•پێناسە:
گڕكانەكان بریتین لە درزی هەبوو لە توێكڵ یان بەرگی ئەستێرەكاندا، وەكو زەوی،كە ڕێگە بە دەرچوونی پشكۆی گڕكانی یان خۆڵەمێشی گڕكانی دەدات یان دەرچوونی هەڵم و گازەكان لە ژوورە توێنەرەوەكان لە قوڵایی توێكڵی زەویدا ئەوەش ڕوودەدات لە دەرچەكان یان درزەكاندا.
كەرەسە تواوەكان بەهۆی شلیانەوە دەجوڵێن بە پێی جۆرەكانی و شێوەی جیاواز لەسەر زەوی دروستدەكەن وەك گردۆڵكە قوچەكیەكان یان شاخە گڕكانیە بەرزەكان.
لە جیهاندا نزیكەی 500 گڕكانی چالاك هەن كە 3/4یان پێیان دەوترێت بازنەی ئاگر لە زەریای هندیدا،و بەرزترین شاخی چالاكیش لە كیشوەری ئەمریكادا بریتیە لە شاخی ئاكونكاگوا لە ئەرجەنتین كە بەرزییەكەی دەگاتە 7 هەزار مەتر.
• ناوی گڕكان Vulcano
ڕەنگە لە وشەی Vulcano ی ئیتالیەوە هاتبێت كە بەمانای ((شاخی گڕگرتوو)) یان وشەی Vulcanusی لاتینیەوە هاتبێت كە بەمانای ((خودای ئاگر))ی ڕۆمانی دێت.
•بەشە سەرەكیەكانی گڕكانەكان:
1.قوچەكی گڕكانی: بریتیە لە لاتەنیشتە داخوراوەكان لە ئەنجامی ژیلەمۆی گڕكانیەوە دروست بوون.
2.دەرچە یان دەم: دەمی گڕكانە،كە ئاستی نزمترە لە سەر ڕووی زەوی و لە شێوەی دەفرێكدایە لەسەر ڕووی ئەستێرەكان لە كۆمەڵەی ڕۆژدا.
3.دوكەڵكێش : بریتیە لەو بۆریە یان ڕێچكەیە لە نێوان ژووری توێنەرەوە لە ژێر زەویدا و دەرچەی سەر ڕووی زەوی.توخمە تواوەكانی لێوە بەرزدەبێتەوە.
4.هەورە گازیەكان: بریتیە لە هەوری هەڵمەكان و گاز و خۆڵەمێشی گڕكانەكان.
• توخمە گڕكانیەكان:
لەكاتی تەقینەوەی گڕكانەكاندا،پاشماوەی بەردی ڕەق و توخمی تواوە و گازەكان دەردەچن:-
1.پاشماوەی بەردی: لە ئەنجامی تەقینەوەی گڕكانی دەردەچێت لەسەر شێوە و قەبارەی جیاوازی ڕەق لە سەرەتای تەقینەوەی گڕكانەكاندا.و دووجۆرن،پیرۆكلاسیكی شكاوە و پیرۆكلاسیكی نەشكاوە.
2.گازەكان : لەكاتی چالاكبوونی گڕكانەكاندا گازی هەڵمی ئاو دەردەچێت بەبڕی زۆر و جۆرە هەورێك دروست دەكات و دواتر ئەم هەورە چڕ دەبێتەوە و بارانێكی بەخوڕ دەبارێنێت لە چوار دەوری گڕكانەكە.
3.پشكۆ: بریتیە لە بارستەی شل كە گڕكانەكان دەریدەكات ، كە پلەی گەرمیەكەی لە نێوان 800-1200 پلەی سەدیدایە،زۆر چڕ و خەستن و جوڵەیان كەمە،و كۆدەبێتەوە و گردۆڵكە و شاخی بەرز دروست دەكەن.دوو جۆری هەیە:
•پشكۆی سووكی ڕەنگ كراوە
•پشكۆی قورسی ڕەنگ تۆخ
•توخمە گڕكانیەكانیش 3 جۆرن:
1.ڕەق: بریتین لە بەشە بەردیەكان كە لە هەریەكە لە فڕێدراوە گڕكانیەكان و بەردی سووك و خۆڵەمێشی گڕكانی لەخۆدەگرێت.
2.شل : بریتیە لە بەشە شلەكەی و دەجوڵێت لە دەرچەی گڕكانەكەوە بۆ ماوەی دوور.
3.گاز : گرنگترین گازە دەرچوەكان،هەڵمی ئاو و پێكهاتە هایدرۆكاربۆنیەكان و دووەم ئۆكسیدی كبریتن.
•دابەشبوونی جوگرافیای گڕكانەكان:
دوو جۆر دابەشبوونی سەرەكی هەن بۆ گڕكانەكان:
1. بەسەر دورگەی ئازور و كەناری تێپەڕ دەبێت و دواتر پێچ دەكاتەوە بۆ شاخی خۆرئاوا لە ئەمریكا و هەندێك لەو گڕكانانە:
•مەكسیك: 10 گڕكانی تیادایە.
•ئەمریكای باشوور: 2 گڕكانی تیادایە.
•نیوزلەندا: 6 گڕكانی تیادایە.
•جوانای نوێ: 30 گڕكانی تیادایە.
•فلیپین: 20 گڕكانی تیادایە.
•یابان: 40 گڕكانی تیادایە.
2. ناوچەی تەوەری دەریای سپی ناوەڕاست:
لەخۆرئاواوە بەرەو ڕۆژهەڵات:
1.ئازور: 5 گڕكانی تیادایە
2.كەناری: 3 گڕكانی تیادایە
3.ئیتالیا: 15 گڕكانی تیادایە
4.ناوچەی ئەدریاتیك:9 گڕكانی تیادایە
5.ناوچەی عەرەبی و ئاسیای بچوك: 6 گڕكانی تیادایە.
3.ناوچەی قەڕنی ئەفریقی :
1.هاوای:5 گڕكان
2.دورگەكانی گالاباگۆس:3 گڕكان
3.ئایسلەندا:27 گڕكان
4.ئەفریقیای ناوەڕاست:5 گڕكان
5.ئەفریقیای خۆرهەڵات:19 گڕكان
5.ناوچەی زەریای هندی:
1. ئالاسكا:20 گڕكان
كەنەدا:5 گڕكان
ئەمریكا:8 گڕكان
•شێوەی گڕكانەكان :
1.گڕكانی پاشماوە بەردیەكان
2.گڕكانە گردۆڵكەییەكان
3.گڕكانە چین چینەكان
•پۆلێنكردنی گڕكانەكان: زاناكان گڕكانەكان دابەشدەكەن بۆ دوو جۆر:
1.گڕكانە زیندوەكان: ئەوانەن كە ڕەنگە لە ئایندەدا بتەقنەوە.
2.گڕكانە مردوەكان: ئەوانەن كە جارێكی تر بە هیچ شێوەیەك ناتەقنەوە.
بەشێوەیەكی گشتیش لە ناوچە گڕكانیەكاندا و لە ئەنجامی تەقینەوەی گڕكانەكاندا بوومەلەرزە دروست دەبێت لە ئەنجامی هەڵچوون و تەقینەوە و لەرینەوەی توخمە تواوەكانی گڕكانەكان.
•تەقینەوە گڕكانیەكان:
زاناكان تەقینەوە گڕكانیەكان دابەشدەكەن بۆ 3 جۆر:
1.تەقینەوەی هاوای: توخمە تواوەكان تەنك و شلن.
2.تەقینەوەی سترۆمپولی: توخمە تواوەكان ئەستورترە لە جۆری هاوای.
3.تەقینەوەی پلینی: توخمە تواوەكان زۆر ئەستورن.
•پێشبینیكردنی ڕوودانی گڕكانەكان:
بەپێچەوانەی بوومەلەرزەوە دەتوانرێت پێشبینی تەقینەوەی گڕكانەكان بكرێت پێش ڕوودانی بەهۆی:
1.بەرزبونەوەی پلەی گەرمای جێگەی گڕكانەكە.
2.دەرچوونی گاز و هەڵمی ئاو.
3.دروستبوونی هەوری تۆز و خۆڵ.
هەربۆیە دەكرێت كە ئامادەسازی بكرێت بۆ خۆپارێزی لە ڕێگەی:
1.چۆڵكردنی ناوچەكە لە مرۆڤ و زیندەوەران.
2.دروستكردن و دانانی دیواری ڕاگر و ڕێگریەكانی تر لەبەردەم هاتنە پێشی توخمە تواوە گڕكانیەكان.
•ئاسەوارە زیانبەخشەكانی گڕكانەكان:
گڕكانەكان زیان نەك هەر بە ناوچەكەی خۆیان دەگەیەنن بەڵكو زیانەكانیان دەگاتە ناوچە دوورەكانیش لەخۆیان كە بریتین لە:
1.لەناوبردنی مرۆڤەكان: گڕكانەكان بەشێوەیەكی گشتی لەناوبەرن،ئەوەتا گڕكانی كراكانۆ لە نێوان جاوا و سۆمەترەی ئەندەنوسیادا 36 هەزار كەسی كردۆتە قوربانی.
2.وێرانكردنی ئاوەدانی: هەموو ئاوەدانیەك لە گوند و شارۆچكە و شارە گەورەكانیش دادەپۆشێت و لەناویان دەبات بەتەواوەتی وەك ئەوەی لە شاری بۆمبی ئیتالیا لەساڵی 1979دا ڕوویدا و شارەكەی بەتەواوەتی داپۆشی.
3.گۆڕینی سیمای سروشت: گڕكانێك لە كۆلۆمبیا پێش 15 ملیۆن ساڵ لافاوێكی گڕكانی دروستكرد كە گردۆڵكەیەكی بازلی دروستكرد كە ڕووبەرەكەی 500 هەزار كم2 بوو. لە هندستانیش هەمان شت ڕوویداوە.
4.تێكدانی كەشوهەوا: دەبێتە هۆی دابەزینی پلەی گەرمی ناوچەكە بەهۆی بەرگرتنی تیشكی ڕۆژ بەهۆی هەورە تۆز و خۆڵیەكەوە.
• سوودی گڕكانەكان:
گڕكانەكان لە هەندێك كاتدا هەندێك سوودیان هەیە،بەڵام بەرامبەر زەرەر و زیانە مەترسیدار و گەورەكانیان سوودەكانی زۆر بچوكن كە بریتین لە:
1.توخمە گڕكانیەكان دەوڵەمەندن بە كانزاكان كە دەچنە بواری پیشەسازی و كشتوكاڵ وەك توخمەكانی پۆتاسیۆم و ئاسن و كبریت،هەروەها ئەو خاكەی كە دەوڵەمەندە بە پاشماوە گڕكانیەكان بە پیتترینی خاكن.
2.ئەو كانیاوە گەرمانەی كە لە ئەنجامی گڕكانەوە دەتەقن سوودبەخشن بۆ تەندروستی و لایەنی پزیشكی و نەخۆشییەكانی پێست و ڕۆماتیزم.
3.ئەو ئاو یان گازانەی كە لە گڕكانەكانەوە دەردەچن وەكو وزە دەتوانرێت بەكاربهێنرێن.
4.دەرچە و دەمی گڕكانەكان دەبنە دەریاچەی ئاو كە تیرەكانیان دەگاتە 3كم یان دەبنە دەریاچە ترشەكان كە وەك سەرچاوەیەكی سروشتیان لێدێت.
5.دروستكردنی گردۆڵكەكان.
6.لە توخمە گرنگە دەرچوەكانی گڕكانەكان بریتیە لە توخمی كبریت.
• بەناوبانگترین كارەساتە گڕكانیەكان:
1.گڕكانی فیرۆڤ: لە بۆمبای هیركۆلانیۆم لە ساڵی 79 پ.ز و قوربانیەكانی 16000 كەس بوون.
2.گڕكانی ئیتنا: لە سەقلییە لە ساڵی 1169 و 15-20 هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
3.گڕكانی هیكلا : لە ئایسلەندا لە ساڵی 1783 و 9 هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
4.گڕكانی باڕۆڵی: لە ئەندەنوسیا لەساڵی 1815 و 90هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
5.گڕكانی كراكانۆ لە ئەندەنوسیا لە ساڵی 1883 و 40 هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
6.گڕكانی مۆنت پیلییە: لە مارتینگ لە ساڵی 1902 و 40هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
7.گڕكانی شاخی كیلۆد: لە جاوە لە ساڵی 1919 و 3 هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
•گرنگی گڕكانەكان:
1.زانینی پێكهاتەی بەشی ناوەوەی توێكڵی زەوی و بەشی دەرەوەش لە بەرگی زەوی.چونكە توخمە دەرچوەكان لە 450 كم وە دەردەچن.
2.ئاماژەدەر و دەرخەری جێگەی فشارن لە بەرگی زەویدا.
3.سەرچاوەی دروستبوونی هەندێك توخمی كانزایی بە سوودن.
4.خۆڵەمێشی گڕكانەكان دەبنە هۆی بە پیتبوونی خاك.
5.دەتوانرێت گەرمیەكەی بەكاربهێنرێت بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا.
•هەندێك زانیاری هەمەجۆر و سەرنج ڕاكێش دەربارەی گڕكانەكان:
1.گڕكانی تامۆمسیف لەساڵی 2013 دۆزرایەوە كە زاناكان ڕایانگەیاند كە گەورەترینە لە جیهاندا و ڕەنگە لەهەموو كۆمەڵەی خۆریشدا هەر گەورەترین بێت.كە 60 جار گەورەترە لە گڕكانی مونالوا بەڕووبەری 120هەزار میلی چوارگۆشە كە بەهێندەی قەبارەی ولایەتی نیومەكسیكۆی ئەمریكا دەبێت.
2.دوورترین ماوە كە پشكۆ و خۆڵەمێشی گڕكانی بڕیویانە گەیشتۆتە 70 كم كە گڕكانی لاكی بوە لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئایسلەندا لە ساڵی 1873دا.
3.گەورەترین تەقینەوەی گڕكانی لە 27/8/1883دا لە دورگەی كراكانۆ لە نێوان جاوا و سۆمەترەی ئەندەنوسیادا ڕوویداوە،كە 163 گوندی لەناوبرد و 40هەزار كەسی كردە قوربانی و پشكۆ ئاگرینەكانی بۆ بەرزایی 55كم هاویشتوە و ماوەی 10 ڕۆژی خایاندوە و تەپوتۆزەكەشی دووری 5330كم بڕیوە.
4.فراوانترین دەمی گڕكانی بریتیە لە گڕكانی توبا لە دورگەی سۆمەترە كە ڕووبەرەكەی 1775كم2.
لەكۆتاییدا،گڕكانەكان دیاردەیەكی سروشتی توڕە و بێئامانن و لەدێر زەمانەوە ڕوویانداوە و سەرنجی مرۆڤی بۆ خۆی ڕاكێشاوە و كاریگەری گەورەی كردۆتە سەر كرداری جیۆلۆجیا و پێشكەوتنی بەرگی زەوی و لەڕێگەی گڕكانیشەوە دەتوانرێت چەق و چاوگی بومەلەرزەكان دیاریبكرێن و لە ئێستادا زانستی گڕكانەكان بۆتە یەكێك لە لقە سەربەخۆكانی زانستی جیۆلۆجی بەناوی Volcanology.
خۆشبەختانە لە كوردستاندا تائێستا گڕكان و تەقینەوەكانی ڕوویاننەداوە ، بەو هیوایەی هەموو مرۆڤایەتی و شارستانێتیە پێشكەوتوەكەشی سەلامەت و پارێزراوبن لە مەترسی و كاولكاریەكانی گڕكانەكان.