەماوەرەوە، بۆ سەرقاڵكردنی خەڵك بۆ ئەوەی گۆمەكە لێڵتربێت و ئەوان مەلەی دزی و بەتاڵانبردنی سامانی میللەتی تێدا بكەن، خەریكی ئاڵۆزتر كردنی بارودۆخەكەن. ئەمیان لەملا پەلاماری كۆمپانیای نەوتی كەركوك دەدات و ئەویشیان وەك ئەوەی جوان شەنگاڵی پارستبێت، خۆیان بە خاوەنی تاپۆی سووری ئەوێ‌ دەزانن، كاكی پێكەكەش لەبری ئەوەی هەوڵبدات شارەكانی باكور رزگار بكات، رۆڵی نەرێنی هەیەو زیاتر بارودۆخی باشوور ئاڵۆز دەكات و وادەزانێت رزگاركردنی كوردستان لە شەنگاڵەوە دەست پێدەكات و بە لەناوبردنی پارتی تەپڵی ئەو سەركەوتنە لێدەدرێت. بەداخەوە عەقڵی سیاسی كوردی گۆڕانكاری بەسەردا نایەت، بۆیە بۆ گۆڕانكاری ریشەیی لە كوردستاندا دەبێ چاواڕوانی راپەڕینێكی قوڵترو بەهێزتر لە راپەڕینی 1991ی باشوور بكەین، راپەڕینێك كە ئەم عەقڵە سیاسیە لاوازەی لە هەر چوارپارچەی كوردستان بەردەوامەو  لە رووی نەتەوەییەوە ناكاراو ناكاریگەرو بێگەوهەرە، رابماڵێت و لە ریشەوە دەریبهێنێت و عەقڵێكی نوێی سیاسی نەتەوەیی بەرهەم بهێنێت كە نەتەوەو نیشتیمان لەپێش هەموو شتێكی ترەوە دابنێت، ئەوەش بێگومان تەنیا بە راپەڕینی كەلتووری دەبێت كە مەبەست لێی رێنیسانسێكی نەتەوەیی گشتگرە كە لە توانایدا هەبێت ئەوەی ئێستا بەلاوە بنێت و نوێ لە شوێنیدا بنیاد بنێت، نوێیەك كە جێگای حیزبی نانەتەوەیی و نانیشتیمانی تێدا نەبێـەوە، نوێیەك كە جێگای ئەم نوخبە سیاسیە نەخۆش و قاچاخی و درۆزن و بێشەرمەی ئێستای تێدا نەبێتەوە كە بەناوی نەتەوەو نیشتیمان و ئازادی و دیموكراسیەوە بە ئەندازەی داگیركەرانی كوردستان رۆڵیان هەبووەو هەیە لە تێكشكاندنی كەسێتی نەتەوەیی كورددا.