•پاراستنی ژینگە خۆشبەختانە لەم قۆناغی نوێگەراییەدا وەك بنەمایەكی زۆر مرۆڤدۆستانە هاتۆتە ناو كایەی گفتوگۆو مشتومڕەكانی نێوان سەركردە و وڵاتان و كۆمەڵگا و تاكەكانیش ، و بەدەیان و سەدان حیزبی سیاسی و ڕێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی لەپێناو پاراستنی ژینگەی گۆی زەویدا دروست و دامەزراون، لەڕێگەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكان و فشارەكانیان بۆ سەر حكومەتەكان گەلێك كاری گەورەیان ئەنجامداوە بۆ پاراستنی ژینگەی گۆی زەوی و بەردەوامبوونی ژیانێكی پاكوخاوێن بۆ مرۆڤایەتی.. چونكە دوای ڕشتن و فڕێدانی سەدان و هەزاران تەن لە خۆڵ و خاشاك و پاشماوە و پاشەڕۆ ژەهراوی و تیشكدەرەكان و خستنیان بۆ ناو هەوا و ئاو و خاكەوە لەلایەن كارگە گەورە پیشەسازیەكانەوە ژینگەی زەوی و مرۆڤایەتی بەرەو پیسبوون و لەناوچوون و زیانگەیاندنی گەورە چووە،بۆیە ئەم قۆناغە وادەخوازێت و ئەوەشی كردۆتە بنەماو چەسپاندویەتی كە كۆمەڵگای نوێگەرا پێویستە ڕێز لە پاكوخاوێنی ژینگەی مرۆڤایەتی بگرێت و هەریەكە بە قەوارە و گاریگەری و ڕۆڵی خۆی هەستێت بە پارێزگاریكردن و پاگڕاگرتنی ئەو ژینگە مرۆڤایەتیە،چونكە تا ژینگەی زەوی پاك و خاوێن نەبێت و دوور نەبێت لە پیسوون و ژەهراویبوون ئەوا تاكی ساغڵەم و تەندروستیش نایەتە بوون.
•یەكێك لەو هۆكارانەی كە دەبێتە هۆكاری سەرەكی بۆ پیسبوونی ژینگە و مەترسی گەورەش دروستدەكات بۆ سەر ژیان و مان و بوونی تەنانەت زیندەوەران و ڕوەك و ئاژەڵەكانیش جیا لە مرۆڤەكان و كۆمەڵگا مرۆڤایەتیەكان و هۆكارێكە كە ڕێگری لێناگیرێت و سنورەكان ناناسێت و هەموانیان تێدەپەڕێنێت و تەنانەت لە سنوری وڵاتانی ناوچەیەك یان هەرێم و كیشوەرێكیشدا نامێنێتەوە بەڵكو زۆر لەوە دوورتر دەڕوات كە مرۆڤ بیری لێدەكاتەوە،وەكو چەكە كوشندە كیشوەربڕەكان وایە و تەنانەت لەوانیش مەترسیدارترە ،چونكە چەك و ڕۆكێت و تەقەمەنیە سەربازیەكان ئەوانەی كە هەڵگری كڵاوەی ئەتۆمی نین تەنها بۆ ماوەیەكی دیاریكراو كاولكاری و زیان و مەترسیەكانیان بەردەوام دەبێت بەڵام بڵاوبونەوەی تیشكە مەترسیدارە ئەتۆمیەكان بۆ سەدان ساڵ و بگرە زیاتریش كاریگەریە خراپەكانی لەسەر ئاو و خاك و هەوای ناوچە و هەرێم و كیشوەرێكیش بەجێدێڵێت و كاریگەری زۆر خراپتریش دەكاتە سەر نەوەو وەچەكانی مرۆڤ و ئاژەڵ و ڕوەكەكانیش.
•هەربۆیە ئەركی وڵاتانی گەورەی پیشەسازی و خاوەن چەك و بۆمبی ئەتۆمین كە ڕێگە بگرن لە زیاتر بڵاوبونەوەی چەكی ئەتۆمی و نەهێڵن بكەوێتە دەست هەر وڵات و سەركردە و ڕژێمێك كە نرخی بەها بەرزەكانی مرۆڤایەتی نازانن و ڕێزیان لێناگرن.
•بەڵام بەداخەوە تازە بەتازە ململانێ ناڕەواكانی ئەمریكا و ڕوسیا وەكو دوو زلهێزی بواری چەك و ڕۆكێتی بالیستی و مامناوەنج مەودا و ئەتۆمی كەوتونەتە خۆ بۆ هەڵوەشاندنەوەی ڕێكەوتنەكانی نێوانیان بۆ ڕێگەگرتن لە زیاتر بڵاوبونەوەی چەكە مەترسیدارەكان بۆ سەر ژینگەی گۆی زەوی و مرۆڤایەتیش بەگشتی. هەریەكەیان لەهەوڵی داهێنان و دروستكردنی چەكی نوێی پڕ مەترسیدان و گەرەكیشیانە دابەشی بكەنە سەر وڵاتان و كیشوەرەكانی سەر بە نفوز و خولگەی خۆیان لە ئەوروپا و ئەفریقیا و ئاسیادا.
•نوێترین نمونەش بریتیە لە تاقیكردنەوەیەكی شكستخواردووی ڕۆكێتێكی هەڵگری كڵاوەی ئەتۆمی لەلایەن ڕوسیاوە كە بریتی بوە لە هەڵدانی ڕۆكێتێك لە جۆری (( پۆریفیستنیك)).
•پرسیار لێرەدا ئەوەیە،ئەم جۆرە چەك و ڕۆكێتە چیە؟ مەترسی و كاریگەریە خراپەكانی چین بۆ سەر ژینگە و مرۆڤایەتیش؟
ئاژانسی وزەی ئەتۆمی حكومی ڕوسیا ڕایگەیاند ((ڕوساتۆم)) كە شارەزاكان سەرقاڵی تاقیكردنەوەی بزوێنەری ڕۆكێتێكی ئەتۆمی بوون. لە بەرامبەر سەكۆیەك لە ناوچەی جەمسەری باكور لە چوارچێوەی ئەو تاقیكردنەوە سەربازی و دەریاییانەی كە ڕوسیا ئەنجامیان دەدات، لەئەنجامی ئەو تاقیكردنەوەیەدا پێنج لە ئەندازیارە ئەتۆمیەكانی ڕووس بونە قوربانی و سێ ئەندازیاری تریش لە نەخۆشخانە چارەسەر وەردەگرن،لەئەنجامی تەقینەوەی ئەو بزوێنەرە لە شاری سارۆڤ كە دەكەوێتە دووری 373 كیلۆمەتر لە ڕۆژهەڵاتی شاری مۆسكۆی پایتەختەوە،كە كارگەیەكی كڵاوەی ئەتۆمی جەنگی ڕوسیای تیادایە. پێشتریش ڕوسیا ڕۆكێتی جۆری كرۆزی تاقیكردۆتەوە كە بەوزەی ئەتۆمی كاردەكات و ناوی ((پۆریفیستنیك)) بوە.
ئەم تاقیكردنەوە سەرنەكەوتوە كارەساتێكی ئەتۆمی مەترسیداری لێكەوتەوە و لە ئەنجامدا تیشكێكی ئەتۆمی بۆماوەی 40 خولەك لێ بەرزبۆتەوە لە شاری سیفیرودفینسك كە 40 كم لە ڕۆژهەڵاتی گۆڕەپانی تاقیكردنەوەكانەوە دوورە لە نینوكاسا لە دەریای سپیدا.
لێپرسراوانی شارەكە دەڵێن كە ئاستی تیشكەكان گەیشتۆتە 2 مایكرۆسیڤێرت لە كاتژمێرێكدا ((یەكەی پێوانەی بڕی تیشكدانەوەیە))،دواتر دابەزیوە بۆ ئاستی ڕێگەپێدراو كە بریتیە لە 11ر0 مایكرۆسیڤێرت،هەردووك ئاستەكە بە بچووك دادەنرێن و ناتوانن ببنە هۆی نەخۆشی لەئەنجامی بەركەوتن بەو تیشكدانەوەیە.
•بەڵام ئایا ئەم ڕاگەیاندن و گوتانە تا چەند ڕاستن؟ ئایا بۆ دڵنیاكردنەوەی دانیشتوانی ناوچەكەیە یان بۆ خۆدەربازكردنە لە قەرەبووكردنەوەی ژیان و پاكڕاگتنی ژینگەی ناوچەكەیە؟
بەڵام شارەزا ڕوسی و ڕۆژئاواییەكان دەڵێن لە ڕاستیدا ئەو تاقیكردنەوەیە پەیوەستە بە ڕۆكێتی 9 ئێم730 پۆریفیستنیك كە بەڕوسی مانای ((باڵندەی نوئە دێت كە بچوكترین باڵندەی دەریاییە)).
پێشتریش سەرۆك پۆتین لەساڵی 2018دا و لەبەردەم پەڕلەمانی وڵاتەكەیدا باسی لەم ڕۆكێتە كردبوو و پەیمانی ناتۆش دەڵێت ئەو ڕۆكێتە بریتیە لە جۆری ئێس ئێس سی-9 سكایفوڵ.
مارك گالیۆتی،چاودێر و شیكەرەوەی دیاری ڕوسیا دەڵێت(( ئەم سیستەمی پاڵدانە ئەتۆمیە بریتیە لە ئاڵنگاریەكی تەكنەلۆجی زۆر گەورە)).و زیاتری لەسەر دەڕوات و دەڵێت (( مەسەلەی خێرایی هەیە لەبەرامبەر كێشی ئەو سیستەمەدا،سەرەڕای مەترسی ئەوەی ئەم ڕۆكێتە بۆ هەر جێگەیەك بڕوات ئەوا پاشماوەی تیشكی بەجێدەهێڵێت)).و ئەوەشی ڕاگەیاند كە(( ئەم پڕۆژەی ڕۆكێتە لەمێژە لەلایەن ڕوسیەكانەوە كاری بۆ دەكرێت و لە ئێستادا لەسەر ڕەفەكان دەرهێنراوە و كاری لەسەر دەكرێت و وەبەرهێنانیان تیادا ئەنجام دەدرێت)).
ئەم جۆرە سیستەمی پاڵدانی ڕۆكێتیە(( سیستەمێكی دیاریكراو نیە لەڕووی ماوەوە و ڕەنگە تەقینەوەكەی نیونوكاسا چەكێكی جیاوازتریشی لەخۆگرتبێت كە توانای هەڵگرتنی كڵاوەی ئەتۆمیشی هەیە)).
• جۆری نوێ لە ڕۆكێتی كروز دوور مەودا دژی پاپۆڕەكان كە ناودەبرێت بە زیركون،كە بەخێراییەك دەڕوات بەرزترە لە خێرایی دەنگ. بە 8 جار.بەپێی وتەی سوپای ڕوسیا.
•جۆری نوێ لە دروستكراوە بزوێنەرەكان لەژێر ئاودا كە لە ژێر دەریاییەوە دەتەقێنرێن و پێی دەوترێت ((پۆسیدۆن)).
•چی دەزانرێت دەربارەی ئەو تەقینەوەیە؟
ڤالانتاین كۆستیۆكۆف،كە فەرمانبەرێكی دیارە لە ئاژانسی ڕۆساتۆم، دەڵێت (( ئەو 5 ئەندازیارەی كە بونە قوربانی لەو تەقینەوەیەدا كە لە 8 ئابی 2019دا ڕوویدا و لە ئەنجامی كەوتنەوەی ئاگرێكی لەناكاودا بوو لە دەستەبژێری شارەزا و پاڵەوانەكان بوون كە مەترسیەكانیان تاقیكردەوە و تاقیكردنەوەی پێشتریشیان ئەنجامدابوو(( لەژێر دبارودۆخی زۆر سەخت و نائاساییدا)).
كۆستیۆكۆف سەنتەری سارۆفی ئەتۆمی بەڕێوە دەبات،كە بریتیە لە دامەزراوەیەكی نهێنی لە قۆناغی جەنگی سارددا و بەرپرسیارە لە كۆگای بۆمبە هایدرۆجینیە ڕوسیەكان.
كاتێك تەقینەوەكە لەشارەكەدا ڕوویدا خەڵكی ڕوویانكردە دەرمانخانەكان بۆ كڕینی حەبی یۆد،چونكە حەبی یۆد لە یۆدی تیشكدەر مرۆڤ دەپارێزێت،بەهەمان شێوە لەكاتی ڕوودانی كارەساتی ئەتۆمی بنكەی چێرنۆبێل لە ساڵی 1986دا هەمان داواكاری لەسەر ئەم جۆرە حەبە هەبوو بۆ خۆپاراستن.
دەسەڵاتدارانی ڕوسیا پێش ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكە ناوچەكەیان خستبوە ژێر چاودێریەكی وورد و قەدەغەكراوەوە،بەڵام لە دوای یەك ڕۆژ لە تەقینەوەكە لە 9 ئابدا پاپۆرێكی ڕوسی لە ناوچەكەدا بینراوە بەپێی پێگەیەكی پسپۆڕی نەرویجی بۆ هەواڵی جەمسەری باكور.ڕایگەیاند كە ئەو پاپۆڕە كاری كردوە بۆئەوەی هەموو شوێنەوارێكی پیسبوون بە تیشك لاببات و تائێستا لەكاركردن بەردەوامە.ڕەنگە ناوچەكە بەداخراوی بمێنێتەوە بۆ ئەوەی سوتەمەنیە ژەهراویەكەی ڕۆكێتەكە تێكەڵ بە ئاوی دەریاكە نەبێت كە ڕاوچیەكان كاری تیادا دەكەن)).
•ئایا ڕۆكێتی بزوێنراوی ئەتۆمی دەبێتە داهێنان و گۆڕانێكی گەورە؟
مارك گالیۆتی دەڵێت((گومانی زۆر هەیە كە ڕۆكێتی پۆریفیستنیك ڕووناكی ببینێت)) و ئاماژەشی بەوەدا كە ڕۆكێتێكی تری نوێ كە پێیدەوترێت ((پۆلاڤا))(( بۆماوەی چەند ساڵێك تاقیكردنەوەكان لەسەری شكستیان هێناوە)).
هەردوو ڕۆكێتی زیركۆن و پۆسیدۆن دوو پڕۆژەی زۆر پێشكەوتوون،و پۆسیدۆن لە شێوەی پاپۆرێكی بزوێنراودایە كە لەدوورەوە دەبزوێنرێت لەژێر ئاودا و تائێستا لە قۆناغی نمونەی سەرەتاییدایە.ئەم ڕۆكێتەش چەكێكی كاولكارە وبۆ بەكارهێنان نەشیاوە جگە لە جەنگی ئەتۆمی سەرتاپاگیر.
•ئەم ڕۆكێتەی كە تەقیەوە و ناوی(( پۆریفیستنیك))بوو، لەلایەن ڕۆژنامەیەكی حكومەتی ڕوسیاوە ((ڕوسیسكایا گازیتا))وە پێش مانگێك بە ((چەكێكی تۆڵەسەندنەوە))ناودەبرا، هەروەك چۆن نازیەكان بەو ڕۆكێتانەیان دەوت كە دەنران بە بەریتانیاوە لە قۆناغی كۆتایی جەنگی جیهانی دووەمدا.هەمان ڕۆژنامە دەڵێت ئەم ڕۆكێتە توانای فڕینی بۆماوەی دوورودرێژ هەبوو هەروەك چۆن توانای خۆبەدوور گرتنیشی هەبوو لە بەرگریە ئاسمانیەكان، ئامانجەكەشی بریتی بوو لەوەی كە هەر ژێرخانێك مابێت لە دوای لێدانی ڕۆكێتی بالیستی كیشوەر بڕەكانەوە بۆ ناوچەی دوژمن بەم ڕۆكێتە كاول و لەناوببرێت.
گالیۆتی دەڵێت (( لەگەڵ هەرەسهێنانی ڕێكەوتنامەی هێزە ئەتۆمیە مام ناوەنجیەكان، ئەمریكاش زیاتر تواناكانی چڕ دەكاتەوە لەسەر پێشخستنی كۆگاكانی لە چەكە مامناوەنجیەكان،كە كارێكی پێویست نیە لەكاتی هەڵایسانی جەنگی سەرتاپاگیریدا)).
ئەوەش دەڵێت كە(( ڕوسیا دەیەوێت ئەو چەكە وەدەستبهێنێت بەهۆی مەترسیەكانیشی بەهەمان شێوە لە توانا ئەتۆمی و سەربازیەكانی وڵاتی چینیش)).
•بەم شێوەیە بەكارهێنان و تاقیكردنەوە و هەوڵی دروستكردنی جۆری جیاواز و نوێتر لە چەك و تەقەمەنی پێشكەوتوو لەلایەن وڵاتە زلهێزەكانەوە لەلایەك دەبنە مەترسی بۆ سەر زیاتر پیسبوونی ژینگەی گۆی زەوی و كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بەگشتی و دروستبوونی مەترسی لەناوچوون و ڕوودانی كارەسات بۆ ئێستا و ئایندەی نەوەكانی مرۆڤ و سەرجەم زیندەوەرانیش.
جا گەر بەم شێوە ناڕەوایە پێشبڕكێ لەنێوان زلهێزە ئەتۆمیەكاندا بەردەوام بێت لەسایەی سیاسەتە هەڵە و سەركێشیەكانی چەند سەركردەیەكی مەغرور و خۆبەزلزانی وەكو پۆتینی ڕوسیا و ترامپی ئەمریكاوە ،ئەوا بەدڵنیایی نەك مافەكانی مرۆڤ و ئازادیەكان و دیموكراسی و دادپەروەریی دەخرێتە ژێر پێیەكانەوە وەكو بنەما مرۆڤایەتی و قۆناغی نوێگەرایی ،بەڵكو هیچ ڕێز و بەهایەكیش بۆ بنەما و دروشمی پاراستنی ژینگەش نامێنێتەوە و مرۆڤ بەدەستی خۆی ئایندەی مرۆڤایەتی دەخاتە مەترسیەوە و كاولكاری و كارەساتی دڵتەزێن دەخوڵقێنن لەجیاتی داهێنان و پێشكەوتنە ئەرێنیەكان.بۆیە گەر ئەم پێشبڕكێ ناڕەوایانە بەردەوام بن ئەوا بەدڵنیایی ئایندەیەكی تاریك و ناڕۆشن و كاولكاری و ماڵوێرانیەكی سەرتاپاگیری گۆی زەوی چاوەڕوانی مرۆڤایەتی دەكات