پوختەی توێژینەوەكە
مەبەستی سەرەكی ئەمتوێژینەوەیە، وەڵامدانەوەی دروست و زانستیی ئەو پرسیارە ساكارانەیە،كە بە مێشكی گەورەو بچوكی ئەم گەلەدا دێتەوە، ئەویشبریتین لە: ئایا ئامانجی سەرەكی داگیركردنی ئەم ناوچەیە لە لایەن ئیسلامیەوە، تەنها بۆموسڵمان كردنی خەڵكەكەی و بڵاوكردنەوەی ئایینەكە بووە، یان لەگەڵ داگیركردنیدا، پێش هەموو شتێك،بۆ دەستبەسەردا گرتنی دەسەڵاتی ناوچەكە و هەڵلوشینی سەروەت و سامانەكەی بووە، یان ئامانجی لەپێشینە و سەرەكی داگیركەرانتەنها فراوانخوازی و بەدەستهێنانی دەستكەوتو شكۆشكاندنی ئیمبراتۆریەتەكانی ناوچەكە بووە، دواتر بڵاوكردنەوەی ئایینەكە كراوەتە پاساو ، یان لە بنەرٍەتدا مەبەستیان بەگشتی هەموو ئەم ئامانجانەپێكەوە بووە.
دیارە جیاوازی بارودۆخی قۆناغەكان و پرەنسیپ و بیروباوەرٍٍی سەركردە موسڵمانەكان و ئەو عەقڵیەتەی لە بنەرٍەتدا و لە پێش ئیسلامبونیان هەڵیانگرتبوو و ئەو رێبازەی لە رەوتی ژیانی پێش ئیسلامبونیاندا گرتبویانەبەر، رۆڵی خۆی هەبووە لە دیاریكردنی جوغزی بیركردنەوەیان و گرنگیدان بە ئامانجەكانیان،بە پشتبەستن بە بیروبۆچونی تایبەتی خۆیان بەدەر لە ئایینەكە، بۆ پرۆسەی داگیركاریەكە.
لە كۆتاییدا وەڵامەكەمان دەستدەكەوێت و دەتوانین بیسەلمێنین كە پاڵنەری سەرەكی فراوانخوازی و داگیركاریان بە پلەی یەكەم بۆ؛ هەوڵی پرٍكردنەوەی كەموكورتیە هەمەجۆرەكانی ژیانی ئاسایی خۆیان و پێویستیە هەمەجۆرەكانیان بووە و لە پێناو خۆقوتاركردن لە برسێتی و قاتوقرٍی و نەداری، رێگەی داگیركاریان گرتۆتەبەر، بۆیەئەو ئایینەی گونجاوی نیمچە دورگەی عەرەب بووە، بۆ پیرۆزكردنی كردەوەكانیان بەكاریان هێناوەو بیری رەگەزپەرستی و خودویستییان تا رادەی شۆفینیەت بە پاساوی ئایینیەوەداپۆشیوە و لە رێگەیناوزەدكردنی سەرجەم هەنگاوەكانیان بەناویفەرمانی خودا و،بۆ دابینكردنی پێداویستیی دونیا و ئینجادەستەبەری بەناو ئاخیرەتی باوەرٍداران،ئەم كارەیان ئەنجام داوە!.
پێشەكی
بابەتی قسەكردن لەسەر ئایین و بە تایبەتی ئایینی ئیسلام، زۆر هەستیارە و لەبەر ئەوەی هەمیشە بە پیرۆز دانراوە و دەست بۆ بردنی بڤەبووە، لە زۆر توێژینەوەی زانستیانەی راستەقینە دوور خراوەتەوە و تاوەكو ئێستاش كەس خۆی لە قەرەی بنەما جیًگیرەكانی ئەم ئایینە نەداوە، لەبەر ئەوەی هەمیشە ترس لە دەرئەنجامی زانستی دەرخستنی حەقیقەتی ئەم ئایینە هەبووە، ئەگەر توێژەر باوەرٍی تەواویشی بە بەكارهێنانی عەقڵ بوبێت لە دۆزینەوەی لایەنە تاریك و روونەكانی ئایین و بە تایبەتی ئایینی ئیسلام، بەڵام بەپێی واقیعەكە و هەرٍەشە و گورٍەشەی بەرژەوەندخوازانی ئیسلامی و ترس و دڵەراوكێ، هەموان ناچاركراون بەناراستەوخۆش بێت، زیاتر پشت بە نەقڵ ببەستن، كە ئەمەش وادەكات بیركردنەوەی عەقڵانی بە بیروبۆچون و باوەری خەیاڵاوی خودی ئایینەكە داپۆشن.
ئێمە لەم توێژینەوەدا ئەوە دەردەخەین كە دەكرێت بڵێین كاتی ئەوە هاتووە بە تایبەتی قسە لە سەر ئایین وەكو حۆی و دوور لە یۆتۆبیا لە كوردستان بكەین، بەڵێ دەكرێت بە بیركردنەوە و مامەڵەكردنی عەقڵانیەوە بچینە بنجوبنەوانیەوە . لێرەدا سەرەرای ئەوەی هەوڵی ئەوەمانداوە زۆرێك لەو پرسیارانەی سەبارەت بە ئایین دەكرێت، بە پێی توانا و ئەو بوارەی كە توێژینەوەیەكی كورتی لەم جۆرەدا دەیرەخسێنیت،وەڵام بدەینەوە و،گرنگی بە ئایین و كورد بە تایبەتی بدەین و وەڵامی پرسیارە سەرەكی و تایبەت و گرنگەكانی لەمەر هۆكارە راستەقینەكانی پشت هاتنی ئیسلام بۆ ناوچەكە و بە تایبەتی بۆ كوردستان بخەینە روو. ئەوەی جیاوازە لەم توێژینەوەكورتەدا ئەوەیە كە كتومت وەڵامی راستەوخۆی هۆكاری داگیركاریی كوردستان و مەبەستی سەرەكیی داگیركەران بێ ترس لە لێكەوتەكانی بدەینەوە، كە لە دواجاردا بە راشكاوی ئەوەمان دەردەكەوێت كە رووە ئابووریەكەی زاڵتر بووە و هەموو هۆكارەكانی دیكەی خستۆتە لاوە وهەڵەی راوبۆچونی چەواشەكارانەی ئایدیاڵی رووتی تایبەتی وەكو هۆكاری سەرەكی داگیركاریلە لایەن داگیركەرانەوە دەرخستووە و بە پشتبەستن بە بەڵگەی زانستی رەتیكردۆتەوە.
بارودۆخی ناوچەكە و نەتەوەی كورد لە كاتی هاتنی ئیسلامدا
لەكاتێكدا كە ئەم ناوچەیە بەگشتی، لە مێژووی كۆنی پێش هاتن و داگیركاریی ئیسلام، كۆمەڵێك نەتەوە و ئاین و وئایینزای دیار و ناسراوی لەخۆ گرتووە، جگە لە شەرٍی درێژخایەنی ئیمبراتۆرە هەمەجۆرەكانی مێژووی جیهانی ئەو كاتە لە ناوچەكەمان، جارجارێكیش و لە چەند قۆناغێكی پچرٍپچرٍی كورتخایەندا، ئاڵۆزی و شەرٍوشۆر و لەیەكتردان و رەفتاری نابەجێی جیاواز لەنێوان نەتەوە و ئایینە جیاوزەكان دروست بووە، بەڵام ئەوەی زاڵتر بووە بە سەر بارودۆخەكەدا، هەمووان لەزۆرینەی قۆناغەكاندا تا رادەیەكی باش بە ئاشتی و ئازادی و پێكەوەیی و بە پێی زاراوەی ئەمرٍٍۆ پلۆرالیزمی نەتەوەیی و ئایینی و بێ دەستدرێژی بۆ مافی ئەویتر، لەم ناوچەدا ژیاون،( ئەگەر داگیركاریە گەورەكانی ئیمبراتۆریەتە خۆسەپێنەكان وەلانێین، كە ئەوانیش هیچ گۆرٍانكاریەكی گەورەی كەلتوری و رۆشنبیریان لەم ناوچەیە ئەنجام نەداوە شایانی باس بێت ) تا ئەو كاتەی گەورەترین هەوری رەشی بێ وێنەی داگیركاری لە نیمچە دوورگەی عەرەبیەوە هاتووە و باڵی بەسەرئەم ناوچەیەدا كێشاوە و بە زەبری هێز داگیری كردووە. جگە لەوەی ئەم ناوچەیەی خستۆتە ژێر باری پشێویەوە، هەموو شتێكی بە كەلتور و كیان و ئەخلاق و بیرو هۆش و تەنانەت باری دیموگرافی و پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان و كۆی گشتی خەسلەتی خەڵكەكەی ئاوەژووكردووە ولە زۆر لاوە گۆرٍانی ریشەیی تێیدا ئەنجامداوە، لەهەموو خەتەرناكتر ئەوەیە بە درێژایی ئەو قۆناغانەدا، تەنانەت لەو كاتەشدا كە بارودۆخی ناوچەكە سەقامگیرنەبووە، اگیركاریی ئیسلامگەرا زۆرینەی خەڵكی هاوردەی خۆی تێیدا نیشتەجێكردووە و ئەوەی بە زاراوەی ئەمرٍۆ ناوی دەنێین گۆرٍینی دیمۆگرافی تێیدا ئەنجامداوە و، خەڵكە رەسەنەكەی بە هۆكارێك بێت لەوانەش پاراستنی گیانی خۆیان لە كوشتن و قرٍٍٍكردن، بەناچاری داگیركاری و فراوانخوازی خاوەن ئایین و نەتەوەیەكی جیاواز لە نەتەوەكانی ناوچەكەقبوڵكردووە، هەروەها لە دەرئەنجامی هەڵخەڵەتاندن و فریودان، بە ترساندن و تۆقاندن و تەرغیب و ئیستغلالكردنی خەڵكی لاوازی نێو گەلانی ناوچەكە و بەتایبەتی خودی كورد و كەمتر كلد و ئاشووریشەوە، قۆناغ بەقۆناغ بە یەكجاری دەستیان بەسەردا گرتووە و تا وایلێهاتووە ئەم ناوچەیە لە زۆر لە پێكهاتەكانی چۆڵبووە، یان گۆرٍانكاریەكی بنەرەتی هەمەچەشنی تێیدا دروستبووە و دواجار بەیەكجاری داگیریكراوە و وردەوردە وایلێهاتووە كە هیچ سیمایەكی تایبەتی رەسەنی خۆی تێدا نەمێنێت و بە شێوەیەكی زۆر جیاواز لە قۆناغەكانی دیكەی پێش ئەو كاتەی خۆی بەرگی نامۆیی بەسەردا سەپێنراوە. لەم حاڵەتەدا، یان خەڵكەكە جێگە و پێگەی خۆیان حێهێشتووە و سەری خۆیان هەڵگرتووە، یان چەند كۆمەڵێكیان بەرەنگاریان كردووە و بۆ پاراستنی تایبەتمەندی خۆیان، لاتەریك و گۆشەگیر و پەرٍگیر بوون و تەنها قەتیسی پێگە و باوەر و بیروبۆچونی خۆیان بوون و بە رۆیشتنی كات لەگەڵ براكانیاندا جیاواز دەركەوتوون.
ئەوەی جێگەی باسە، دەبێت ئەوە لەبیر نەكەین كە لە پاش داگیركاری ناوچەكە، ئەو هاتووانەی هەڵگری ئایینی نوێ بوون، لەسەر حسابی خەڵكە رەسەنەكەی ناوچەكە، بە خۆیان لە خۆشگوزەرانی و رابواردن و گوێ نەدان بە بەرژەوەندیی دانیشتووی ناوچەكە ژیاون، ئەوەش گەیشتە ئاستێك مەگەر هەر مێژوونوسی وەك تەبەری و مەسعوودی و یەعقوبی و ئینوئەسیر و ..تاد توانیبێتیان وێنەیەكی زیندووی كاروكردەوەكانیانمان بۆ بگێرنەوە (1)
داگیركاری و گۆرٍانكاری
زۆر سروشتی و ئاسایی و بەدوور لە زیادەرۆیی، بۆئەوەی نەكەوینە خانەی شۆفینیەتەوە، لێرەدا جەخت لەسەر كۆمەڵێك رەهەندی سەرەكی نەتەوایەتی وەكو خۆی دەكەین و ئەو كاریگەریە نابەجێیانەی كە ئایندەی میلەتێكی خستە قورگی برسێتی و نەزانی و جەهل و كەلتوری دەست بەسەرداگرتنی مافی ئەویتر و سەبی و كوشتن و باوەرنەبوون بە ئازادی و بە ناحەق شێواندنی سەرجەم دەستكەوتەكانی مێژوی ئەم گەلە و ، تەنها وەك دەستدرێژیەك بۆ دابینكردنی پێداویستیەكانی ژیانی خودیی داگیركەر، یاسای جەنگەڵیان تێدا پەیرٍەوكرا.
بێگومان ئەوەی زۆر زەق دیارە و ئیسلامگەرا دەیخەنە ژێرەوە و دایدەپۆشن و خۆیان لە قەرەی نادەن، وەكو خۆی دان بەوەدا نانێن كە فەرمانی داگیركاری، جگەلە میزاجی سەركردەكانی ئەو كاتە و هەوڵی بەدەستهێنانی دەستكەوتی شەرٍو داگیركاری، بۆ فریودانی خەلًكەكە، پشتیان بە ئایینەكەیان و بەتایبەتی قورئانەكەیان بەستووە و بە ناوی ئەوەوە ئەنجامدراوە و كوژراوی خۆیان بە شەهید لەقەڵەم داوەو هی ئەویتر بە كافر و داویانە بەسەر خەڵكی ناموسڵمان و قرٍیان كردوون و ژنەكانیان سەبی كردون سەروەت و سامانیان بە تاڵان بردوون و تەنانەت تایبەتمەندیەكانیشیان بۆ سوودی خۆیان زەوتكردوون، ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە كە لە راستیدا بە ناوی قورئانەوە، پێش ئەوەی پشت بە باوەر و فەرمانی خودا بۆ فراوانكردنی رووبەری ئایینەكەیان ببەستن چاویان لەسەر دەستكەوتی مادی بووە و، پێشوەخت تەماحیان خستۆتە بەردەم ئەو خەڵكە رەشورٍوتەی لە خۆیان بوبێت یان ئەوانەی نەتەوەی داگیركراو كە بە حوكمی ساویلكەیی و سیفەتی خراپی بێگانە پەرستی، كۆیلەیی بۆ كردوون، ئەوەتا لە هیچ كوێیەك گوێ بە زۆری و كەمی ژمارەی خەڵكی بەرامبەریان نەداوە، كە رووبەروویان دەبونەوە و پشت بە درٍندەیی خۆیان بەستووە و بۆ قەناعەت كردنی جەنگاوەرانیان ئایەتی قورئانیان بەكار هێناوە و هەر بۆ بەرزكردنەوەی ورەیان بەو ئایەتانە زۆرجار خۆیان خستۆتە تەهلوكەوە . بۆ نمونە ئەم سورەتەیان لە شەرٍەكانی ئەم ناوچەیە زۆر بەكارهێناوە: خودا لە سورەتی ئەنفالدا ئایەتی 66 دەڵێت: ئێستا خودا دەزانێ تواناتان كەم بۆتەوە، كاری بۆ ئاسانتر كردوون، ئەگەر ئێوە سەد كەس بن و خۆرٍاگر بن دەرەقەتی دووسەد كەس دێن، خۆ ئەگەر ئێوە هەزاری خۆرٍاگربن بە ئیزنی خودا دەرەقەتی دووهەزاریان دێن، خودا لەگەڵ خۆرٍاگرانە. كەوابێت، ئەو خودپەرستیەی لە ناوەندی قاتوقرٍی بووە، هەوڵی رزگاربوون بووە لە نەداری و نەهامەتیی نیمچە دوورگەی عەرەب و ئەوەی خستۆتە مێشكی ئەو خەڵكەوە كە زۆری دوژمن مەترسی نیە لەسەر موسڵمان و خوداكەیان وتویەتی برٍۆن جەنگی خۆتان بكەن و مەترسن و داگیری ناوچەكانیان بكەن و تەفروتونایان بكەن، لە لایەكی ترەوە دەڵێت بكوژن و ببرن و گوێ بە ژمارە زۆریی كوژراوەكانیان مەدەن.
لەدوای داگیركردنیش، لە باری ترەوە، ئەگەر دەسەڵاتی نێوخۆیی ئەو شوێنە داگیركراوە مابێت و بۆیان قرٍنەكرابێت و بۆیان نەكرابێت قەلاریان بكەن، هێشتویانەتەوە و لەبەر بەرژەوەندیە دونیاییەكانیان، هەمیشە باوەردار و سەركردەی هەڵگری ئەم ئایینە پەیوەندیەكی راستەوخۆیان لەگەڵ دەسەڵاتە پاشماوەكاندا گرێداوە، ئەمە ئەگەر نەیانتوانیبێت بە ئاسانی لەناویانبەرن، بۆ ئەو مەبەستەش، پاش داگیركردنی هەر شوێنیك دەستیان درێژ كردۆتەوە بۆ ئەو دەسەڵاتەی هەرچیەك بوبێت بێت و هەڵگری هەر ئایین و ئایینزا و سروتی تایبەتی خۆی بوبێتلەوێ و، دواجار هەوڵیان داوەبە هەموو جۆریك بە كاریان بهێنن و لە دواجاردا گەر دۆخەكە لەباربوبێت و بۆ قازانجی داگیركەران گونجاو بوبێت، دەسەڵاتی ئەو شوێنانەیان وەلاناوە و بەخۆیان بە سوك و ئاسانی جێگەیان گرتونەتەوە.
لە لایەكی ترەوە وەكو سیفەتێكی پارادۆكسی ئەم خەڵكە داگیركەرە، سیفەتی مەرایی و هەوڵی بەدەستهێنانی متمانەی دەم سپی و كەسایەتی كۆمەڵایەتی و دەسترۆیشتوویان بۆ بەدەستهێنانی قازانجی مادی خۆیان داوە و تەنانەت سازشیان لەسەر پرەنسیپە بنەرەتیەكانی ئایینی ئیسلامیش كردووە، بۆیە سەرەتا خۆیان نەداوە لە باوەرٍی ئایینی فەرمی و سروتی تایبەتی هەندێك شوێن، بەڵكو ئەگەر بەم ناوەشەوە نەبێت، بنەمای تەقییەیان بەكارهێناوە و پشوو درێژیان نواندووە و سەبریان گرتووە و لە كاتی تایبەتی و گونجاوی خۆیدا ئایینیان بۆ سەقامگیریی ژیانی خۆیان و سەپاندنی مەرامەكانیان بەكارهێناوە و فرتوفێڵیان كردووە و خەڵكی رەسەنی جێگە داگیركراوەكانیان فریوداوە، لەمەدا بۆمان دەردەكەوێت كە لەم كوردستانەی خۆماندا بە فێڵی سەپاندنی جزیە و فدیە و سەرانە و زەویانە لە سەرەتادا و بە پشتبەستن بە كتێبی پیرۆز و شرۆڤەی هەمەجۆریی تەنانەت ناكۆك بۆ ئایەتە جیاوازەكانیان كردووە و بە چەندین ناوی تر بۆ بەدەستهێنانی داهات بەناوی ئیسلامەوە، خودی پرەنسیپە جیاوازەكانی ئیسلامیان بۆ چەواشەكاری بەكارهێناوە ، ئەمەش بەڵگەی یەكلایی كەرەوەی ئەوەیە كە ئایینیان بۆ بەرژەوەندی مادی و دابینكردنی پیًَداویستیە ژیانیەكانیان و ئامانجی لاوەكی تر نەبێت بۆ هیچیتر بەكارنەهێناوە . لێرەدا دەپرسین گەر پرەسنیپەكان جێگیر بن و ئایینەكەیان چوار چێوە و بنەمای سەرەكی تایبەتی نەگۆرٍاوی خۆی هەبێت، چۆن جێبەجێكردنی لە شوێنێكەوە بۆ ئەویتر بە پێی بارودۆخ و وەزعی داگیركەر و داگیركراو و هێز و توانای هەردوولا و بارودۆخی سیاسی و ئابووری، چۆنێتی پەیرەوكردنی ئەم ئایینەش جیاواز بووە. (2)
بەڵام ئەوەی جێگەی باسە لێرەدا، كە سەرەرای هەموو هەوڵەكانی سرٍینەوەی سەرجەم خەسلەتە تایبەتەكانی كورد، بە هۆكاری رەسەنایەتی و پتەویی نەتەوایەتی كوردەوە، كاریگەریی ئیسلامگەرا لەسەر تایبەتمەندیە كەلتوری و كۆمەڵایەتی و بەها باڵا رەسەنەكان هەرچەند كاریگەر بووە بەڵام كەمتر بووە لە شوێنانی دیكەی وەكو نیشتمانی ئەمازیغ و قیبتی و نوبی و خەڵكی تریش، تاوەكو هەڵتۆقینی سەردەمی ئیسلامی سیاسی ، زۆر بە سانایی نەیانتوانیوە شێواز و رەفتاری داگیركەرێتی فكر و رۆشنبیری وكەلتور و كردەوەی نامۆی هاوردە بە یەكجاری بسەپێنن و تا ماوەیەكی دوورودرێژ لە مانەوەیان، شتێكی تا رادەیەك كەم تایبەت بەخۆیان لە ناوچە داگیركراوەكان بەزەقی دەرنەكەوتووە .
لەم بارەوە، هەرچاودێرێك تەماشای مێژووی ئەو قۆناغانەی داكیركاری بكات، دەتوانێت بە هێڵێكی پان داگیركەر و داگیركراو بە هەموو ئاكار و خەسڵەت و تاتیبەتمەندیەكانیانەوە لەیەك جیابكاتەوە و هەڵوێستی خەلًكەكە لە هاتنی فكر و بیروبۆچونی نامۆ دەربخات.
بیروبۆچونی هاوردە و ئاستی رۆشنبیریی كورد لەو كاتەدا
گەلێك بە هەموو پێكهاتەكەیەوە لە مافەكانی خۆی، تەنانەت لە مافی خەونبینین بە كیانی خۆیەوە بێ بەش بكەیت، جا بە هەر پاساوێكەوە بیـَت، ئایینی بێت یان ئابووری، ئەوە چی ئایندەیەكی بۆ چاوەرٍێ دەكەیت ، بۆچونێكی ساختە و تێكدراو بە هەر ناوێكەوە بێت و ئازادیەكی ناتەواو لەهەمیشە لە ئەگەری بێبەشكردنی لە مافەكانی تایبەت بە ژیان و گوزەرانی خۆیبیهێڵیتەوە ، ئەمەش وادەكات كە هێشتنەوەی مافخوراوی ودڵەراوكێ و داگیركراوی نەبێت هیچی تری بەرناكەوێت (3)
ئەوەی دەبێت روونبكرێتەوە ئەوەیە، كە كورد سەرەرای ئەو رێژە جەهلەی تێیدا بووە، لەچاو عەرەبی ئەو نیمچە دورگەیە هەر بەراورد ناكرێت، لە رووبەرێكدا ژیاوە نیشتمانی خۆی بووە و خاوەنی زۆر شتیی تایبەتی خۆی بووە،بێ دەستدرێژی بۆ هیچ تایبەتمەندیەكی ئەویتر ژیاوە و بەدوور بووە لە پێشێلكردنی بەها باڵاو رێزلێگراوەكانی ئەویتر، ئەگەر ساكار و ئاساییش بوبێت، تەنانەت ئەگەر زانیبێتی نیازی ئەویتر خراپ و داگیركاریش بوبێت، ئەمە ئەگەر چەند كردەوەیەكی تاك كەسی یان كۆمەڵێك بەبێ ئەوەی بیر و پلانێكلە پشتیەوە بوبێت، حساب نەكەین.
پێویستە ئەم گەلە و بە تایبەتی نەوەی نوێ بزانێت چۆن دەگەرٍێتەوە بۆ سەر شێوازی ژیان و تایبەتمەندی و بیركردنەوەیخۆی، بە بێ پابەندكردنی بە پاشماوەی هاوردە زیانبەخشەكانی رەوتی ژیانی، بەلام بە پێی شێوازی ژیانی نوێگەرانە نەك گەرٍانەوەی كتومتی بۆ سەلەفیەتی نەتەوەیی. ئینجا قۆناغی فریودان بە ناوەخنی كەرٍەجاڵیەوە بەناوی ئایینەوە بە هەزار و یەك بیروبۆچون خراوەتە روو و كوردی خۆشباوەریش بەئاسانی وەریگرتووە و باوەری پێكردووە و كاریشی پێ كردووە. ئاستی تێفكرین لە ژیان و شێوازی بەرێكردنی ژیان و رشتەكانی رۆشنبیری ئەم ناوچەیە بە بەراورد بەخەڵكی نیمچە دورگەی عەرەب لەوكاتەدا زۆر جیاواز بووە .
سەپاندنی مەرجەكانی داگیركاری و ئەخلاقی كورد
ئەوەی دەتوانین ناوی بنێین دیاریكردنی فەلسەفەی گونجاوی داگیركاریی هەمەجۆر بۆ گەلێك كە رێژەیەك لە گۆرٍٍانی ریشەیی بەسەردا سەپێنرابێت و، دواتر وەكو خێرپێكردنێك برٍێك لەو مافەی كە هی خۆیەتی و ئاگای لێنیە، بیدەیتەوە، بۆ ئەوەی لە بەرەنگاری ساردی بكەیتەوە و ئینجا هەموو شتێكیبگۆرٍٍٍی. ئەگەر هەندێك فاكتەری خودی نەبوایە، ئەوا ئەمرٍۆ ئەم گەلە بە تەواوی و لە بنەرٍەتەوە ریشەكیَِش دەكرا و ئەڵتەرناتیڤێكی نەگونجاوی تایبەتمەند بە نیمچە دوورگەی قاتوقرٍی بەسەردا دەسەپێنرا و هەموو تایبەتمەندیەكانی بە یەكجاری دەسرٍایەوە، تا وەكو دەگەیشتینبەم قۆناغە شتێك نەمابوو ناوی نەتەوەی كورد بێت. بەرٍەنگاریی هەمەجۆر و بوونی سیفەتی تایبەت و كەلتوری كورد وەكو نەتەوەیەكی رەسەنی سەر زەوی خۆی، یارمەتیدەری مانەوەی رێژەیی ئەم گەلە بوو لەسەر رووبەری زەویەكەی خۆیدا .
سەرەرای بوونی ئەو فاكتەرە ئیجابیانەی هۆكاری بە زیندوو مانەوەی كورد بوون، بەڵام بەهەزار حاڵ گەیشتینە ئەم بارەئاڵۆزەی ئێستاو دوای ئەو هەموو داگیر و دابەشكاری و غەدر و هەوڵی لەناوبردنەی،سەرەرای سیاسەت و فەلسەفەی كاری داگیركەر بە تەرغیب و تەرهیب، بە شانازیەوە كورد بە رێژەیەكی باش بەرەنگاری خۆی كردووە و هەر هیچ نەبێت ماوەتەوە، ئێستا و پاش ئەو گۆرٍانكایانەی بەسەریدا هێنراوە ،توانا و هێز و ئامرازی دەستی داگیركەرانی زەوی و كەلتور و دابونەریت و كەلەپوری كورد كزبۆتەوە ، سەرەرای هەوڵی لەرادەبەدەری ئیسلامگەرا، كورد لەم قۆناغەدا لە خەمی لەناوچوون رەویوەتەوە.
ئەگەر داگیركاری و خواردنی مافی ئەویتر بەهەر ناوێكەوە بێت لە روانگەی ئەخلاقەوە لێكبدرێتەوە، كە ئیسلامگەرا بەردەوام جەختی لەسەر دەكەنەوە، بێ ئەوەی تەماشای رابوردووی ئەخلاقی خۆیان بكەن . ئەگەر خودیفەلسەفەی ئەخلاق بە واتای مامەڵەكردن بێت لەگەڵ كۆی بوون و بەهاكان، ئەوا ئەو ئیدعایەی خاوەندارێتییو رێزگرتن لە بەها مرۆیی و ئەخلاقیەكانیان دەكەن، هیچ بەهایەكی نامێنێت وئەو شێوازە مامەڵەكردنەی هاتووی ئیسلامی لەگەڵ خەڵكی رەسەنی شوێنە داگیركراوەكاندا، هەر ئەوان وای دادەنێن كەبەو شێوەیە گوزارشت لەرەفتاری بیرمەندانەو فەلسەفیانەی خۆیان دەكەن و بە پلەی باڵای دادەنێن و دەبێت خەڵكی دیكە پشتگیریان بكەن و ببن بە پاشكۆ و موریدیان (4)
لێرەدا ئەگەر باس لە ئەخلاق بە هەموو بەشەكانیەوە لە مێژوو و زمان و كۆمەڵگە و سیاسەت و لەهەموو گرنگتر ئاییندا بكەین، ئەو ئایینەی كە بەردەوام باسی ئەخلاق دەكات و ئایینی بە ئەخلاقەوە بەستۆتەوە.بە بیركردنەوەیەكی سانا، بۆمان دەردەكەوێت كە داگیركاری و زەوتكردنی موڵكی مادی و مەعنەوی ئەویتر و هێنانەوەی بەهانەی ئایینی بۆ ئەو سیفەت و رەفتارانە،بەتایبەتی بە پێناسەكردنی ئەخلاق لای خۆیشیانەوە، بەڵێ ئەو رەفتارانەیان لوتكەی بێ ئەخلاقیە، تەنانەت بە بیركردنەوە و بۆچونی خودی خاوەنی ئەو ئایینەی كە خۆی بە جوانی ئەم چەمكەوە دەردەخات و لە بەرامبەردا، هەر ئەخلاقی خۆی رێگەی پێدەدات، بە ناوی پیرۆزیی ئایینەوە یاسای دونیایی و ئایینی بۆ ئەو ناحەقیە دابرێژێت.
داگیركاری ئیسلامی كە خۆی لە خۆیدا رەگەزپەرستی نەتەوەی سەردەستە و لە ناوەخنی بەرێوەچونی داگیركاری ئایینی و نەتەوەی هاتوو بۆوڵاتی داگیركراو دەردەكەوێت، كە ئەوانەی بانگەشە بۆ ئایینێك لە رێگەی داگیركاریەوە دەكەن و خەڵكی تر فریودەدەن و پاشكۆ و خەڵكی نەزانی بەرژەوەندخواز بە خۆیان دەبەستنەوە، لە پێناو بەدیهێنانی ئامانجەكانیان،ئینجا لە رێگەی هەوڵدانی هزرشۆردنەوەیخەلًكە رەسەنەكە بەو پااشكۆیانەی كە ئەگەر هیچ نەزانیش بن بە زانای هەزار عیلم ناوزەد دەكەن، ئەمەش شێوازی داگیركاریەك بۆ هەموو لایەك روون دەكاتەوەكە سەرانی داگیركاری بە هەر بیانوویەك بێت لەوانەن كە لەو سیفەتانە دوورن و، لە چاكە و خیًربێبەرین و لە باری فكر و فەلسەفەی هیچوپوچیدا دەژین، سەرەرای بە پیرۆز تەماشاكردنی ئاینیانەی ئەو خەڵكە و بە چاكەخواز دانانیان، بەڵام لە دەرئەنجامی ئەو رەفتارانەدا، گەلی داگیركراو جگە لە پەراوێزخستنی و زاڵكردنی بیركردنەوەی دواكەوتووانە و خۆبەستنەوە بە داگیركەر، هیچی تری بۆ نامێنێتەوە و بەو شێوەیە بە ناوی ئایینەوە هەموو خەسلەتی ئەو گەلە داگیر دەكرێت و دەسرٍێتەوە وكاریگەریش لەسەر ئەخلاقی دەبێت و ئەڵتەرناتیڤێكی هاوردەی ئەوەی دەتوانرێت ناوی بنێین دوور لە ئەخلاق و رەوشتی جوان بەسەریدا دەسەپێنرێت و ،جگە لە چەقبەستنی وەزعی گشتی وڵاتی داگیركراو هیچی تری بۆ نامێنێتەوە.(5)
موسڵمانبوونی كورد
كورد لەو مێژووە دوورودرێژەی خۆیدا، لەگەڵ ئەو هەوڵ و تەقەلا و قوربانیدانەی پێش هاتنی ئیسلام، ئامانجێكی گرنگ و سەرەكیی تایبەتی خۆی مەبەست نەبووە، بە هاتنی ئیسلام ، ناچاركراوە ئەو بیرە نامۆیە هاوردەكراوە بە پیرۆز بزانێت و لە بۆچون و عەقڵیەتی خۆیدا جێگیری بكات، كەچی وەكو ئەویتر نەبێت ونەیەوێت بەناوی ئیسلامەوە ئامانجە نەتەوەیی و نیشتمانیەكانی خۆی بپێكێت و گرنگی نەدات بەوئامانجە سەرەكیە نهێنیانەی لە پشت ئەو لەشكركێشیەئایینیەیداگیركەرانەوە بووە و تۆی نەتەوەیەكی دیاری ناوچەكە بیت و هیچ گرنگیی نەدەیت بەو بارودۆخە تایبەتەی داگیركەران كە پاڵنەری سەرەكی داگیركاری و هاتنی ئەم ئایینە بووە، بۆیە زۆر زەرووریە هەموو كەسێكی ئەم كوردستانە بە روونی و راشكاوی و دوور لە بیروبۆچونی پیرۆزكردنی ئەو مێژووە، بە وردی، حەقیقەتی پرۆسەكە بزانێت و بە ورد و درٍشتیدا بچێتەوە و پەند لە روداوەكانی وەربگرێت، بەتایبەتی ئەو هەڵدێران و وەرچەرخان و گۆرٍان و وەرگۆرٍانانەی بە هۆكاری هاتنی ئایینی ئیسلام و سەپاندنی بەسەر ئەم میلەتەدا بە درێژاییی ژیانیدا روویداوە، بە دوور لە ترس و سڵكردنەوە لە دەرخستنی راستیی شیكردنەوە و خوێندنەوەی زانستیانەی پرۆسەكە، بە هۆی ئەو رێگریەی لە رێگەی باوەربون بە پیرۆزیی ئایینەكەوە خۆی دەسەپێنێت و حەقیقەتەكان دەشارێتەوە. پێویستە درك بە هۆكاری راستەقینەی هاتنی ئیسلام و داگیركاریی كوردستان لە پێشەوەی ئەو بابەتانە بێت كە پێویستە گرنگیی پێ بدرێت و وەكو خۆی شرۆڤەی بكرێت و بە شێوەیەكی زانستیانە ئەرێنی و نەرێنیەكانی هاوكێشە تایبەتەكانی چۆنێتی هاتنی ئەو خەڵكە و بازنەی بیر و رەفتار و كرٍۆك و جەوهەری خودی ئایینەكە و پرۆسەی داگیركاریەكە دەربخرێت و بە راشكاوی باسی كاریگەریە كۆمەڵایەتی و ئابووری و كەلتوری و فەرهەنگیەكانی داگیركاریی پیرۆز لەسەر خەڵكی كوردستان بكرێًت و دەرئەنجامەكانی بخرێتە روو . بۆیە بە پێویستمان زانی جەخت لەسەر چۆنێتی فراوانخوازی ئیسلامی بكەین و شێوازی داگیركاری و مامەڵەی ئەوانەی بە بیروبۆچۆن وكەلتور و رەفتار و پەروەردەی نیمچە دوورگەی عەرەب و پێداویستی و ئامرازەكانی ئەو رووبەرەی كە نەبونی و قاتوقرٍی و كەمدەرامەتی تێیدا بەربڵاوبووە، شرۆڤە بكەین.
لێرەدا دەبێت بزانین كە درێژیی مێژووەكەی بەو جۆرە، مەسەلەی داگیركردن و دواكەوتنی ئەم گەلە بۆتە هۆكاری ئەو گۆرٍانكاریەی بەسەر كەلتورەكەیدا هێنراوە، لەو رێگەیەوە ناچاركراوە لەدواجاردا ملكەچ بێت و كەمتەرخەمیی بنوێنێت، پێویستە ئەوەش باس بكرێت كە تەنانەت لەم سەردەمەشدا، كاریگەریی ئەو سیفەتە هاوردانەی لەسەر ماوە و بێگانە پەرستیش بووە بە یەكێك لە سیفەتە بۆماوەییە تایبەتەكانی ، ئەوەتا زانایانی كورد و بیانیش دەڵێن : بەشێكی هەرە گرنگ و ئاڵقەی لێكگرێدانی زۆربەی ئەو رووداوانەی ئاكامی خراپیان بۆ كورد پێكهێناوە، دەگەرێتەوە سەر خۆبەستنەوەی بەشێك لە سەرۆكە لە خۆباییەكانی كوردی دژ بە یەك بە دوژمنە دەرەكیەكانیانەوە(6)
رۆڵی داگیركاری لە سرٍینەوەی كەلتوردا
ئەگەر بتوانین ناوی بنێن سیستمی پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانی كوردستان، دەڵێین كورد پشتبەستوو بە رۆشنبیری و كەلتوری تایبەتی خۆیبووە و جیاواز بووە لە نزیكترین نەتەوەی دیكەی ناوچەكە، بۆ ماوەیەكی دوروودرێژ لەو رووبەرە ژیاوە كە ئێستا زۆربەی داگیركراوە و قرتێنراوە و لە ژێركاریگەریەكانی رەفتار و مامەڵەی داگیركەران، راستەوخۆ یان بە رۆیشتنی كات گۆرٍانكاریەكی نیمچە ریشەیی بەسەردا هاتووە.هەرچەند تاسەر پارێزگاری رێژەیی لە خۆی كردووە، بەڵام سەپاندنی كەلتوری داگیركاریی ئایینی، یەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكان بووە بۆ ئەوەی نەتوانێت دەستەبەری باری كۆمەڵایەتی و ئابووری و رۆشنبیریی ئایندەی نەوەكانی حۆی بكات و تا رادەیەكی زۆر ملكەچی هاتووەكان بێت و رێژەیەكی زۆریتایبەتمەندیەكانی بسرٍٍیًنرێتەوە و پەیرەوی دابونەریت و كەلتوری خەڵكی دواكەوتووی داگیركەربكات . كوردستان پێشتر خاوەنی نیمچە كیانی خۆی بووە،تاوەكو گەیشتۆتە ئەوەی ئیمبراتریەتی تایبەتی خۆی هەبێت و توانیویەتی پارێزگاری لە كیانی خۆی بكات.گەلی كوردستان بێ هاوتا بووە، تاوەكو هاتنی ئایینی ئیسلام، كەس نەیتوانیوە كاریگەریی كەلتورەكەی خۆی بخاتە سەر كورد و گۆرٍانكاری لە رەوتی ژیانی كۆمەڵایەتی و كەلتوری و سیاسەتی ساكاری ئەوكاتەی كورد بكات. پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانی بەشێوەیەكبووە جیاواز لە گەلانی ناوچەكە وباوەرٍی بتەوی بە رێباز و سروت و بۆچون و دواتر ئایینی خۆی بووە و پەیرٍەوی كردووە.
كێشەی گەورەی داگیركاریی ئیسلامگەرا بۆ ئەم ناوچەیە و كوردستان بەتایبەتی ئەوەبووە كە هاتووانی دورگەی قاتوقرٍی و نەداری بەناوی پیرۆزی خودایەكەوە قسەیان كردووە و خۆیان بە باڵاتر لەخەڵكی كورد زانیوە، كە گوایە ئەو خودایە ئەوانی هەڵبژاردووە و ئایەتی پیرۆزی بۆ دابەزاندوون و كەس بۆی نیە گۆرٍانكاری تێدا بكات و، تەنها دەبێت بێ گفتوگۆ هەموو شتێكی جێبەجێ بكرێت. ئەوەی سەیرو سەمەرە بووە لەم پرۆسەیەدا كە سیفەتەكانی خودا بە شێوەیەك باس كراوە، وەكو بونەوەرێكی دانیشتووی نیمچە دوورگەی عەرەب و هەڵگری ئەخلاق و ئەدەبی ئەوان بێت، لە خەسلەت و سیفەت و كردەوەكانیدا، كتومت خودایەكی دانیشتووینیمچە دوورگەی قاتوقرٍی و دەشتەكی و چاو برسی و دڵ پیسبوبێت. بۆیە لێرەدا دەكرێت وتەی پۆڵسی سەركردەی باڵای رۆممان بێتەوە یادكە لەكاتی داگیركردنی میسر لە لایەن عەرەبەكانەوە دەڵێت ( ئێمە زانیمان لە وڵاتی خۆتاندا پێش ئەوەی ئەم وڵاتە داگیربكەن لە نەداری و قاتوقرٍیدا ژیاون و لە برسا دەمردن، ئێستا وڵاتێكتان داگیركردووە بۆ خۆتان لە گۆشت خواردن تێربوونو سواری ئەسپ دەبن و چوست و چالاكن و شمشێری مشتەمرواری دەخەنە قەدپالًتان و پاش ئەو هەژاری و نەداریەتان خۆشحاڵ بوون و بە خۆشی دەژین)(7).
لە هەمان كاتدا بە قسەی خۆیان ئەمە پشت راست دەكەنەوە، ئەوەتاموغیرەی كورٍی شەعب بە پاشای نەهاوەند دەڵێت ( ئێمەی عەرەبی خەڵكی دوورگەی عەرەب زەلیل بووین و خەڵك سوارمان دەبوو و سواری كەس نەبووین و سەگ و پیسیمان دەخوارد)(8).
هەر لەمبارەوە ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە عەرەب و بەتایبەتی خەڵكی نیمچە دوورگەی عەرەبی، ئەگەر ئەو خەڵكە ببینن جیاوازبێت لەوان، دەیانەوێت ژێردەستەی بكەن و داگیری وڵاتەكەی بكەن، گەر ساویلكە و ساكار و دڵپاكیش بن، ئەوا بە ئاسانی بەسەریدا سەردەكەون و لەناویدەبەن، ئیبن خەلدون لە (مقدمە )كەیدا بە راشكاوی دەڵێت( لەبەر ئەوەی عەرەب بە سروشتی خۆیان درٍندەن و خەڵكی دز و تاڵانچی و تێكدەریان زۆرە، بۆیە بە بێ ترس و سڵكردنەوە ئەوەی بتوانن فرسەتی لێدێنن و دەیدزن و تاڵانی دەكەن و ئینجا بۆ خۆیان فرتەی لێدەكەن و رادەكەن بۆ كێڵگە و جێگە قاتوقرٍٍیەكەیان)(9). هەروەها ئیبن خەلدون دەڵێت (ئەگەر عەرەب بەسەر وڵاتاندا سەربكەون، بەخێرایی تێكیدەدەن و هۆكارەكەش ئەوەیە كە ئەوان میلەتێكی وەحشین، هەموو فاكتەرێكی درٍندەییان تێدایە و ئەو سیفەتەش بۆتە پێكهاتە و رەوشتیان) (10). دیسان ئیبن خەلدون لە لایەكی ترەوە دەڵێت ( سروشتی عەرەب ئەوەیە كە هەرچیەك بەدەست خەڵكەوە ببینن دەیدزێت.. هیچ سنورێكیان لە تاڵانكردنی موڵكوماڵی خەڵك نیە و چاویان تاكوێ برٍِبكات و بیبینێت و هەرچیەكیان دەستكەوێت لە پارەو پوڵ و ماڵ و كاڵاو كەلوپەل یان قاپوقاچاغ ، دەیدزن و تاڵانی دەكەن)(11).
عومەری كوری كەحالە لە كتێبی (عەرەب كێن و چیان لەسەر وتراوە) دەڵێت ( عەرەب، هەموو شتێك بە مادی و دیدێكی مادیانەی تەسك تەماشا دەكات و هیچ هەڵسەنگاندنی ئایدیاڵیان نیە و تەماشایەكی ئەخلاقیانە بۆ هیچ شتێك ناكەن و تەنها حساب بۆ ئەو قازانجە دەكەن كە لەو شتە دەستیان دەكەوێت و هەست و نەستیان گیرۆدەی تەماع بووە و هیچ بواری خەیاڵكردن و سۆزیان نیە و لەو بارەوە مەیلی ئایینیان نیە، هیچ گرنگی بەشتێك نادەن كە بەكردەوە نەتوانن چەند سودێكی مادی لێوەرگرن و ئەو شتە هەستی شكۆمەندی و باڵایی بوونیان تێرنەكات ) (12)
پاش داگیركردنی یەكجاریی هەمەجۆر، بە درێژایی ئەو مێژووە وایان سەپاندوە، كەدواتر كورد خۆی بە بچوكی داگیركەر زانیوە و زۆر جار ئەگەر كەسێكی هەڵكەوتبێت و بیری باوی چەسپاوی رەتكردبێتەوە، هەمیشە بوختانی كافربونی ئەو كەسە زەقكراوەتەوە و لای نەتەوەكەی خۆشی قێزەون كراوە.
لەسەر دەمی نوێِدا، باوی ئیسلامی سیاسی هاتۆتە ئاراوە و لە جیاتی ئیسلامی سونەتی و عیبادەتی، عادەت و دابونەریتی ئێستا بە شێوەیەكی خەتەرناكتر لە ئیسلامكردنی نەتەوەی كورد كار دەكەن و، ئەنانەت ئینسانبونی كوردیش دەسرٍنەوە و تەنها شكۆمەندیی بۆ عەرەبی موسڵمان دادەنێن، وەكو ئامانجێكی بەدیهاتووی نیمچە دورگەی عەرەبی سەردەمی ئیسلام، دوای 1400 ساڵ كوردی ساكار بیروبۆچونەكانی خەڵكی بەرژەوەندخوازی جوگرافیای قاتوترٍی جێبەجێدەكات .
وەكو دەڵێن رێرەوی راستی رەوتی فكری و فەلسەفی ئیسلامگەرا، لە پاش ئەوەی هێزی كۆن باوی نەماوە و ژیان گۆرٍانكاریی سەرەكی بەسەردا هاتووە، ئێستا ئەم ئیسلامگەرا نوێیانە هێزی نەرم بەكاردێنن.
دەبێت ئامانجی كورد لە رووبەروو بونەوەی ئیسلامگەرادا، بۆ چارەسەری ئەم گیروگرفت و كێِشەو نارایشانە، هێزی گونجاوی بەرامبەری ئیسلامگەرادا بێت، بەوەلانانی هێزی رەقی زیادەرەویكەر و دەرچوو لە دابونەریت و بۆچونی كۆمەڵگە بێت ، كە هەمیشە لە رێگەی چەپی واقیعی تایبەت بە كوردستان دەتوانین بە زاراوەی (هەژگەرایی) ناو بنێین، یان بەهەر ناوێكەوە بێتـ ململانێی ئیسلامگەرای نوێ بكەین،تەنانەت ئەگەر دەستەواژە و وشەی چەپی لێ بكرێتەوە، بۆ ئەوەی بوار نەدات تەنانەت ئیسلامگەرا ئیستغلالی سۆزی خەڵك بكەن و بە چەواشەكاری دژایەتی هەوڵی سەلماندنی مەسەلەی راستودروستی فكر و فەلسەفەی گونجاوی پێشكەوتنخوازانە لە نێو گەلی كوردستاندابكەن. بەڵێ راستە ئەمە تەنها دەهەیەك دەبێت كە هێزی ئیسلامگەرای سیاسی، لە پاشەكشە دایە، بەڵام پێشتر بە جیاوازی لەوەی ئەمرٍۆ هەیە ،نزیكەی سەدەیەك دەبێت زۆر ئامانجی خۆی بەدیهێناو بە هەموو رێگەیەكفكری تایبەتی خۆی بە شێوەیەكی رێژەیی سەپاند. بەدرێژایی ئەو مێژووە بۆ ئەم مەسەلەیەش،باردۆخی ئابووری و سیاسی و ململانێكان رێگەی پێدان كە كاری خۆیان بكەن و تا رادەیەك بە پشودرێژیەوە درێژەیان بە فریودان و هەڵخەڵەتاندنی خەڵك بە راستەوخۆ و ناراستەوخۆ دەدا، بەڵێ سەرەرای ئەو ماوەیەی كاری ئیسلامگەرا و كاریگەریی زۆریان لەسەر ژیانی خەڵكدا هبووە، لە بەرامبەردا، لەزۆر قۆناغدا، رەوتە چەپەكان بە تایبەتی پەرٍگیرەكانیان( بۆرژوا هەمیشە بۆ بەدیهَێنانی ئامانجی دوورو ونزیكی خۆی،ئیسلامگەرای بەقازانج زانیوە) هێشتا لە ناو بازنەیەكی داخراوی تیۆریدا دەخولانەوە و لە ئاست ئیسلامگەرادا لاوازبوون، تەنانەت هێزە مەزهەبی و شۆفینیەكانی دەوروبەر، ركێڤی خۆیان فەرزكردوو و بێ بەربەست تا رادەیەك خۆیان سەپاند، باسی ئەمرۆ ناكەم كە پاش ئەو جوڵانەوەیەی رۆژهەڵاتی كوردستان هێزی ئیسلامگەرای هێناوەتە لەرزە و خەریكە تا رادەیەكی باش (ئەویش لەسەر دەرئەنجامی ئەوەیئەگەر بتوانین ناوی بنێین شۆرشی لەچكی نەوەی نوێ وەستاوە) هاوكێشەكان راست دەبنەوە و مەساری سیاسەت و فكری ئاسایی مرۆڤی ئەم ناوچە ئاڵۆزە روو لە گۆرٍان و وەرگۆرٍان و ئاراستەی راستودروستی خۆی دەكات و ئەگەر بارودۆخە بابەتیەكە یارمەتیدەر بێت، لە كۆتاییدا چەند دوور بێت یان نزیك هەڵدێرانی ئیسلامگەرا بە چاوی خۆمان دەبینین و ئەوەی دەمێنێتەوە ئیسلامی نەریتی باوی كۆمەڵایەتیە كە لەگەڵ ژیانی ئاسایی خەڵك گونجاو بێـت.(14)
دەرئەنجام:
لە دەرئەنجامدا ئەوەمان زۆر بە جوانی بۆ روون دەبێتەوە، كە كورد و كوردستان لە ژێركاریگەریی ئایینی هاوردە لە هەموو ئاكار و رەسەنایەتیەكانیدا گۆرٍانی رێژەیی بەسەردا هاتووە و رەوشتی گۆرٍاوە.
بۆ وەڵامی پرسیارە بنەرەتیەكانی ئەم توێژنەوەیە، لە دواجاردا بەو بەڵگە زانستی و راستەقینانەوە ئەوەمان بۆ دەسەلمێنرێت، كە ئامانجی سەرەكی، واتە گەورەترین ئامانجی داگیركاریی ئیسلامی بۆ ئەم ناوچەیە وچاوتێبرٍینیی خەڵكی نیمچە دورگەی عەرەب بۆ كوردستان و دەوروبەری، تەنها لەبەر قازانجی مادی و دەست بەسەردا گرتنی سەروەت و سامانی خەڵكەكەی و خۆرزگاركردن لە قاتوقرٍی و نەداری بووە و، بۆ ئەو مەبەستە ش هەموو ئامرازێكی مادی و ئایدیاڵی و پیرۆزیەكان بە قورئانیشەوە بەكارهێناوە و ئایین وەك ئامرازێكی كاریگەری دەستیان بووە لە داگیركاریەكانیاندا. بەڵام دەبێت ئەوەش لەبیر نەكەین، كە هۆكاری لاوەكی دیكە هەبوون وەكو فیززلی داگیركەری عەرەب بۆ شكۆشكاندنی ئەویتری ركابەر و خۆ بەزلزانی و خۆ بە خاوەن شكۆی باڵا زان و خۆ بە خانەدان و جیاواز لەویتر و خاوەن ئایین و كۆمەڵێك سیفەتی پربەها دانراوی تایبەت بە خۆیان .
بۆ رزگار بوون لەم بارەی ئێستا تێیداین، پێویستە:
*هەوڵ بدرێت خەڵك بە دابونەریت و مێژووی دوور و كەلتوری رەسەنی خۆی ئاشنابكرێتەوە و هەموو سیفەتە ناكۆكەكان لە گەڵ سروشت و دابونەریتی خۆی و هاوردەكانی بۆ باس بكرێت و چەوتیەكانی بۆ راستبكرێتەوە و زیانەكانی كەلتورە گۆرٍاوەكەی دیاریبكرێت و دەرهاویشتەكانی بخرێتە روو.
* باشترین رێگەی پاككردنەوە و پاڵاوتنی كەلتوری كورد، هەڵاوێركردنی سەرجەم هاوردە و شتە سەپێنراوەكان و، گرنگیدانە بە زانست و بەكارهێنانی رێگە و ئامرازی زانستیانەیە بۆ نەهێشتنی خەڵتەكان.
*گرتنەبەری رێگەی مۆدێرن لە مامەڵەكردن لەگەڵ باردوخی باوی كۆمەڵ و بە پلانی وردی هەمەجۆری زانستی زیانەكانی هاوردەكان، كەم بكرێنەوە و هەوڵی بەرجەستەكردنی روحی میانرەوانەی عاقڵانە لە مامەڵەكردن لەگەڵ واقیعە گۆرٍاوەكەدا بدرێت و جەخت نەكرێت لەسەر خۆتەریككردن و گۆشەگیری و تەنها مانەوە لەسەر كۆمەڵێك كەلتوری تا رادەیەكی تەسكبینی كوردی هەرچۆنێك بێت، بۆ ئەوەی لێكەوتە زیانبەخشەكانی بسرٍێنەوە.
* بە ئاشتی و نەرمونیانی، زیانەكانی خورافە و كەرٍەجاڵی و بۆچونی ناباو و لەریزبەدەری ئایدیاڵیی هاتوو دەربخرێت و هەموو ئامرازەكان بەكاربێن و پشتگیری بكرێت لە تازەگەری ژیانی خەڵك و پشتبەستن بە عەقڵیەتی نوێگەری و بە تایبەتی بەكارهێنانی ئامرازە پێشكەوتووەكانی سەردەم و بە تایبەتیتر ئەو شتانەی كاریگەرن لەسەربیروبۆچون و ئاوەز و ژیانی كۆمەڵایەتی خەڵك.
پەراوێزەكان:
1-47ل بیری ئولچی ئیسلامی فۆاد مەجید میسری
2-ل 29 ئایین و جەسەڵات هاشمی كەریمی
3-ل71ی اغد دیمقراگی و حرمان شعی حتی من حق الحلم حلال گالبانی
4-ل 86 فریوادنە گەورەكە د. یاسین المصری و: مادەلی
5-ل 87 ئەخلاق لە دیدی عەبدوڵا ئۆجەلاندا
6-ل 9 ئیسكۆت بەرەو تاران پیتەر بلەچ
7- ل 86 فریودانە گەورەكە، د. یاسین المصری و؛ مادەلی
8- ل 143 تاریك خوازەكان لە بازنەی شەرێكی دۆراودا هاشم صاڵح
9- ل 115 فەلسەفەی سیاسی ئەرستوتیلیس ئەمیر حسین رەحیم
10-ل 34 دەوڵەتی عوسمانی و عەشیرەتەكوردەكان لەكوردستانی باشوور خالد مەحمود كەریم
11- ل 185ئاین و دەسەڵات هاشم كەریمی.
12-ل 57 ابادە الارمن غسان نعسان مراجعە مامۆستا جعفر
13-هەژارگەرایی: وتارێكی مادەلی لە ئاوێنە، شارپرێس، سپی میدیا، وتاریكورد، روانگەو رەخنە
14- ل 26 دیموكراسی و چەپ كلان و راسان مەلا بەختیار
سەرچاوەكان:
1-دەوڵەتی عوسمانی و عەشیرەتە كوردەكان لە كوردستانی باشوور 1869 – 1914 خالد مەحمود كریم
2- فەلسەفەی سیاسی ئەرستۆتێلیس ئەمیرحسێن رەحیم
3- مسالە ابادە الارمن امام الحتكمە غسان نعسان
4-ئاین و دەسەڵات لە پرۆسەی مێژووی روحانیەتی شیعەدا هاشم كەریمی
5- فریودانە گەورەكە (عەرەب لە نێوان راستی و خەیاڵپڵاویدا)د؛ یاسین المصری و: مادەلی
6- شەیخەین دوو پیرەمەردی پێشین ئەبوبەكر و عومەر تەهاحسێن و: عبەدوللەتیف بامۆكی
7- كورد و مێژوو و دەوڵەت عبدالرحمن كریم درویش
8- مستقبل الدولە الكردیە بین الممكن و الواقع جاد الكریم الجباعی
9- تێروانینێك لە بارەی هۆكارەكانی دروستنەبوونی دەوڵەتی كوردی ئەسعەد جەباری
10-لە مۆدێرنە و پاش مۆدێرنە ( چارەنوسەكانی مۆدێرنە ) ئالان تۆرین
11-ئەخلاق لە دیدی عەبدوڵا ئۆجەلاندا محەمەد بەكر
12- دیموكراسی و چەپ گلان و راسان مەلا بەختیار
13- اغد و دیمقراگی و حرمان شعب حتی من حق الحلم جلال تاڵەبانی
14- زعما و عملا‌ء محمود الباز
15-توركیا تونیڵە گەرمەكانی سیاسەت حەسەن ئەحمەد مستەفا
16- بیری ئوسوڵی ئیسلامی فوئاد مەجید میسری
17- مێژووی شۆرشی فەرەنسا ویل و ئاریل جۆرانت و:دلاوەر عەبدوڵا
18- نسبە المسلمین فی الدول الافریقیە و الاسیویە اریج