لە كۆتایەكانی دەیەییەكەمی سەدەی بیستویەكەوە، بە دەركەوتنی رواڵەت و كاریگەریەكانی قەیرانێكی ئابووری ستراكچەری لە وڵاتانی رۆژئاوادا، زەمینەی دروستبوون و گەشەكردنی جوڵانەوەی پۆپۆلیزمی نوێ بە شێوەیەكی بەرفراوان رەخسا. زیادبوونی رێژە و قەبارەی قەیرانە ئابووری و هزری و سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان بووە هۆی زیادبوونی نارەزایەكانی خەڵك بە شێوەیەكی زۆر زیاتر لە ئاستی پێشووی. لە لایەكیترەوە بەرئەنجامی تێكچونی هاوسەنگی لە نێوان هێزە جیهانیەكان و خوڵقانی دۆخێك لە ناجێگیری سیاسی و جۆرێك لە پشێوی نێودەوڵەتی، كە لەئەمرۆدا بوەتە هۆی هەرەشە بۆ سەر ئاشتەوایی جیهانی. هەموو ئەم فاكتەرانە پێكەوە بونەتە هۆكارێكی بەهێز بۆ خۆشكردنی زەمینەی جواڵانەوەی پۆپۆلیستی و شۆفینزمی نوێ.
شكستی تەواوی هزر و ئایدیاكانی سەدەی بیستەم و بێتوانایی مرۆڤایەتی لە داهێنان و دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ قەیران و تەنگەشەكانی جیهانی ئەمرۆی سەرمایەداری و بێ توانای مرۆڤایەتی لە دۆزینەوەی هزر و رێبازێكی نوێ، كە گونجاو و تەبا بێت لە گەڵ ئەجندا و خواستەكانی جیهانی ئەمرۆدا، ئەو بارەی خوڵقاندوە لەم دەمەدا پۆپۆلیزم وەك ئایدیایەكی نوێی مرۆڤایەتی خۆی نمایش بكات. پۆپۆلیزم لە ئەمرۆدا وەك شەپۆلێكی ئایدیۆلۆجی بە بەرنامە دەكرێتە رێبازێكی سیاسی هاوچەرخ. ئاوێتەبوونی فاشیزم و پۆپۆلیزم وەك رێباز و رەوتێكی نوێی سیاسی لەزۆربەی وڵاتانی رۆژئاوا لە تەشنەكردندایە، زۆرێك لە حزب و رێكخراوە سیاسیەكانیان، بە تایبەتی بەرەی ئۆپۆزسیۆن، زۆر بە وردی كار لە سەر بونیادنانی ئەم رەوتە نوێیە دەكەن. ئەم رەوتە هزریە و جوڵاندنی سۆزی جەماوەر لە پێناو گەیشتن بە دەسەڵات بوەتە ستراتیج لایان. هاوكات وەك تەنیا رێگایەك بۆ خۆپاراستن لە تەوژمەكانی قەیرانی ئابووری جیهانی و هەژمونی نویی سیاسەتی نێودەوڵەتی مامەڵەی لە گەڵدا دەكەن. بەهۆی ئەو ئەنارشیزمەی قەیران و گۆڕانكاریەكانی سیستمی سیاسی جیهانی خوڵقاندویەتی، گەندەڵی و نادادی و زوڵم و هەژاری لە سەر ئاستی جیهانی بە شێوەیەكی زۆر بەرفراوان زیادیكردوە، ئەمەیش بوەتە هۆی ئەوەی لە زۆربەی وڵاتانی جیهان كۆمەڵگا دابەش بێت بە سەر دوو توێژدا، توێژی جەماوەر و میللەت، كە خواستی بۆ رزگاربوونە لەو قەیران و دۆخە نەخوازراوەی تێخزێنراوە لە لایەك، توێژی دەسەڵات و حزب و گروپێك لە سەرمایەداری چاوچنۆك لە پێناو بەرگری لە مانەوەیان و پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان لە لایەكیتر.
لەم دۆخەدا پرۆسەی سیاسی كوردیش بە هۆی قوڵبونەوەی قەیرانە ئابووری و سیاسیەكانی و بەرپابوونی جۆرێك لە ناجێگیری سیاسی و تەشنەكردنی گەندەڵی و نادادی، هاوكات گەیشتنیهەژمونی ئەو قەیرانە جیهانیە بە كوردستان، زەمینەی گەشەكردن و تەشنەكردنی پۆپۆلیزم زۆر بە باشی لە باشوری كوردستان رەخساوە.
پێناسە و مانا
پۆپۆلیزم لە گەڵ ئەوەی دیاردەیەكی نوێ نیە و ریشاڵێكی مێژووی هەیە و چەندین بۆچون و راڤە و تێگەیشتنی جیاواز بۆ مانا و پێناسەكردنی وەك گوزارشتێكی سیاسی هەیە، بەڵام زۆربەی بیرمەند و روناكبیرانی سیاسی لە سەر ئەوە كۆكن، كە لە سادەترین مانایدا، بونیادنانی بۆچونێكی سیاسیە، كە سروشتێكی رەخنەگرانەی هەیە، ئەم بونیادە بە چەند قۆناغ و پرۆسەیەك دەكرێتە باوەرێكی جەماوەری سیاسی، ئامانجی سەرەكی رووخانی دەسەڵات و فەرمانرەوایی جێگیرە. لە شیكاركردنی مانا و تێگەیشتن بۆ چەمكی پۆپۆلیزم دوو بۆچونی جیاواز و تەواو پێچەوانەییەكتر بانگەشەی بۆ دەكرێت، لایەنێك پێیانوایە، ئەم دیاردەیە رەوتێكی سیاسی و ئایدیۆلۆجی نوێیە و ئامانجی سەرەكییەكخستن و برەودانە بە خواستەكانی جەماوەر و كار بۆ خزمەتكردنی بەرژەوەندی نەتەوایەتی و دابینكردنی ژیانێكی ئاسودە و شەرەفمەندانە بۆ جەماوەر دەكات. لایەنێكیتریش بە جۆرێك لە سیاسەتی تەفرەدان و تەكتیكی كەسانی خۆپەرست و بەرژەوەندخواز، كە ئامانجیان تەنیا ئەوەیە لەسەر خواست و داواكانی كۆمەڵگا بگەنە دەسەڵات، ئەم توێژە پێیوایە ئەم دیارەدەیە جگە لە ختوكەدانی سۆزی جەماوەری و تەفرەدانیان هیج شیكارێكیتری نیە،بۆیە ناكرێت وەك ئایدیۆلۆجیایان باوەرێكی سیاسی مامەڵەی لە گەڵدا بكرێت. من بۆخۆم پێموایە پۆپۆلیزم گوتارێكی سیاسی تایبەتە، ئامانج لێیدا تەفرەدان و بەكارهێنانی جەماوەرە لە پێناو گەیشتن بە دەسەڵات و دەستكەوتی سیاسی كۆمەڵێكیان گروپێك سیاسەتمەداری بێ مەعریفەیچاوچنۆك.
لە راستیدا دەیان بۆچون و خوێندنەوەی جیاواز و پێچەوانەو دژ بەیەك، لە هەردوو بواری ئەرێنی و نەرێنیدا، لە لایەن بیرمەندان و روناكبیرانی سیاسی جیهانیەوە بۆ ئەم پرسە و تێگەیشتن لە پۆپۆلیزم هەیە لەوانە:
- سادەترین بۆچون ئەوەیە، كە پێیوایە: سیاسەتی فەرمانرەوای دەبێت لە ژێر ئیرادە و خواستی جەماوەردا بێت، نەك بۆ بەرژەوەندی دەسەڵات قۆرخ بكرێت.
- پۆپۆلیزم هەڵوێستێكی سیاسیە لە رێگای ستراتیجێكی جیاوازەوە دەیەوێت پاڵپشتی و لایەنگری خواستەكانی چینی خوارەوەی كۆمەڵگا بكات.
- جۆرێك لە سیاسەتی شۆفینزمانەیە.
- پۆپۆلیزم بەواتەی جوڵاندنی هەست و سۆزی جەماور بۆ دژایەتیكردنی دەسەڵات دێت.
- ئایدیۆلۆجیایەكی نوێی جەماوەریە و هەردوو ئایدیۆلۆجیای لیبرلیزم و سۆسیالزم رەت دەكات.
- دیاریدەیەكی ئایدیۆلۆجی سیاسیە.
- رۆژنامەی نیۆرك تایمز پێیوایە: گوتاری ئەوروپی لە مەر دانانی بەربەست لە بەردەم كۆچبەران و دژایەتیكردنییەكێتی ئەورپی، گوتارێكی پۆپۆلستیە.
- گرنگ نیە تۆ چەپیتیان لیبراڵ، تەنانەت ئەگەر ئیسلامێكی سیاسیش بیت، تەنیا تۆ وەك خەڵكی ئاسای قسە بكەیت لە شەقام و رەخنە لە ئیستابلشمنتی سیاسی وڵاتەكەت بگریت، تۆ دەبیتە كەسێكی پۆپۆلیستی.
- پۆپۆلیزم گوتار یان ئایدیۆلۆجیایەكە بانگەشەی بەرگریكردن لە بەرژەوەندی میللەتێكی پاك لە دژی دەسەڵاتێكی گەندەڵ دەكات.
ئەمانەوچەندین بۆچون و پێناسەی تر تا ئەمرۆ لە بازاری شرۆڤەی سیاسیدا بوونیان هەیە.
زەمینەی گەشەكردنی پۆپۆلیزم
مەرجی سەرەكی دروستبوون و گەشەكردنی پۆپۆلیزم بوونی قەیرانی ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی، هزری و كەلتوری،...هتد، یە. لە گەڵ بڵاوبونەوەی هەژاری و بێكاری و تەشنەكردنی گەندەڵی و پاشەكشێی دیموكراسی لە ژینگەیەكی ناجێگیری سیاسی و ئەنارشیستی كۆمەڵایەتیدا ئەم دیاردەیە بەرگی ئەجندای سیاسی لە بەر دەكات و دەبێتە باوەرێكی ئایدیۆلۆجی لای بە شێكی زۆر لە هاوڵاتیانی نارازی لە دەسەڵات و فەرمانرەوای. لە بارە گشتیەكەیدا دیاردەی پۆپۆلیزم لە دوو واقعدا زۆر بە ئەستەم كاریگەری دەبێت و گەشە دەكات، لە ژینگەی دیموكراسیەكی كامڵ و لە ژێر سێبەری دیكتاتۆریەتێكی زاڵم و درندەدا، لەم دوو بارەدائەم دیاردەیە بواری دروستبوون و گەشەكردنی زۆر تەسك دەبێتەوە. لە راستیدا دەسەڵاتە دیكتاتۆریەكان زۆر بە باشی دەزانن چۆن پۆپۆلیزم بە شێوەیەكی سنوردار بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكاربێنن، هاوكات لە واقعی دیموكراسی راستەقینەیشدا ئەم دیاردەیە و كارگەریەكانی زۆر بە خێرایی بەتاڵ دەبێتەوە. هەر ئەمەیش هۆی ئەوەیە پۆپۆلیزم لە هەولێر بە سستی گەشە دەكات، بەڵام لە سلێمانی زۆر بە خێرایی تەشنە دەكات. بەواقعی دۆخی سلێمانی جۆرێك لە ئەنارشیزم و بێ سەروبەری تێدایە، زەمینە خۆشكەرە بۆ گەشەكردنی پۆپۆلیزم، بەڵام هەولێر بەوەی دەسەڵات لێیدا دیكتاتۆریە، زۆر بە سستی پۆپۆلیزم لێیدا گەشە دەكات. لە خوڵقاندنیەوە پۆپۆلیزمی نوێی كوردی، كە لە جەستەی بزوتنەوەی گۆڕاندا دروست بوو نەیتوانی لە هەولێر گەشە بكات و سەنگ پەیدا بكات.
. لەمەر ئەم دیاردەیە بیرمەند و روناكبیری سیاسی، ئەلئەسكەندەر دۆگین، كە لە ناوەندی هزری سیاسیدا بەعەقڵی فلادیمێر پوتین ناو دەبرێت، زۆر راشكاوانە باس لە پۆپۆلیزم وەك تیۆرێكی سیاسی هاوچەرخ دەكات و پییوایە، پێویستە ئەم تیۆرە لە بەرژەوەندی ستراتیجی نوێیرووسیادا بەكاربهێنرێت و بخرێتە خزمەت ئایدیایی ئۆراسیای نوێ و تیۆری چوارەمی سیاسەتەوە، كە بناغەیهزری نوێی رووسەكانە. بەواتە بخرێتە خزمەت دەسەڵاتی دیكتاتۆری نوێی روسیاوە، بەڵام لە ژینگەی دیموكراسیدا ئەو كاتەی كۆمەڵگا توشی قەیرانێكی قوڵ و ستراكچەری دەبێت و دەسەڵات توانای چارەسەری نامێنێت، زەمینەی گەشەكردنی پۆپۆلیزم دەرەخسێت، هەر ئەم راستیە هۆی سەرەكی ئەوەیە، كە پۆپۆلیزم لە گەڵ دروستبوونی قەیرانی دارای نوێی ئەوروپادا، لە ساڵی 2009ەوە جارێكیتر هاتە ناو گۆرەپانی ململانێی سیاسی و زۆر بە خێرایی لە گەشەكردن و فەراوانبووندایە. لە بارێكیتردا، بە هۆی تێكچونی هاوسەنگی هێزی جیهانی و دروستبونی ناكۆكی لە مەر وێناكردنی نەخشەی سیستمی نوێی جیهانی سەدەی بیستویەك، كە زەمینەی بەرجەستەبوونی واقعێكی سیاسی ناجێگیر و ئەنارشیستی خوڵقاندوە، ئەم دیاردەیە هەلی گەشەكردن و بڵاوبونەوەی زۆر زیاتری بۆ دەرەخسێت.
لە واقعی ئەمرۆی ئێمەی كوردا ئەم دیاردەیە نەك تەنیا بوونی هەیە، بەڵكو بە هۆی قوڵی قەیرانەكانمان و هاوكات بڵابونەوەی گەندەڵی و تاڵانكاری لە سەر ماڵ و موڵگی گشتی، پۆپۆلیزم لەودایە بگاتە ترۆپكی دەسەڵات و تەواوی رێباز و ئە جندای سیاسی وڵاتیش بگۆرێت. بە هۆی ئەو واقعە قەیراناوی و ئەنارشیستە سیاسیەی لە كوردستان بەگشتی و دەڤەری سلێمانی بە تایبەتی خوڵقاوە زەمینەی دروستبوونی جوڵانەوەیەكی پۆپۆلیستی عەیار بیست و چوار رەخساوە. سەرەتا ئەم دیاردەیە لە چوارچێوەی ئەو شەپۆلە نوێیەی پۆپۆلیزم، كە تەواوی جیهانی گرتوەتەوە لە جەستەی بزوتنەوەی گۆڕاندا بە تەواوەتی شكڵی خۆی وەرگرت، بەڵام دواتر لە جەستە و گیانی جوڵانەوەی نەوەی نوێدا تەواو كامڵ بووە و لە ئەمرۆشدا بە دەركەوتنی جموجۆڵەكانی لاهوری شێخ جەنگی ململانێی نێوان پۆپۆلیستەكان توندتر و فەراوانتر دەبێت.
تەكنۆلۆجیای نوێ و پۆپۆلیزم
پێشكەوتنی زۆر خێرایی زانست و تەكنۆلۆجیا لە كۆتایەكانی سەدەی بیستەمەوە، چۆن ناراستەوخۆ بوەتە هۆی خوڵقاندنی قەیرانێكی ئابووری جیهانی، هاوكات سروشتی ئەم شەپۆلە نوێیەی زانست و تەكنۆلۆجیا زەمینەی نوێبونەوەی ئامرازەكانی گەشەكردنی پۆپۆلیزمیشی رەخساندوە. پێشكەوتنی زۆر خێرا و بەرفراوانی زانست و تەكنۆلۆجیا بە تایبەتی لە بواری ئەنتەرنێت و تۆرەكانی پەیوەندی كۆمەڵایەتی(فیسبوك، تویتەر، ئەنستگرام...هتد) وەك ئامرازێكی نوێی راگەیاندن و بانگەشەكردن بۆ پۆپۆلیزم بەكار دێت، هاوكات هاوكار و یارمەتیدەرە بۆ بڵاوبونەوەی پۆپۆلیزم وەك ئایدیایەكی سیاسی نوێ و رەوتێكی هزری سیاسی هاوچەرخ دەریدەخات.
پۆپۆلیزم لە پرۆسەی سیاسی كوردیدا
حزبە كوردیەكانی دەسەڵات لە بونیادیانەوە هەڵگری جۆرێك لە بیر و دنیابینی پۆپۆلستی بوونە. پۆپۆلستی وەك توخمێكی سیاسی لە هەناویاندا قۆناغ بە قۆناغ گەورە بووە. بەرنامەی تەواوی حزبە كوردیەكان لە شاخدا لە سەر بنەمای خەبات بۆ رزگاری نیشتمانی و نەتەوەی و دابینكردنی ژیانێكی شەرفمەندانە بۆ هاوڵاتی سیڤیلی كورد بونیاد نراوە. لە رێگای جوڵاندنی هەستی نەتەوەی و بانگەشەكردن بۆ بونیادنانی ژیانێكی ئاسودە و دوور لە ترس و چەوسانەوە توانیویانە سۆز و ولای جەماوەری كورد بۆ لای خۆیان راكێشن. لە گەڵ جیاوازی دروشم و ئایدیای ئەم حزبانەدا ئەجندایی سیاسیان جیاوازیەكی بەرچاوی نەبووە. قەیرانی حزبی كوردی ریشاڵێكی بونیادی هەیە، هەر لە دامەزراندنیانەوە پرۆسەی دیموكراسی و ئازادی رادەربرین نەكراوەتە بەشێك لە بونیادی كاری سیاسیان، تەنیا وەك دروشم و بانگەشەی سیاسی ئەم پرسانە كاری پێكراوە، لێرەوە گوتاری پۆپۆلستی بوەتە بەشێك لە ئەجندایی سیاسی ئەم حزبانە.
حزبی كوردی لە قۆناغەكانی خەباتی چەكداریەوە لە شاخ، لە ژێر كاریگەری ئەجندایی شۆرشگێریاندا پۆپۆلیزمیان وەك ئامرازێك بۆ خزمەتكردنی پرۆژەی رزگاری نەتەوەی وێناكردوە.
زۆربەی حزبە كوردیەكان لە بونیادیەوە زیاتر گرنگیان بە خەباتی سەربازی و پێشخستنی پارتیزانی چەكداری داوە، ئەمەیش خاسیەتێكی زۆربەی حزبە شۆرشگێرەكانی سەدەی بیستەم بووە، هەر ئەمیش هۆی ئەوەیە زۆربەی ئەم حزبانە بە گەیشتنیان بە دەسەڵات، ناتوانن دیموكراسیەتوەك فۆرمێكی سیاسی بكەنە بونیادی فەرمانرەوایان و پەیرەوی بكەن، بەڵكو پرسی دیموكراسی لە قۆناغی فەرمانرەوای شاریشدا تەنیا وەك دروشم دەمێنتەوە. قۆناغ بە قۆناغ فەرمانرەوای بەرەو دیكتاتۆریەت و تاك رەوی دەروات، هێز دەبێتە تەنیا ئامراز بۆ هەڵسوكەوتكردن لە گەڵ جەماوەر، پرسی نەتەوەی و مافی چارەی خۆنوسین لە بری ئەوەی قۆناغ بە قۆناغ پێشبخرێت، بە پێچەوانەوە قۆناغ بە قۆناغ پاشەكشێی پێدەكرێت.
لە دوای روخانی رژێمی بەعسەوە، حزبە كوردیەكان توانیان بۆ نزیكەی دوو دەییە، كار لە سەر تەخدیركردنی خەڵك بكەن و ئەو باوەرە بە زیندوی بهێڵنەوە، كە خەبات هێشتا بەردەوامە. كاركردن لە سەر تەوەری دەوڵەتی كوردی و گەیشتن بەمافی چارەی خۆنوسین، وەك ئامرازێك بۆ حەشدكردنی جەماوەر لە لایەن حزبەكانی دەسەڵاتەوە بە بەردەوامی ئەجندایەكی سەرەكییان بووە، بەڵام لە ئەمرۆدا لە دوای سی ساڵ لە فەرمانرەوای ئەم سیاسەت و ئەجندایە تەوا بەتاڵ دەبێتەوە لە كاریگەری، هەر ئەمەیش هۆی ئیفلاسی سیاسی و بێكاریگەربوونی دروشمە پۆپۆلیستیەكانیحزبەكانی دەسەڵاتن. سیاسەتی ترساندن لەویتر، خوڵقاندنی دوژمنی داگیركەر بە تەواوەتی بێ كاریگەر بووە، بۆیە لە ئەمرۆدا زۆربەی حزبە دێرینەكان لە پاشكشێیەكی زۆر خێرایی جەماوەریدان و رۆژ بە رۆژ سەنگ و پێگەی جەماوەریان لاوازتر و بچوكتر دەبێتەوە، هاوكات رۆژ بە رۆژ زیاتریش كەلەبەری نێوان ئەم حزبانەو سەركردەكانیان لە گەڵ جەماوەردا گەورەتر و فەراوانتر دەبێت. ئەم واقعە ئەو دۆخەی سەپاندوە، كە حزبەكانی دەسەلات لە پێناو مانەوەیاندا دەستبۆ چەند كارێكی زۆر خراپ و مەترسیدار ببەن، دیارترینیان لە دوو ئاراستەدا چڕ دەبێتەوە، لە ئاراستەیەكدا بۆ ملكەچپێكردنی دەنگە نارازیەكان و خەڵكی توڕە كار لەسەر بەكارهێنانی هێز و توندوتیژی و برسیكردنی خەڵك دەكەن. لە ئاراستەیەیكتریشدا لە پێناو مانەوەیان لە دەسەڵات و فەرمانرەوای و پاراستی ئەو موڵك وماڵەی لە تاڵانكاری ئەم وڵاتە پێكەوەیان ناوە زۆر لەوڵاتانی هەرێمایەتی نزیك دەبنەوە، چەندین رێكەوتنامەی نهێنی لە گەڵ توركیا و ئێراندا ئەنجام دەدەن. ئەو راستیەش لە ئەمرۆدا تەواو روونبوەتەوە، كە تەواوی ئەو رێكەوتن و نزیكبونەوانە بۆ بەرژەوەندی وڵاتانی داگیركەرە و لە سەر حیسابی پرژەی نەتەوەی و رزگاری نیشتمانیە.
لە كۆتایەكانی دەیەی دووەمی سەدەی بیستویەكەوە، دەرئەنجامی قوڵبونەوەی قەیرانە ئابووری و سیاسیەكانی كوردستان، كە لەواقعدا دوو سەرچاوەی سەرەكی هەیە، سەرچاوەیەكی دەرەكیە، بەهۆی ئەو قەیرانە ئابووریە جیهانیەی لە ئەمرۆدا بەلیكێشاوە بۆ سەرجەم وڵاتانی دنیا بە كوردستانیشەوە، سەرچاوەی دووەمیش بە هۆی ئەو فەرمانرەوایە خراپەوەیە، كە دەسەڵاتی كوردی لە ماوەی زیاتر لە سی ساڵی تەمەنیدا پەیرەوی دەكات، زەمینەی پۆپۆلیزم وەك رەوتێكی سیاسی نوێ رەخساوە. لە ئەمرۆدا گەندەڵی و ناعەدالەتی دەگاتە ترۆپ وبازنەی هەژاری بە شێوەیك فراوان دەبێت كۆتایی بە تەواوی چینی ناوەندیش دێنێت و تەواوی میللەت دەكاتە دوو بەشەوە، كەمینەیەكی زۆر سنوردار، كە تەواوی دەسەڵات و داهاتی ئەم وڵاتە بە ناشەرعی بۆخۆیان دەبەن، لە بەرامبەر زۆرینەیەكی رەهای خەڵكی هەژاری ئەم وڵاتە، بۆیە ئاسایە لەم واقعەدا جەماوەری جوڵانەوەو بزوتنەوە پۆپۆلیستەكان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت و بازنەی كاریگەریەكانیان فراوانتر دەبێت. لە ئەمرۆدا زۆرینەیەكی خەڵك لە دژی سیاسەت و كردوەكانی حزبەكانی دەسەڵات دەچنە باڵ بەرەی پۆپۆلیستی، نەك بە واقعی باوەریان بەو ئەجندا سیاسیە هەبێت.
گەورەبوون و زیادبوونی قەیرانە ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و كەلتوریەكانی كۆمەڵگای كوردی نەك هەربونەتە قەیرانێكی ستراكچەری و تەواوی شادەماری ژیانی كۆمەڵایەتیان سر كردوە، بەڵكو بونەتە هەرەشە بۆ سەر ئایندەی ئەم میللەتیش. لە ئەمرۆدا بە ئاشكرا و بێ پەردە و داپۆشین موڵك و داهاتی نەوەكانی ئایندەیش دەفرۆشرێت و سەودای پێوە دەكرێت. ئەم واقعە دژواری دەرئەنجامی سیاسەتی گەندەڵ و نادادپەروەری دەسەڵاتی كوردی، هۆیەكی سەرەكی خوڵقاندن و گەشەكردنی جوڵانەوەی پۆپۆلستی ئۆپۆزسیۆن و لە دایكبوونی نەویەكی نوێی پۆپۆلستی،یان پۆپۆلستی نوێیە، لە كوردستاندا.
ئۆپۆزسیون و پۆپۆلیزم
پۆپۆلیزمی نوێ لە سەر ئاستی جیهان لە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی ئەوروپاوە لە ساڵانی 2008 و 2009ەوە زۆر بە خێرایی گەشەی كردوە. ئەم فۆرمە نوێیەی پۆپۆلیزم لەو دەمەوە وەك رەوتێكی سیاسی نوێی و بەدیلێكی فۆرمی فەرمانرەوایی ئەوروپی بە تایبەتی و جیهانی بەگشتی خۆی نمایش دەكات. ئەجندا و گوتاری سیاسی ئەم فۆرمە راستەوخۆ لە شادەمارەكانی دەسەڵاتی لیبرالیزمی نوێ دەدا. لیبرالیزمی وەك فۆرمێكی شكستخواردوو و ماوە بەسەرچو باس دەكات. لە سەرەتای دەیەییەكەمی سەدەی بیستویەكەوە پۆپۆلیزم وەك ئاراستەیەكی سیاسی نوێ بووە ئەجندای چەندین جوڵانەوەو رێكخراوی سیاسی بە تایبەتیش لە بەرەی ئۆپۆزسیۆندا. وڵاتانی ئەوروپا بە گشتی و فەرەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا و ئیتاڵیا بە تایبەتی بوونە لانكەی دروستبوون و گەشەكردنی ئەم فۆرمە سیاسیە.
لە زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا پۆپۆلیزم وەك رەوتێكی سیاسی نوێ تێكەڵ بە فۆرمی شۆفینزمی نەتەوەی دەكرێت و جۆرێك لە فاشیزمی نوێی خوڵقاندوە، كە هەندێكیش بە پۆپۆلیزمی نوێ ناو دەبەن.
زەمینەی دروستبوون و گەشەكردنی پۆپۆلیزم لە هەر شوێنێكی ئەم جیهانەدا بە بێ بوونی واقعێكی قەیراناوی زۆر ئەستەمە. ئاوێتەبوونی قەیرانی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و كەلتوری پێكەوە، لەو دەمەی دەبنە هۆی ئەوەی هەموو پرۆژە و پرۆسەكانی ریفۆرم و پێشكەوتن ئیفلیج بكەن، دەبنە زەمینەیەكی زۆر بە پیت بۆ دروستبوون و گەشەكردنی پۆپۆلیزم و شۆفینزم، دەرئەنجامیش دەبنە هۆی پاشەكشێی دیموكراسی و بەرپاكردنی شێوە ئەنارشیزمێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی. لەم دۆخەدا پۆپۆلیستەكان زۆر بە باشی دەتواننیاری بە سۆز و بیرو باوەری جەماوەر بكەن و ختوكەی هەست و سۆزی گشتی بدەن، بەو شێوە ئاراستەیان بكەن، كە لە خزمەت ئەجندا سیاسیەكانی خۆیاندا بێت.
لە كوردستان زەمینەی دروستبوون و گەشەكردنی پۆپۆلیزمی نوێ لەو دەمەوە رەخسا، كە حزبە كلاسیكیەكانی دەسەڵات بە تەواوەتی لە بەرنامە و ئامانج و دروشمە سیاسی و ئایدیۆلۆجیەكانیان بەتاڵكرانەوە. بەشێك لە پاڵەوان و سەركردە و كادرە باڵاكانی ئەم حزبانە لە گەندەڵی و راوروت و خیانتكاری تێوەگلان. لەم دۆخەدا كەلەبەرێكی گەورە كەوتە نێوان خەڵك و دەسەڵات تا كار دەگاتە ئەوەی دابرانێكی تەواو لە نێوان میللەت و دەسەڵاتدا دروست بێت، لەم دۆخەدا كار و چالاكی پۆپۆلیستەكان زۆر ئاسانتر و خێراتر دەبێت.
پۆپۆلیزم لە كوردستانی باشور وەك رەوتێكی سیاسی نوێ بۆیەكەمجار لە جەستە و گیانی بزوتنەوەی گۆڕاندا دروست بووە. رابەر و مونەزری ئەم رەوتە نوێیە نەوشیروان مستەفا، كە قاڵبیوی خەبات و تێكۆشانێكی مێژووی سیاسی و ئایدیۆلۆجی بزوتەوەی رزگاریخوازی كوردە، لە پرۆسەی دامەزراندنی بزوتنەوەی گۆڕاندا سودی لە ئەزمونی سیاسی بزوتنەوەو رێكخراوە پۆپۆلیستیەكانی ئەوروپا و رێكخراو و بزوتنەوە سیاسیەكانی شۆرشە رەنگاو رەنگەكان و شۆرشەكانی بەهاری عەرەبی وەرگرتبوو. لە پرۆسەی دامەزراندنی گۆڕاندا نەوشیروان مستەفا زۆر لێهاتوانە ئەم رەوتەی كورداند و نەقشی رەوتێكی سیاسی كوردی لێیدا وێناكرد. لە دواینەوشیروان مستەفا ئەم رەوتە سیاسیە بە بەشداریكردنی لە دەسەڵات و شەریكبوونەوە لە گەڵ حزبە كلاسیكیەكاندا توشی قەیرانێكی هزری و سیاسی بووەوە. گۆڕان لە نێوان دەستبەرداربوون لە هزر و بەرنامەی پۆپۆلیستی و بێتوانایی لە داهێنانی هزر و دنیابینیەكی سیاسی نوێ، پاشەكشێیەكی زۆری كردوە. لەم بارەدا نەوەی نوێ وەك جوڵانەوەیەكی پۆپۆلیستی هەلی بۆ دەرەخسێت تا ئەو بۆشایە پڕ بكاتەوە، كە دەرئەنجامی دوركەوتنەوەی گۆڕان لە رەوتی پۆپۆلیستی خوڵقا، لێرەوە ئەم جوڵانەوەیە دەبێتە میراتگەری رەوتی پۆپۆلیستی لە كوردستان. بەشێكی زۆر لە كادران و چالاكەوانە پۆپۆلیستیەكان بە دەستبەرداربوونی بزوتنەوەكەیان لە بیروباوەری پۆپۆلیستی ئەمانیش دووركەوتنەوە لە بزوتنەوەكەیان، بەشێكیشیان راستەوخۆ پەیوەندیان بە جوڵانەوەی نەوەی نوێوە كرد.
نەوەی نوێ جوڵانەوەیەكی پۆپۆلیستی نوێ
نەوەی نوێ وەك بزوتنەوەیەكی پۆپۆلیستی نوێ لە بۆشای دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز و بڵاوبونەوەی گەندەڵی و نادادیدا زۆر بە خێرایی گەشە دەكات. توانیویەتی لە ماوەیەكی زۆر پێوەریدا زۆرینەی قاعیدەی جەماوەری گۆڕان بۆ خۆی قۆرخ بكات. ئەم جوڵانەوەیە، هاوشێوەی تەواوی جوڵانەوە پۆپۆلیستیەكانی ئەوروپا تەنیا كار لە سەر خواستی جەماوەری دەكات و ئەم خواستانە دەكاتە بناغەی چالاكی سیاسی. بەوەی دەسەڵات و حزبە كوردیە كلاسیكیەكان هیچ چارەسەرێكیان بۆ قەیران و نەهامەتیەكانی میللەت نیە، هاوكات توانای بونیادنانی پرۆسەیەكی ریفۆرمخوازی راستەقینەیشیان نیە، بۆیە ئەم رەوتە سیاسیە نوێیە بەردەوام دەبێت لە گەشەكردن و فەراوانبوون. لە رۆژانی داهاتوودا ئەوەی دەبێتە هۆی لاوازكردن و پاشەكشێی تەنیا ناكۆكی و ركەبەرایەتی نێوان بزوتنەوە و جوڵانەوە پۆپۆلیستیەكان خۆیانن.
پۆپۆلیزم لە هەناوییەكێتیدا نوێ دەبێتەوە
لە دوای كۆنگرەی چوارەمیەوە،یەكێتی بە دوو ئاراستە و دوو ئەجندایی سیاسی جیاوازەوە دەستی بە چالاكیەكانی كردوەتەوە. ئەم جیاوازیە زۆر زوو بووە هۆی دابەشبوون و ناكۆكی لە نێوان هەردوو هاوسەرۆكدا. بەشێكییەكێتی بەشداری دەسەڵات و شەریكی پارتی بوونەوە. لە واقعدا ئەم بەشە بوونە خاوەنی میراتییەكێتیە كۆنەكە. هاوكات بەشێكیشیان بە رابەرایەتی لاهور شیخ جەنگی ئاراستەیەكی جیاواز و نەیار لە پارتی و دەسەڵاتیان گرتەبەر. ئەم بەشە بوون بە ئاراستەیەكی سیاسی جیاواز و بیرو دنیابینی پۆپۆلیستیان كردوەتە فۆرمی سەرەكی چالاكیە سیایەكانیان.
لاهوری شیخ جەنگی لە ئەمرۆدا جوڵەیەكی سیاسی دەستپێكردوە، كار لە سەر جوڵاندنی شەقام لە رێگای جوڵاندنی سۆزی جەماوەریەوە دەكات. تەواوی بەرنامەی سیاسی لە كۆمەڵێك دروشمی حەماسی و بانگەشەی سیاسی و ختوكەدانی هەست و سۆزی جەماوەریدا چڕ دەبێتەوە. بەواتە ئەمئاراستەیەش كار لە سەر بونیادنانی جوڵانەوەیەكی نوێی پۆپۆلیستی دەكات، دەرئەنجام ئەم جوڵانەوەیە، كار لە سەر ئەو توێژە نارازیەی كادرانییەكێتی دەكات، كە لە ئەمرۆدا زۆرینەن و لە حزبەكەیان زویرن. لە بارە گشتیەكیشیدا ئەم جموجۆڵەی شێخ لاهور لە ئاستییەكەمدا لە بەشی نەوەی نوێ دەخوات، بەتایبەتی دوای ئەوەی بە بریارێكی هەڵەی ستراتیجی جوڵانەوەی نەوەی نوێ، كە لە پرۆسەی دامەزراندنی حكومەتی نوێی عێراقدا چوە پاڵ بەرەی پارتی دیموكراتی كوردستان، بەمە نەوەی نوێ توشی سەرلێشوان و شڵژانێكی سیاسی و جۆرێك لە پاشەكشێ بووە، هاوكات بەوەی لە هەڵبژاردنی پێشودا هیچجوڵانەوەیەكی سیاسی لە دەرەوەی رەوتی فەرمی حزبەكەیان نەبوو، بەشێك لە كادرانییەكێتی دەنگیان بە نەوەی نوێ داوە، بەڵام بە گەرانەوەی لاهور شێخ جەنگی دەشێت ئەو دەنگانە جارێكیتربگەرێنەوە ناو یەكێتی.
رەوتی پۆپۆلیستی لە كوردستان كار لە سەر بە سەربازكردنی هزری و سیاسی نەوەیەك دەكات، كە لە دوای راپەرینە جەماوەریەكەی ساڵی 1991ی كوردەوە چاویان بە ژیان هەڵهێناوە. ئەم نەوەیە بە گشتی دوو خاسیەت كاریگەریان لە سەر پێكهاتەی هزری و دنیابینیان هەیە. خاسیەتێكبەوەی ئەمانە فەرمانرەوای و دەسەڵاتیی بەعس و داگیركەری بیانیان نەبینیوە. بەواتە لە سێبەری دەسەڵاتی كوردیدا گەورەبونە و پێكهاتەی باوەر و دنیابینیان كامڵ بووە، ئەمانە دەسەڵاتی كوردی بە سەرچاوەو هۆی نەهامەتی و دژواری ژیانی ئەمرۆیان دەزانن و دەسەڵات و فەرمانرەوای بەعس لای ئەمان تەنیا چیرۆك و حیكایەتێكی تراجیدیە لە فلمێكی خەیاڵاوی دەچێت، كە بە خێرایی بە سەر هەست و سۆزیاندا گوزەر دەكات. خاسیەتێكیتری ئەم نەوەیە ئەوەیە لە سێبەری پێشكەوتنێكی نوێ و زۆر گەورەی زانست و تەكنۆلۆجیادا پەروەردە بوونە، كاریگەری گۆڕانكاریە جیهانیەكان زۆر بە خێرایی كار لە سەر دنیابینی و باوەری سیاسی و كەلتوریان دەكات. هەندێك جار ئەم نەوەیە بە نەوەی فەیسبووك و تویتەر و ئەنستگرام و ئەنتەرنێت ناو دەبرێن. ئەم ناوانە راستین، بەڵام ئەوەی راستیەكە دەشێوێنێت ئەوەیە، ئەم شوناسكردنەی نەوەی نوێ لە لایەن نەوەی رابردەوە وەك سوكایەتیكردن و توانج لە دژی ئەم نەوە نوێیە بەكاردەهێندرێت. یەكێك لە كێشە هەرەسەرەكیەكانی حزبە كلاسیكیەكان ئەوەیە ناتوانن نە لەم نەوەیە بگەن و نە لە مەسجی پێشكەوتنەكانی جیهان و گۆڕانكاریەكانی تێبگەن. راستیەكە ئەوەیە ئەم نەوەیە چەكدارن بەعەقڵ و دنیابینیەكی نوێ، تەواوی پرۆسەی حزبایەتی رەتدەكەنەوە،یان لانی كەم ئەم فۆرمە لە فەرمانرەوای و پرۆسەی سیاسی و حزبایەتی رەتدەكەنەوە.
لە ئەمرۆدا كوردستان بە گشتی لە قەیرانێكی ئابووری و سیاسی قوڵدایە، هەژاری و بێكاری تەنگی بە زۆرینەی خەڵك هەڵماڵیوە، بێزاری و تورەیەكی زۆر لە نێو خەڵكدا دروستبووە. خەڵكی بە زۆرینەی رەها باوەریان بە هیچ حزب و بزوتنەوەو جوڵانەوەیەكی سیاسی نەماوە، هەموو جۆرە بانگەشەیەكی سیاسی رەتدەكەنەوە، دیارترین ئاماژەی ئەم راستیە بەشدارینەكردنی زیاتر لە 70% خەڵك بوو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا. لە راستیدا لە گەڵ ئەوەی ئەم تورەیی و نارەزایی و بێزاریە تا ئەمرۆ نەبوەتە بنەما بۆ دامەزراندنی فۆرمێكی سیاسی نوێ و هاچورخ و جیاواز لەوانەی لە ئەمرۆدا لە گۆرەپانی سیاسی كوردستاندا گەمە دەكەن، نەبووەتەئەو رەوتە هزریەی ئەو بۆشایە سیاسیە پڕ بكاتەوە، كە سیاسەتی ناتەندروست و گەندەڵ و نادادی حزبە كوردیەكان دەسەڵات خوڵقاندویانە، بەڵام بوەتە هۆی خوڵقاندنی زەمینەیەك بۆ بەرپاكردنی هەریاخیبونێكێ جەماوەری لە كاتی گەونجانیدا.