بەشی دووەم
لە بەشی یەکەمی ئەم وتارە لە بارەی گرفتی کورتکردنەوەی خۆپیشاندان و میکانزمەکانی تری دەربڕینی بیروڕامان کرد لە کاریگەری و ناکاریگەری، پێویستی و ناپێویستی، باسی تەماحی دەسەڵاتمان کرد لە لێسەندنەوە و بەتاڵکردنەوەی خۆپیشاندان وەک مافێکی بنەڕەتی مرۆڤ لە چوارچێوەی پرۆژەی داگیرکردن و کۆنترۆڵکردنی هەموو کۆمەڵگا و کایەکانی ژیان.
هاوکات تیشک خرایە سەر پرسی دروستبوونی بزووتنەوەی ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی و چەند وێستگەیەکی. تەرکیزی ئەم بەشە لەبارەی هەلومەرجی هەنووکەیی و شوناسی سیستەم و دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان دەبێت لە چوارچێوەی خستنەڕووی پرسیارەکانی پێشوو، کە بریتی بوو :
مومارەسەرکردنی مافی خۆپیشاندان لە چ بارودۆخێکدا و بەرانبەر چ جۆرە سیستەم و دەسەڵاتێک و لە چ هەلومەرجێکی گشتیدایە، بۆچی زۆرجار ئەنجام و بەرهەمی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکان هێزەکانی ناو سیستەم و سودی لێ وەردەگرن و دەیکەن بە پلیکانێیەک بۆ سەرکەوتنی هەندێک لایەن و کەس بۆ ناو پەرلەمان و دەسەڵات، هۆکاری مانەوەی ئەم مۆدێلە لە حوکمڕانی لە بەرانبەر فشاری خۆپیشاندەران و بزووتنەوەی ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی چییە؟ ئایا بەهێزی دەسەڵاتە یا غیابی ئەڵتەرناتیڤ؟. ئەگەرەکانی بەردەم بزووتنەوەی ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی؟، بۆچی لەم سەردەمەدا لە هەموو کات زیاتر هێرش دەکرێتە سەر مەبادەئو پرەنسیپی خۆڕێکخستنی جەماوەری پەراوێزخراو و بابەتی تەحزب؟ ئەرکی ئەو هێزانە چییە کە خۆیان لە دەرەوە یا بەرهەڵستکاری سیستەم و حوکمڕانی دەبینن؟.
لەبارەی تەوەری یەکەمی پرسیارەکان
دروستبوونی و هەڵکشانی بزووتنەوەی ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی پێش ئەوەی دیاردەیەکی لۆکاڵ بێت دیاردەیەکی جیهانییە، وەک دەبینین ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی لە جیهان لە هەڵکشان دایە، ئەم هەڵکشانە پەیوەندی بە سروشتی سیستەمی سەرمایەدارییەوە هەیە لەم قۆناغەدا، کە بەرەو جۆرێکە لە گەڕانەوە بۆ سەرەتاکانی خۆی لە شێوەی سەرمایەداری بەربەریی.
سەرمایەداری لەمڕۆدا لە شێوەی (نیولیبرالیزم) لەگەڵ دروستبوونی ڤایرۆسی کۆرۆنا بەتەواوی ڕووبەڕووی قەیرانێکی گەورەبۆتەوە، لە ئاستی دەوڵەتان قەیرانی کورتهێنانی بودجەی گشتی دروستبووە، لە ئاستی جڤاکیشدا بۆتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری و هەژاری زیاتر و کەمبوونەوە یا نەمانی بیمە کۆمەڵایەتییەکان و ڕۆڵی دەوڵەت لە بەرپرسیارەتی کۆمەڵایەتیدا. هەڵکشانی ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی پێشبینی کرابوو وەک لە نووسینەکانی پێشووماندا خرایە ڕوو، ڕۆژانە هەواڵی ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی لە ئەوروپا و ئەمریکاوە بۆ خۆرهەڵات و وڵاتانی عەرەبی لە میسر و تونس و لوبنانەوە تا دەگاتە عێراق و هەرێمی کوردستان دەبیستین.
هەرێمی کوردستان بە بارودۆخێکی زۆر خراپ گوزەر دەکات، ئەم بارودۆخە جیاناکرێتەوە لەوەی لەسەر ئاستی دنیا قەیرانی سیستەمی سەرمایەداری تازە دروستیکردووە، هاوکات دابڕاویش نییە لە ئیشکالیەتی سیستەم و تایبەتمەندی قەیرانەکانی خۆرهەڵات و وڵاتانی دەوروبەر.
تایبەتمەندی ئابووری و شێوەی بەرهەمهێنان و کەڵەکەکردنی سەرمایە و چڕبوونەوەی لە دەستی کەمینەیەک، جەوهەری قەیرانی سیستەمی سەرمایەداری هەرێمی کوردستان پێکدەهێنێت، کە خۆی دەبینێتەوە لە شێوەی دەسەڵاتێکی سەرمایەداری ئۆلیگاریشی تاڵانکەر و بەرهەمهێنانی کۆمەڵگایەکی بەرخۆری و بێکاریگەر لە بەشداری سیاسی و بەڕێوەبردن، لە غیابی ڕۆڵی هێزی کار و کرێکاران لە پرۆسەی بەرهەمهێنان و ژیانی ئابووریدا، بەهۆی پشتبەستن بە ئابووری بەرخۆری نەوت و غیابی ڕۆڵی کەرتەکانی پیشەسازی و کشتوکاڵ و هتد.
ئەگەر بگەرێینەوە بۆ دواین کۆنگرەی ڕۆژنامەوانی سەرۆکی حکوومەت و ئەدەبیاتی سیاسی حکوومەت بەگشتی لەماوەی ڕابردوو، تێدەگەیت ئەوان لە ڕێگەی ماشێنێکی گەورەی ڕاگەیاندن، هەر ڕۆژەی بەجۆرێک لە هەوڵی چەواشەکردنی ڕای گشتیدان سەبارەت بە ناوەڕۆکی قەیرانی سیستەمەکە، بەجۆرێک ڕۆژێک دەیبەستنەوە بە حکوومەتی بەغدا ڕۆژێکی تر بە هاتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا یا دابەزینی نرخی نەوت، یا شەڕی داعش و هاتنی ئاوارە، لە کاتێکدا سیستەمی ئابووری و سیاسی هەرێم هۆکاری سەرەکی قەیرانە گەورەکەیە وەک لە سەرەوە باسکراوە .
پڕوشکی قەیران
لە کاتێکدا هێزە دەسەڵاتدارەکان زیاتر دەوڵەمەند دەبن و بوونەتەوە خاوەنی جەیش و میدیا و کۆمپانیای گەورە. پڕوشکی قەیرانی سیستەمەکە ڕاستەوخۆ بەر بودجەی گشتی کەوتووە، هەردوو حکوومەت ڕووبەڕووی قەیرانی کورتهێنان و قەرزی ناوخۆ و دەرەکی بوونەتەوە، کرێکارانی کەرتی گشتی (فەرمانبەران) و مووچەخۆران، کرێکارانی کەرتی تایبەت لەگەڵ گەنجانی بێکار و هەزاران دەرچووی زانکۆ و پەیمانگاکان بوونەتە سوتەمەنی یەکەمی لێکەوتەکانی قەیرانی سیستەمی ئابووری و سیاسی. ئەوەش بوارێکی باشی ڕەخساند بۆ هەڵکشانی بزووتنەوەی ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی لە ئاستی چەندایەتی. خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە بۆ سەرشەقام و شوێنی کار و کۆبوونەوە گشتییەکان، میکانزمەکانی دەربڕین و خۆمانیفێستکردنی ئەم بزووتنەوەیە پێک دەهێنێت دژ بە سیستەمەکە.
سەرەڕای هەڵکشانی بزووتنەوەی ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی لە ئاستی چەندایەتیدا،(خۆرسکی، نەبوونی هەماهەنگی، موسومی، ڕەتکردنەوی هەموو شتێک بەبێ خستنەڕووی بەدیل یا غیابی داواکاری جەوهەری و مانەوە لە بزووتنەوەیەکی مەتلەبی، ئیستغلالکردنی لەلایەن هێزەکانی ئاینی و لیبرال و پۆپۆلیستەکان) ئەمانە و هیتریش دەتوانین وەک سیما و تایبەتمەندی، و بەربەست و تەحەدی و خاڵی لاوازی ئەم بزووتنەوەیە دیاری بکەین لە ئاستی چۆنایەتیدا.
لەم ڕۆژانەدا گوێبیستی زۆر شت دەبین لەبارەی بزووتنەوەی ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی، لای دەسەڵات، کردەیەکە دەستی دەرەکی و ئاژاوەگێڕانە، بەشێکی دەرەوەی دەسەڵاتیش بە شۆڕش یا ڕاپەرین دەیبینین، یا وەک کردارێکی یەکلاییکەرەوە مامەڵەی لەگەڵ دەکات، دواتر خۆشی و خەڵکیش ڕووبەڕووی نائومێدی دەکاتەوە. لە داهاتوو لەو بارەیەوە ئەم بابەتە درێژەی دەبێت.