باشوری كوردستان لە ئەمرۆدا بەدەست قەیرانێكی فرە رەهەند و ئاڵۆزەوە دەناڵێنێت. تێكهەڵكێشبوونی قەیرانی ئابوری و سیاسی و كۆمەڵایەتی بارێكی زۆر گرانی لە سەر شانی كۆمەڵگای كوردی و خەڵكی هەژار و كەمدرامەت دروستكردوە. بێكاری و هەژاری گەیشتوەتە ئاست و قەبارەیەكی زۆر مەترسیدار و هەرەشەی تێكدانی شیرازەی كۆمەڵایەتی و دروستبوونی شێوە یاخیبوونێك دەكات، كە دوور نیە دەرئەنجام هەموو پرسی نەتەوەی و رزگاری نیشتمانیش نەبێتە قوربانی ئەم فەرمانرەوایە خراپ و ناتەندروستەی دەسەڵاتی كوردی. ئەم واقعە، كە تەواوی بەها و پیرۆزیە نەتەوەی و نیشتمانیەكانی كردوەتە پرسێكی بێ بەها لای بەشێكی زۆر لە تاكەكانی كۆمەڵگا و كەم شارەزایی پیاوانیی فەرمانرەوای لە ئیدارە و بەرێوەبردن و تێوەگلانی بەشێكی زۆر لە بەرپرسانی هەرێم لە گەندەڵیەوە ئەو بارەی خوڵقاندوە هەموو هەوڵ و پرۆژەیەك بۆ رزگاربوون لە قەیران و ریفۆرم لە وڵاتەی ئێمەدا پێش ئەوەی لە دایك بێت شكست بێنێت و ئیفلیج بكرێت.
لە بارە گشتیەكەیدا راستیەكە ئەوەیە، قەیرانی كوردی زادەی واقعی سیاسی و شكستی عەقڵیەتی ئیداری و تەشنەكردنی گەندەڵی و فەرمانرەوای خراپە، بەڵام هاوكات هۆی دەرەكیش هەیە یارمەتیدەرە بۆ دروستبوون و خێراكردنی تەشنەكردنی قەیران و نەهامەتیەكان. لە واقعی ئەمرۆی كوردیدا هەردوو هۆی دەرەكی و لۆكاڵی ئاوێتەی یەكتر دەبن لە خوڵقاندنی ئەم قەیرانە ستراكچەریەی كۆمەڵگای كوردی گرتوەتەوە. ئەم ئاوێتەبوونەیە، كە بارودۆخی ئابووری و سیاسی كوردستانی توشی جۆرێك لە تەنگەشەی گەورەو تایبەبەتمەند كردوە.
دەرهاویشتەكانی قەیرانی ئابووری و سیاسی جیهانی و نەزانی و خراپی فەرمانرەوای كوردی و تەشنەكردنی گەندەڵی بە شێوەیەك، كە خاسیەتی دەوڵەتمەداری و مۆركی سیاسی بە تەواوەتی وون كردوە، بونەتە خۆركەی هەموو پرۆسەیەكی ریفۆرمخوازی و هەموو هەوڵێك بۆ رووبەرووبونەوەی گەندەڵی.
هۆیە دەركیەكانی قەیرانی كوردی
دەستێوەردانی وڵاتانی داگیركەری كوردستان لە كاروباری ناوخۆی ئابوری و سیاسی و تەسلیمبوونی دەسەڵاتی كوردی بە خواست و ویستەكانی ئەوان لە پێناو مانەوەیان لە سەر كورسی دەسەڵات و بەردەوامبوون لە فەرمانرەوایی بە ناشەرعی، هۆیەكی سەرەكی قەیرانی ئابوری و سیاسی و كۆمەڵایەتی كوردیە.
لە نێوان ساڵانی 2007 و 2008 قەیرانێكی دارای جیهانی رۆژئاوای گرتەوە، ئەم قەیرانە لە سەرەتای 2020ەوە بوو بە قەیرانێكی ئابوری جیهانی و تەوژم و كاریگەریەكانی لە گەڵ ئەوەی لە وڵاتانی ناوەند چڕ ببوەوە، بەڵام لە ماوەیەكی زۆر كورتدا زۆرینەی وڵاتانی جیهانی گرتەوە، بە تایبەتی ئەو وڵاتانەی دەسەڵات تیادا لاوازە و بەشێكن لە سیستمی پاشكۆیایەتی سیستمی ئابووری لیبرالی. بە واتە بەواقعی دەبنە هۆی چارەسەركردنی بەشێك لە قەیران و تەنگەشە ئابوریەكانی وڵاتانی پێشكەوتوو، كە بیرمەندی گەورەی عەرەبی سەمیر ئەمین بە وڵاتانی ناوەند ناویان دەبات. ئەم دیاردەیە لە مێژووی ئابووری و سیاسی مرۆڤایەتیدا دیاردەیەكی نوێ نیە، لە گەڵ دەركەوتنی قەیران و تەنگەشەی ئابوری ئەو وڵاتانە لە هەر قۆناغێكی سیستمی سەرمایەداریدا بێت، لە سەرەتای دەركەوتنیانەوە وەك سیستمێكی ئابوری و سیاسی و كەلتوری ئەم واقعە سەپاوە، بەڵام لە ئەمرۆدا زۆر لە قۆناغەكانی پێشو زیاتر و گەورەتر و چڕتر بەرجەستە دەبێتەوە، تەواوی ئابوری و ژیان لەوڵاتانی پەڕ (وڵاتە دواكەوتووەكان) دەگوشێت و لە ژیانێكی شایستە بە مرۆڤ دایدەماڵێت و شێوە كۆیلەبونێكی بە كۆمەڵ دەخولقێنێت، یان وڵاتێك بە گشتی دەبێتە كۆیلەی وڵاتێكیتر.
پرۆسەی كەڵەكەبوونی سەرمایە لە وڵاتە پێشكەوتوەكان بەو ئاراستەیە بونیاد دەنرێت، كە دەرئەنجام رێگایەك بێت بۆ زیادكردنی زێدەبایی ئەوان لە سەر حیسابی وڵاتانی دواكەوتوو (پەڕ). بەم پرۆسەیە بژێوی خەڵكی وڵاتانی دواكەوتوو زیاتر گران و پڕ ئاستەنگتر دەبێت، لە بەرامبەردا كەڵەكەبونی سەرمایە لەوڵاتانی پێشكەوتوو زیاتر دەكات و راستەوخۆیش كاریگەری لە سەر باشكردنی بژێوی خەڵكی ئەو وڵاتانە دەبێت. لە كاتی دروستبوون و سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووریدا بەشیك لە قەیرانە ئابوری و دارایەكانی ئەو وڵاتانە لە وڵاتە دواكەوتوەكان چارەسەركردەبێت، هەر ئەمەیش هۆی سەرەكی ئەوەیە لە كاتی دروستبوونی قەیرانی ئابووری جیهانیدا وڵاتانی پەڕ پێش و زیاتر لە وڵاتانی ناوەند قەیران و نەهامەتی دەیانگرێتەوە.
لە كۆتایی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست ویەكەوە زیادبونێكی زۆر خێرای پێشكەوتن و زانست بووە هۆی ئەوەی قەبارەی بەرهەمهێنان بە شێوەیەكی زۆر لە پێویستی بازار زیاتر ببێت، بەواتە راستەوخۆ بووە هۆی تێكدانی هاوسەنگی نێوان خواست و خستنەروو، لەم رووداوەدا بە زیادبوونی خستنەروو قەیران و تەنگەشە ئابووریەكان زیاتر بەرەو ستراكچەری هەنگاو دەنەن و قەیران سیمایەكی جیهانی گشتگیر هەڵدەگرێت. ئەم واقعە تا ئەمرۆ كاریگەریەكانی لە سەر بازارە جیهانیەكان بە بەردەوامی لە زیادبوون و فراوانبوندایە، بازاری سەرمایەداری توشی جۆرێك لە ئیفلیجبوون و سیستی كردوە، هاوكات بە سەرهەڵدانی نەخۆشی كۆرۆنا ئەم قەیرانە زۆر زیاتر و فەراوانتر بووە.
دەرئەنجامی پێشكەوتنی زانست و تەكنۆلۆجیا ركەبەرایەتی و ململانێی نێوان كۆمپانیا مەزنەكان بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورتهێنان و پاشەكشێیەی قازانج و داهات، كە دەرئەنجامی زیادبوونی قەبارەی بەرهەمهێنان خوڵقاوە، زۆر زیادیكردوە. دەرهاویشتەیەكیتری پێشكەوتنی زانست و تەكنۆلۆجیای شۆرش پیشەسازی چوارەم، كە ناوكی سەرەكی پێشخستنی مرۆڤی ئالی و پیشەسازی زیرەكە، بەم هۆیەوە رۆژانە بە سەدان هەزار كەس لە كار دەردەكرێن و قەبارەی سوپای بێكاری رۆژ بە رۆژ لە گەورەبووندایە. بە درێژایی مێژووی خۆی سەرمایەداری هەركاتێك توشی ئەم جۆرە تەنگەشە ئابوریە بوبێت، بازاری وڵاتانی دواكەوتوو پێگەیەكی سەرەكی بووە بۆ ساغكردنەوەی كالە و شمەكەكانیان و دەستخستنی داهات بۆ بەردەوامبوونیان. لە ئێستادا قەیرانی ئابووری وڵاتانی لیبرالی بە تەواوەتی چنگی لە بیناقاقای ئابوری سەرمایەداری و ژیانی كۆمەڵایەتی ئەو وڵاتانە توند كردوە. لە ئەوروپا مۆدێلی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی بەرەو داروخان و كۆتای دەچێت. ئەمە جگە لەوەی لە روویەكیترەوە بە دروستبوونی چین وەك هێزێكی ئابوری و سیاسی و سەربازی مەزن و مۆدێلێكی سەرمایەداری جیاواز لە لیبرالیزمی نوێ بوەتە هۆی قوڵبونەوەی قەیرانە ئابوورەكانی ئەمریكا و ئەوروپا و تەواوی وڵاتانی لیبرالی. ئەم واقعە لە سیستمی نوێی جیهانی دۆخێكی خوڵقاندوە بۆ رزگاربوون لەو قەیران و مەترسیانەی پێشكەوتنی زانست و تەكنۆلۆجیا لە وڵاتە پێشكەوتوەكان خوڵقاندویەتی، وڵاتە زەبەلاحەكان بە گشتی لە پێناو سوككردنی قەیرانەكانیان روو لە وڵاتانی پەڕ بكەن. لە ئەمرۆدا ركەبەرایەتی و ململانێی نێوان زلهێزەكان بە تایبەتیش ئەمریكا و چین ئەوەند چڕ و فراوان بوەتەوە تەواوی جیهانی گرتوەتەوە.
جیهانگیری دواین قۆناغی لیبرالیزمی نوێ
سەرمایەداری لە دواین قۆناغیدا رێبازی جیهانگیری وەك فۆرمێكی نوێی هزری سیاسی خستەروو. لەم فۆرمەدا زیاتر جەغتی لە سەر پەیرەوكردنی بەها و پرنسیپەكانی لیبرالیزمی نوێ لە سەر ئاستی جیهان دەكرد. دیارترین ئەم پرنسیپ و بەهایانە، ئازادی ئابووری و كردنەوەی بازارە لۆكاڵیەكان لە بەردەم جموجۆڵی سەرمایەی بیانی و شمەك و هاوكات پەیرەوكردنی پرنسیپی دیاریكردنی نرخ لە سەر بنەمای هاوسەنگی نێوان خواست و خستنەروو، دەستێوەرنەدانی حكومەت لە كاروباری بازار و چالاكیە ئابوریەكان، بەستنەوەی ئابوری وڵاتانی گەشەكردوو بە ئابووری وڵاتە پێشكەوتوەكانەوە بووە. ئەمانە و چەند پرنسیپ و بەهایەكیتری لیبرالی بەسەر زۆربەی وڵاتانی پاشكۆی سەرمایەداریدا سەپێنرا، دەرئەنجام ئەم سیاسەتە بە سود بۆ وڵاتانی گەورە ئابووری سەرمایەداری گەرایەوە، بەڵام بۆ گەلانی دواكەوتوو كارەسات و نەهامەتی خوڵقاند.
لە ساڵانی 1990 تا 2010 سەردەمی زێرینی جیهانگیری ئابووری بووە، لەم قۆناغەدا لیبرالیزمی نوێ توانی خۆی وەك تەنیا فۆرم و رێباز و مۆدێل بۆ ژیانی ئابووری و سیاسی و كەلتوری و كۆمەڵایەتی مرۆڤایەتی لە سەر ئاستی جیهان بسەپێنێت، بەڵام لە هەمان كاتدا لەم دوو دەیەیەدا چەندین وڵاتی نوێ، كە لە ئەدەبیاتی ئابووریدا بە وڵاتە سەركەوتوەكان ناو دەبرێن توانیان ببنە هێزی زۆر گەورە، بگرە وڵاتی چین گەیشتە ئاستێك لە ئەمرۆدا هەرەشەیەكی زۆر گەورەی لە سەر پێگەی جیهانی ئەمریكا لە لوتكەی سیستمی تاك جەمسەری جیهانی دروستكردوە. لەم ماوەیەدا هەناردەی وڵاتە پێشكەوتوەكان و رێژەی گەشەی ئابووریان بە شێوەیەكی زۆر بەرزبووەوە. هەر لەم ماوەیەدا چینیەكان نەك هەر توانیان سیاسەتی ئیكتفای زاتی جێبەجێبكەن، بەڵكو بەرزترین ئاستی هەناردەی جیهانیان بۆ خۆیان تۆمار كرد. لێرەوە چینیەكان بونیادی ئابووری و سیاسی خۆیان وەك هێز و جەمسەرێكی نوێی جیهان نەقشاند.
لە ئایندەیەكی نزیكدا بە پرۆژەی رێگای ئاورێشمی، بازرگانی نێوان چین و دەیان وڵات زۆر بە ئاسانی و بەخێرایی ئەنجام دەدرێت، تا ئەمرۆ نزیكەی هەفتا وڵات بە فەرمی هاوبەشی خۆیان لەم پرۆژەیە راگەیاندوە. رێگای ئاوریشمی پرۆژەیەكی سەرمایەداری چینیە، هەندێك جار بە جیهانگیری چینی ناو دەبرێت، ستراتیجی سەرەكی ئەم پرۆژەیە گەیاندنی چینە بە لوتكەی دەسەڵاتی ئاووری و سیاسی جیهانی لە هاوشانی ئەمریكا. زۆربەی ئاماژەكان ئەوە پشتراست دەكەنەوە، ئەگەر ئەم پرۆژەیە ئەمریكا لە لوتكەی دەسەڵاتی جیهان لانەبات ئەوە گومانی تیادا نیە چین لە هاوشانی ئەبێتە شەریك و جیهانێكی دوو جەسەری نوێ بەرجەستە دەبێت.
شمەك و كەلوپەلی وڵاتانی پێشكەوتوو بە تایبەتی شمەك و كەل و پەل و خزمەتگوزاریەكانی چین زۆر بە ئاسانی ركەبەرایەتی و ململانێی شمەكە ناوخۆیەكانی وڵاتانی جیهان بەگشتی و وڵاتە دواكەوتووەكان بە تایبەتی دەكەن، لە رووی نرخەوە زۆر لە شمەكی ناوخۆی نزمترن و هاوكات لە رووی كوالیتیەوەیشەوە زۆر لە شمەكە ناوخۆیەكان باشتر و بەهێزترن، بۆیە شمەك و كەل و پەلە ناوخۆیەكان لە بەرامبەر هەژمونی بازاری جیهانیدا شكست دەخۆن و ئابوری وڵاتانی دواكەوتوو بە تەواوەتی لە لایەن بازاری وڵاتانی پێشكەوتووە و پاوەن دەكرێت و وڵاتی دواكەوتوو بەرەو وێرانی و میلەتەكەیشی بەرەو برسێتی و نەهامەتی دەبرێت.
گواستنەوەی زێدەبایی لە وڵاتانی دواكەوتوو(پەڕ)ەوە بۆ وڵاتانی پێشكەوتوو(ناوەند) بە سیغەیەكی تایبەت ئەنجام دەدرێت، بەلام ئەم سیغەیە لە هەر قۆناغێكی مێژووی سەرمایەداریدا سروشتێكی تایبەتی ئەو قۆناغە هەڵدەگرێت.
گەلانی دواكەوتوو بەهۆی كامڵ نەبوونی بونیادی سەرمایەداریەوە و بەهۆی بوونی كەلەبەرێكی زۆر گەورە، لە بوارەكانی زانست و تەكنۆلۆجیا و بەرێوەبردن و ...هتد، لە نێوان ئەم وڵاتانە و وڵاتە پێشكەوتوەكانەوە، بەهۆی سروشتی سەرمایەداری نیشتمانیەوە، بە بەردەوامی دەچەوسێتەوە. سەرمایەداری نیشتمانی وەك ئەوەی فرانز فانۆن دەیڵێت: سایكۆلۆجیای دەڵاڵی هەیە، هیچ كاتێك ناتوانێت داهێنەر بێت و پرۆسەی پێشكەوتنی زانست و تەكنۆلۆجیا بونیاد بنات. هاوكات توانایی موجازەفە و نوێكاری نیە، بۆیە بە راستەوخۆ دەبێتە بەشێك لە پاشكۆیایەتی سەرمایەداری جیهانی و دەڵاڵی بازارەكانی ئەوان. سەرمایەداری نیشتمانی، كە بەسروشت زۆر چاوچنۆكترە لە سەرمایەداری وڵاتە پێشكەوتوەكان، هاوكات بەوەی بەشێكی دانەبراوە لە پرۆسەی سیاسی ئەم وڵاتانە، كە بەگشتی دیكتاتۆری و ناسیستماتیكن، بۆیە دەبێتە فاكتەرێكی سەرەكی بۆ داروخان و ویرانكاری بە پێچەوانەی سەرمایەداری وڵاتانی پێشكەوتوو، كە بەردەوام كار لە سەر بونیادنانەوەی كۆمەڵایەتی و زانستی وەك پێویستیەكی پرۆسەی كاری خۆیان دەكەن. ئەوەی لە ئەمرۆدا لە كوردستان دەیبینین، زۆر بە بەرنامە كار بۆ تێكدان و وێرانكاری بوارەكانی گەشتیاری و كشتوكاڵ و پیشەسازی و تەنانەت بواری پیشەوەریش دەكرێت.
لە راستیدا لە هیچ قۆناغێكی پێشوتری سەرمایەداریدا ئەم دابەشبوونە رووی نەداوە، جیاكردنەوەی مۆدێلەكانی سەرمایەداری وەك ركەبەر و نەیاری یەكتری نەبوەتە هۆی سەركی ناكۆكی نێوان وڵاتانی سەرمایەداری خۆیان. سەرمایەداری وەك فۆرم لە ئەمرۆدا لە سێ مۆدێلی جیازدا خۆی نمایش دەكاتەوە، مۆدێلی سەرمایەداری لیبرالیزمی نوێ بە نمونەی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی، مۆدێلی سەرمایەداری بیروكراتی هاوشێوەی چین، مۆدێلی سەرمایەداری پاوەنخوازی هاوشێوەی روسەكان.
جیاكاری و فەراوانبوونی كەلەبەری ئابووری، سیاسی و زانست و تەكنۆلۆجیا....هتد، نێوان وڵاتانی پێشكەوتوو و دواكەوتوو، لە هیچ سەردەمێكی پێشودا بە ئاست و قەبارەی ئێستا بەرجەستە نەبووە. لە ئەمرۆدا تەواوی وڵاتانی دواكەوتوو دەكرێنە كۆمەڵگای بەكاربەر و هیچ رۆڵ و كاریگەری و بەشداریەكیان لە پرۆسەی بونیادنانەوەی ئابووری و شۆرشی پیشەسازی نوێدا نیە.
لەم سەردەمەدا بە هۆی بەرجەستەبوونی قەیرانی ئابووری جیهانیەوە پەیوەندی نێوان وڵاتە سەرمایەدارە پێشكەوتوەكان بە تەواوەتی تێكچوە، قوڵبونەوەی ناكۆكی و ململانێی نێوان وڵاتە زلهێزە سەرمایەدارەكان بوەتە هۆی ئەوەی هەموو ئەو وڵاتانە لە ئەمرۆدا بیر لە بەرجەستەكردنی ستراتیجێكی نوێی ئابووری بكەنەوە، لەم ستراتیجەدا كار لە سەر خۆپارێزی لە تەوژمەكانی قەیرانی ئابووری نوێ دەكەن. ئەم ستراتیجە لە لایەن ئەمریكاوە وەك قۆناغێكی نوێی سەرمایەداری لیبرالی قسەی لە سەر دەكرێت و بە رەوتی ئابووری نەتەوەی ناودەبرێت. لە هاوشانی ئەمریكا زۆربەی وڵاتانی جیهانی سەرمایەداری لیبرالی كار لە سەر ئەم ستراتیجە دەكەن.
ئابووری نەتەوەی
دەركەوتنی رەوتی ئابووری نەتەوەی وەك رێبازێكی نوێی ئابووری سیاسی و ئامرازێك بۆ خۆپارێزی لە تەوژمەكانی قەیرانی ئابووری جیهانی نوێ لە ئەمرۆدا زۆر لە برەودایە. بە وردی دەشێت بلێن لە دوای گەیشتنی دۆناڵد ترامپ بە سەرۆكایەتی ئەمریكا لە ساڵی 2016ەوە رواڵەتی ئەم فۆرمە ئابوری و سیاسیە بە تەواوەتی دەركەوت. ئەجندای هزری سیاسی پشت ئەم فۆرمە بۆ وڵاتە سەرمایەدارە پێشكەوتوەكان دروستكردنی دیوارێكە لە بەرامبەر تەوژمی قەیران و گوشارەكانی ململانێ و ركەبەرایەتیە ئابووریە جیهانیەكان. لەم قۆناغەدا وڵاتانی پێشكەوتوو بە پێچەوانەی قۆناغی جیهانگیریەوە، سنورەكانیان لە رووی بازارە دەرەكیەكان دادەخەن. لەم دۆخەدا هاوشێوەی مامەڵەكردن لە گەڵ ڤایرۆسی كۆرۆنەدا بە مەبەستی خۆپارێزی و رەتكردنی ئەم دۆخە قەیراناویە جیهانیە و مانەوە و دووركەوتنەوە لە داروخان و پاشكشێی گەورە، پرۆسەی داخستنی سنوری نەتەوەی ونیشتمانی لە رووی هاتنی شمەك و كەلوپەل بۆ ناو وڵات و گەرانەوە بۆ سەروەری نەتەوەی و نیشتمانی وەك مافێكی نەتەوەی دەخەنەروو. ئەم واقعەیە ئەو باوەرەی خوڵقاندوە زۆرێك لە روناكبیرانی جیهان پێیانوابێت كۆرۆنا ڤایرۆسێكی دروستكراەوەو لە هەناویدا ئەجندایەكی سیاسی هەڵگرتوە.
ترامپ بە راگەیاندنی پرنسیپی (ئەمریكا لە پێشەوە) واتە دەبێت هەموو سیاسەتێك سەرەتا بۆ پارێزگاری لەبەرژەوەندی ئەمریكا بێت، پاراستنی ئابووری و هەیبەتی سیاسی ئەمریكا لە پێش هەموو ئەركێكەوە بێت، ستراتیجی نوێی ئابووری و سیاسی ئەمریكای نەقشاند.
سەرۆك ترامپ بەوەی بۆخۆی سەرمایەدارێكی گەورەی ئەمریكایە، زووتر هەستی بە گەورەی مەترسیەكانی تەوژمی قەیرانی ئابووری لە سەر ئەمریكا دەكرد و پێیوابوو پارێزگاریكردن باشترین رێگایە بۆ بەهێز هێشتنەوەی ئەمریكا و پێشخستنی، هەر ئەمەیش هۆی ئەوەبوو دواتر چەندین بریاری لە مەر دارشتنەوەی سیاسەتی بازرگانی ئەمریكا بەم ئاراستەیەدا بدات، باجی گومركی لە سەر هاوردەی شمەك و كەل و پەل لە وڵاتانی چین، مەكسیك، یەكێتی ئەوروپا، كەندا، بەرازیل و چەندی وڵاتی تر سەپاند، هاوكات بریاریدا بە دەرچونی وڵاتەكەی لە چەندین رێكەوتنی بازرگانی دوو لایەنە و فرە لایەن، وەك رێكەوتننامەی هاوبەشی ئۆقیانوسی هێمن، هەروەها هەرەشەی دەرچونی لە رێكخراوی بازرگانی جیهانی كرد، كە خودی ئەمریكا بۆخۆی ئەندازیاری دامەزراندنی بوو. بریاریدا بە هەموو شێوەیەك رێگا لە كۆچكردن بۆ ئەمریكا بگیرێت، بۆ ئەم مەبەستەیش دیواری تایبەتی لە گەڵ وڵاتی مەكسیكدا دروستكرد. لە روویەكیترەوە داوای لە سەرمایەدارە ئەمریكیەكان كرد، كە كۆمپانیا و سەرمایەكانیان نەگوازنەوە بۆ بازارە جیهانیەكان. لە بەرامبەر پێشێلكردنی ئەم داوایە هەرەشەی سەپاندی باجی زۆری لە سەر ئەو كۆمپانیایانە دەكرد، كە كارگە و سەرمایەكانیان لە ئەمریكا دەبەنە دەرەوە.
لە دوای ئەمریكا زۆرێك لە وڵاتان ئەم سیاسەتە پەیەرەو دەكەن. لە ئەمرۆدا وڵاتانی چین، یەكێتی ئەوروپا، كەنەدا، توركیا هەمان رێگای ئەمریكایان گرتوەتە بەر.
دەرئەنجامی ئەم گۆڕانكاری و پێشكەوتنانە، لە ئەمرۆدا هەرسێ پایەی سەرەكی جیهانگیری ئابووری، ئازادی جموجۆڵی(شمەك، كار، سەرمایە) بەم رێبازە ئابووریە نوێیەی رەوتی ئابووری نەتەوەی دەروخێت و كۆتای ئەو قۆناغە رادەگەیەندرێت.
هۆیە ناوخۆیەكان
لەم واقع و سەردەمەدا زۆربەی وڵاتانی دواكەوتوو لە بارێكی زۆر دژواردا دەژین، قەیران و گەندەڵی تەواوی جەستی ئابوری و سیاسی و كۆمەڵایەتیانی تەنیوە. بێكاری و هەژار ی و تا دەگاتە نادادپەروەری تەواوی شادەمار و ماسولكەكانی ژیانی گشتی ئەم كۆمەڵگایانەیان گرتوەتەوە.
بەرامان لەواقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوری كوردستان وێنەیەكی تەواو لە قەیران و كێشەی ئابوری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و كەلتوری دەبینرێت. قەیرانەكانی كورد فرە رەهەند و فرە لایەن و زۆر ئاڵۆزن، قەیرانی ئابووری بەتەواوەتی دەستی لە بیناقاقای خەڵكی ئەم هەرێمە توند كردوە. بێكاری و هەژاری رۆژ بە رۆژ زیاتر لە گەورە بوون و فرانبووندایە، پایەكانی ئابووری حكومەت رۆژ بەرۆژ زیاتر بەرەو داروخان و وێرانكاری دەبرێت، حكومەتی هەریم لە ئەمرۆدا تەواو زەلیل و لاواز كراوە، ئەركی سەرەكی بوەتە خزمەتكردنی چەند كۆمپانیا و بنەماڵەیەك، كە ژماریان لە ژمارەی پەنجەكانی دەست تێپەر ناكات.
داروخانی چینی ناوەند لە هەردوو بواری ئابوری و سیاسی و تێكەڵكردنی بە چین و توێژەكانی خوارەووەی كۆمەڵگا قەیرنەكانی دەسەڵاتی كوردی زۆر ئاڵۆوتر و گرانتر دەكات.
كەرتی كشتوكاڵی و جوتیاری بونەتە قوربانی سیاسەتی چەوتی حكومەتی هەرێم و چاوچنۆكی سەرمایەداری نیشتمانی. كاڵا و شمەكە كشتوكاڵیەكان لە بەرامبەر كاڵا و شمەكە بیانیەكان تەواو زەلیل دەكرێن و رۆژ بە رۆژ بەرهەمی ناوخۆی بەرەو كزبون و كەمبوونەوە دەچێت، جوتیاران لە پێناو بژێویدا كێڵگە و زەویەكانیان بە جێدێڵن.
لە بواری كەرتی گەشتیاریدا، كە كوردستان بە سروشت ناوچەیەكی گەشتیاری جوان و گرنگە، سیاسەتی دەسەڵاتی كوردی و بەرژەوەندی حزبە دەسەڵاتدارەكان و بازرگانە چاوچنۆكەكان زۆر بە بەرنامە كار لە سەر شێواندن و نابوتكردنی ئەم سوشت و كەرتە دەكرێت. نەبونی خزمەتگوزاری گەشتیاری و تێكدانی ناوچە گەشتیاریەكان وایكردوە زۆر ناوچەی گرنگی گەشتیاری سیحری جوانی ودڵرفێنی لە دەست بدات.
پیشەوەرانی كوردستان وەك توێژێكی ناوەندی ئابووری زۆر گرنگ و كاریگەر بە بەرنامە بەرەو سرینەوەو و نەمان راپێچ دەكرێت. ئەم توێژە بە گشتی بەرەو بازنەی خوارەوەی هەژاری و بێكاری دەبرێن. لە ئەمرۆدا نەك تەنیا شمەك و كەل وپەلە گەورەو گرنگەكان لە دەستی سەرمایەداری دەرەكیدان، بەڵكو زەمینەیەك رەخساوە كەرەستەی بچوك و دەستكرد و كاری رۆژانەیش لە لایەن سەرمایەداری دەرەكیەوە فۆرخ كراون. لەم پرۆسەیەدا پێشەوەری لە بەرگدوریەوە تا ئاسنگەری و .. هتد، بەرەو سرینەوە دەبرێن. جل و بەرگی كوردی لە چین بە كوالیتی زۆر باشتر لە ناوخۆ دەدورێت و هاوكات نرخەكەیشی زۆر كەمترە لە ناوخۆ. لەم بوارەدا سیاسەتەكانی حكومەتیش بە ئامانجی دەستخستنی باج و گومركی زیاتر نەك هەر هیچ رێگری و هاوكاریەك بۆ پیشەوەران ناكات بە هەمان شێوەی جوتیاران، بگرە زیاتر ناراستەوخۆ هانی هاوردەی ئەو كەرەسە و شمەكانە دەكات. دەرئەنجامی ئەم سیاسەت و واقعە بێكاری و هەژاری بە رێژەیەكی زۆر خێرا و بەرفراوان لە زیادبووندایە. ساڵانە دەیان هەزار لاوی دەرچوی زانكۆكان دوای دەرچونیان فرێدەدرێنە ناو سوپای بێكارانەوە. حكومەت نەك هەر هیچ سیاسەت و بەرنامەیەكی بۆ ئەم توێژە پێنیە، بگرە دنیابینی و خوێندنەوەو تەنانەت قسەیەكیشی نیە.
حكومەتی هەرێم لە ئەمرۆدا داهاتەكانی ئەوەندە سنوردار بووە توانایی دابینكردنی موچەی ئەو فەرمانبەرانەیشی نیە، كە ئەمرۆ لە كاردان. لە راستیدا هۆی سەرەكی ئەم واقعە تاڵ و دژوارە ئەوەیە، لە ماوەی سێ دەیەی پێشوودا، حكومەتی كوردی نەك هەر هیچ پلان و نەخشەریگا و سیاسەتێكی ئابووری تەندروستی نەبووە، بەڵكو پرۆسەی حكومەتداری و بەرێوەبردن لەژێر دەستی حزبدا بوەتە ئامرازێك بۆ كۆكردنەوەی داهات. سەرەتا ئەم داهاتە بۆ حزب و دواتر لە رێگای حزبیشەوە بۆ چەند بنەماڵەیەك قۆرخكراوە.
حزبی كوردی چۆن بە سێ قۆناغ لە دیموكراسیەتەوە دەبێت بە مەركەزیەت و دواتریش دەبێت بە حزبی مەرجەعیەت، بە هەمان ئاراستە بازار و ئابووریش بە سێ قۆناغ لە موڵكی گشتیەوە دەكرێتە موڵكی حزب و دواتریش دەكرێتە موڵكی چەند بنەماڵەیەك.
حزبی كوردی بە گشتی لە قۆناغی بونیادنان و شۆرشدا پرۆسەیەكی دیموكراسی بووە، ئامانجی خزمەتكردنی دۆزی نەتەوەی كوردی بووە. دروشم و بانگەشەكانی هیچ كات و لە هیچ قۆناغێكی شۆرشدا لە بازنەی خەبات بۆ دیموكراسی دوور نەكەوتوەتەوە، ئەم قۆناغەیە، كە ترۆتسكی لە كتێبی (حزب و چین)دا بە حزبی جەماوەری ناوی دەهێنێت، حزبی كوردی لەم قۆناغەدا هەڵگری چەندین دروشم و پەیامی نەتەوەی و نیشتمانی بووە، پرسی رزگاری نیشتمانی ستراتیجی سەرەكی بووە. حزبی كوردی لە قۆناغی شار و دامەزراندنی فەرمانرەوای كوردیدا، لە دوای ساڵی 1991ەوە بە چەند هەنگاوێك بەرەو بونیادنانی مەركەزیەتی حزبی هەنگاو دەنات و لە دوا هەنگاوەكانی ئەم قۆناغەدا حزب لە موڵكی جەماوەرەوە دەبێتە موڵكی سەركردایەتی حزب و تێكۆشەرە دێرینەكان، ئەم قۆناغە لای ترۆتسكی سەرەتای بونیادنانی دیكتاتۆریەت و تاكرەویە و بەحزبی سەركردایەتی و رێكخستنەكانی حزب ناوی دەبات، بەڵام دواتر دەبێتە حزبی سەرۆك. ئەم دۆخە ترۆتسكی بە حزبی دیكتاتۆریەت ناوی دەبات، بەڵام لە واقعی سیاسی كوردیدا هاوشێوەی مۆدێلی فەرمانرەوای عەرەبی پرۆسەی سیاسی و حزبایەتی بەرەو میراتگەری و شەرعیەتی میراتی سیاسی هەنگاو دەنات و دەبێتە بنەما بۆ بەرجەستەكردنی حزبی مەرجەعیەت. ئەم واقعە لە ئەمرۆدا لە تەواوی حزبە كوردیەكاندا بەرجەستە دەبێت.
لە هاوشانی ئەم گۆڕان و ئاراستەیەدا لە بواری ئابوریشدا بە هەمان ئاراستە و هاوشانی ئەم گۆڕانكاریە بە چەند هەنگاوێك بازار و سەرمایە لە خەڵكەوە دەبێتە مۆڵكی حزب و لەو رێگایەشەوە دەبێتە موڵكی چەند بنەماڵەیەك.
لە ئەمرۆدا تەواوی سەرچاوەكانی داهات و ژیان لە لایەن چەند كۆمپانیایەكەوە قۆرخكراون، هەر لە كەرتی نەوتیەوە تا چیمەنتۆ و خزمەتگوزاریەكانی تەلەفۆن و مۆبایل و ئەنتەرنێت وسكیورتی و بیناسازی تا دەگاتە بچوكترین سێكترەكانی داهات و بەرهەمهێنان لە رێگای ئەم كۆمپانیاینەوە بۆ چەند بنەماڵەیەك قۆرخ دەكرێن. لە هیچ جێگا و كاتێكدا نەبووە نەوت و كانزا سروشتیەكان بكرێنە موڵكی كەس و كۆمپانیا، بگرە لەواقعی كوردستان بیرە نەوتیەكانیش لە لایەن چەند كەس و بنەماڵەیەكەوە تاڵان دەكرێن، لە مەیش كارەساتر ئەوەیە ئەو كانزا و سامانە نیشتمانیە بە نرخی زۆر هەرزان و كەم دەفرۆشرێتە دوژمنانی كورد.
كەرتەكانی راگەیاندن و پەیوەندیكردن تا دەگاتە بازرگانی شمەك و كەل و پەل و پێداویستی گشتی، كە مەرجە لە سنوری دەسەڵاتی حكومەتدا بێت، بەڵام هەموو ئەمانە دراونەتە كەرتی تایبەت و بگرە بونەتە سەرچاوەی كۆكردنەوەی داهات و سەرمایە بۆ چەند بنەماڵیەك. ئەوەی لە ئەمرۆدا لە دەستی حكومەتدا ماوەتەوە لە سەرچاوەكانی داهات بە رێژەیەكی گشتی تەنیا لە كەرتی باج و گومركدا چڕ دەبێتەوە، ئەم دوو سەرچاوەیەش بەهۆی بوونی گەندەڵیەوە زۆر كەمكراوەتەوە. هەر هەوڵێكیش بۆ زیادكردنی لە دەرئەنجامدا باری سەرشانی خەڵكی ئاسای پێ گرانتر دەبێت.
دەرهاویشتەكانی قەیرانی دارایی بە تایبەتی بەو قەبارە و ئاستە زۆرەی لە ئەمرۆدا كوردستانی گرتوەتەوە، تەنیا لە بواری بژێوی و دارای خەڵكدا سنوردار نابێت، بەڵكو كاریگەری راستەوخۆی لە سەر تێكدانی شیرازەی خێزان و تێكشكانی سیتم و پرنسیپە كۆمەڵایەتی و ئەخلاقیەكانی خێزان و تاكیش كردوە. لە بواری كەلتوریدا بوەتە هۆیەكی سەرەكی بۆ شێواندنی هەموو جوانیەكانی كۆمەڵگا و مۆراڵی گشتی. لە بواری تەندروستیدا كاریگەری و مەترسی لە سەر ژیانی تاك خوڵقاندوە. كاریگەریەكانی لە سەر كەرتی پەروەردە و خوێندن زەنگێكی مەترسیدارە لە سەر ئایندەی نەوەكان و تەواوی كۆمەڵگای كوردی. تێكشكانی شیرازەی خێزان و دواكەوتنی دروستكردنی خێزان لە لایەن لاوانەوە بەهۆی قەیرانی دارایەوە ئاستەنگ و كێشەیەكە لە ساڵانی داهاتودا سیما و رواڵەتی دەردەكەوێت.
سەرمایەداری لە وڵاتە دواكەوتوەكان وەك ئەوەی فرانز فانۆن شرۆڤەیەكی زانستی بۆ كردوە سروشتێكی تایبەتی هەیە و لە رووی دەرونیەوە خاسیەتی دەڵاڵی هەیە، هیچ كات داهێنەر نیە، بەڵكو بە بەردەوامی لە سەر بەرتیل و كرێی خزمەتگوزاری بۆ سەرمایەداری جیهانی دەژێت و گەورە دەبێت. لە پەراوێزی ئەو زێدەبایەیی كۆمپانیا زەبەلاحەكانی جیهان كۆیدەكەنەوە ئەم توێژە لە سەرمایەداری نیشتمانی دەخوڵقێن، بەڵام تەواوی كار و هەڵسوكەوتیان بۆ بەرژەوەندی ئەو كۆمپانیایانە و زیاتر وشككردنی شادەمارە ژیاریەكانی كۆمەڵگاكانی خۆیانن.
لە دوای ساڵی 1991ەوە توێژێك لە خاوەن پارە و داهات لە رێگای قاچاغچێتی و ئاودیوكردنی كەل و پەلی حكومەت و تاڵانكاری و فەرهود و قاچاغچێتی مادە قاچاغ و قەدەغەكراوەكان وەك یەكەم هەنگاو و یەكەم قۆناغی كەڵكەكردنی سەرمایە لە هەرێمی كوردستان دروست بوو.
لە قۆناغی دووەمدا ئەو پارە و داهاتانەی لە قۆناغی پێشودا دەستیان كەوتبوو، بە پاڵپشتی حكومەت و حزب لە بواری بەڵێندارێتی و دروستكردنی باڵەخانە و گوندی نیشتەجێكردن كرانە كارەوە. باشترین زەویەكانی شارەكان بەنرخێكی زۆر كەم درانە ئەم بەڵێندەرانە. لەم قۆناغەدا شێوە هاوبەشیەك لە نێوان چەند كەسێكی خاوەن پارە و كۆمەڵێك لەو بەرپرسانەی بە رێگای ناشەرعی و قاچاغچێتی كۆیانكردبوەوە شەریكبوونەوە. هاوبەشبوونەوەی بەرپرسی سیاسی و بازرگانی چاوچنۆك و دەڵاڵ، قۆناغێكی نوێ و جیاواز بوو لە ئەزمونی بازرگانی سیاسی كوردیدا. هەر لەم قۆناغەدا هاوردەكردنی خۆراك و شمەكی خراپ لە دەرەوەی وڵاتەوە زۆر گەشەی كرد، هیچ سانسۆرێك لە سەر هاوردەكردن نەما، تەنانەت ئەم بازرگانیە دەرمان و كەرەسەی پزیشكیشی گرتەوە. لەم قۆناغەدا نەك هەر كەل و پەل و شمەكی خراپ هاوردە دەكران بگرە بازرگانی تلیاك و مادە هۆشبەرەكانیش زۆر زیادیان كرد.
لە قۆناغی سێیەمدا حزبە كوردیەكان لە رێگای حكومەتەوە دەستیان بە سەر بازرگانی و مامەڵەكردن بە نەوت و سوتەمەنیشەوە گرت. تەواوی كەرتی نەوتی و بەرهەمهێنانی چیمەنتۆ تا دەگاتە وەبەرهێنان لە كەرتی پەیوەندیكردن و سكیۆرتی ... هتد، لە دەست حكومەت دەرهێنران و لە رێگای حزبیشەوە كرانە موڵكی چەند بنەماڵەیەك. لەم قۆناغەدا بە ئاوێتەبوونی هەردوو قەیرانی دەرەكی و ناوخۆی و تەشەنەكردنی گەندەڵی و لاوازبوونی سیستمی فەرمانرەوای و سوككردن و لاوازكردنی حكومەتی هەرێم، باری بژێوی خەلك زۆر خراپتر و دژوارتر بوو. لە ئەمرۆدا حكومەتی هەرێم جگە لە بەشێكی داهاتی باج و گومرك زیاتر هیچیتری بە دەستەوە نەماوە، بۆیە نەك توانای وەبەرهێنان و گەشەی ئابوری و دۆزینەوەی هەلی كار و دانانی سنورێك بۆ زیادبوونی بێكاری نەماوە، بگرە توانای دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانیش نەماوە، هاوكات توانای كرین لای تاكی ئاسای بە شێوەیەك دابەزیوە بازاری توشێ شێوە كزی و نیمچە ئیفلیجیەك كردوە.