لە تەواوی پروپاگەندە هزری و سیاسیەكانیدا بانگەشەی ئەوە دەكات، كە زانست و تەكنۆلۆجیا بۆ خزمەتكردنی مرۆڤ و دابینكردنی ژیانێكی خۆشگوزەران و تەندروستە، بەواتە بەبەردەوامی جەغت لە سەر لایەنە ئەرێنیەكەی پێشكەوتن و داهینان دەكات و خۆی لە دەرهاویشتە نەرێنیەكانی دەدزێتەوە. لە هاوشانی داهێنانەكانی شۆرشی پیشەسازی و زانست، لە ئاسانكردن و سوككردنی كار و چالاكیە ئابووریەكانی سەر شانی مرۆڤ، هاوكات دەبێتە هۆی زیادبوونی زۆری بەرهەمهێنان و دەرئەنجامیش زیادبوونی بەكاربردن و داشكاندنی نرخی شمەك و كەل و پەلی پێویستی ژیانكردن. لە دەرئەنجامی كۆتایشدا زیادبوونی چالاكی ئابووری. 

بەم دنیابینیەی سەرمایەداری خولی دروستبوون و كامڵبونی تەكنۆلۆجیا و دەرهاویشتەكانی بەو ئاراستەیە جێگیر دەبێت، كە لە سێبەری سیستمی سەرمایەداریدایە زانست و تەكنۆلۆجیا دەبنە هۆی خۆشگوزەرانی بۆ مرۆڤایەتی. بەواتە لایەنی نەرێنی و دەرهاویشتە خراپەكانی شۆرشی پیشەسازی و پێشكەوتنەكانی زانست و تەكنۆلۆجیا لە سێبەری سیستمی سەرمایەداریدا ناخاتەروو. سیاسەتی سەرمایەداری لەم بانگەشەیەدا ئەوەیە، كە پێویستە هیچ كات سەرمایە نەكرێتە قوربانی بەرژەوەندیەكانی مرۆڤ، بەڵكو لە سەر گرانكردنی باری ژیانی گشتی ئەم زیاتر بەرەو گەشەكردن و گەورە بوون بچێت. بیانوی هزری پشت ئەم بۆچونە ئەوەیە دەبێت لە پێناو پێشخستنی پرۆسەی ژیانكردن بۆ توێژێكی دیاریكراو، كە لە كۆتایدا دەبنە میراتی مرۆڤایەتی، ئەم سیاسەتە رەواو و كونجاو بكرێت.

لایەنی نەرێنی شۆرشی پیشەسازی لەو كات و جێگایەوە دەستپێدەكات، كە مرۆڤ جیهانی گریمانەی بەجێدێڵێت و تێكەڵ بە واقع دەبێت. لە واقعدا لە هاوشانی هەموو ئەو خزمەتگوزاریانەی پێشكەوتن بە مرۆڤی دەبەخشێت، بە تایبەتی لە سێبەری شۆرشی پیشەسازی چوارەم و بەرجەستەبوونی ژیری دەستكردا، بە بارێكیتردا دەبێتە هۆی لە دەستدانی كار و سرینەوەی هەلی كاری بەشێكی زۆر گەورەی خەڵك. هەڵوەشاندنەوەی سەدان هەزار هەلی كار و دەركردنی كرێكاران و فەرمانبەران لە كارەكانیان، دەرئەنجام دەبێتە هۆی ئەوەی بەشێكی زۆر لە خەڵك توانای كرینیان نەمێنێت، بەواتە دەرئەنجام خواست لە سەر كاڵا و شمەك زۆر كەمدەبێتەوە. بەمەیش هاوسەنگی نێوان خواست و خستنەروو تێكدەچێت. لە راستیدا ئەمە هۆیەكی سەرەكی دروستبوونی قەیرانی ئابووری و پوكانەوەو پاشەكشێی بازاری سەرمایەداریە. 

تێكچونی هاوسەنگی نێوان خواست و خستنەروو، دەرئەنجامی زیادبوونی بەرهەمهێنان لە بەرامبەر كورتهێنانی خواست لە سەر بەرهەم هۆیەكی سەرەكی دروستبوونی قەیرانی ئابووریە. لەم دۆخەدا دەرهاویشتەكانی قەیران بۆخۆیان قەیران و كێشەی زیاتر بۆ سیستمی سەرمایەداری دەخوڵقێنن. بەواتە وەك رەورەوە بەردەوام خێرایی فەراوانبوون و گەورەبوونی لە زیادبووندا دەبێت تا دەگاتە ئاستێك تەواوی ستراكچەری سەرمایەداری دەلەرزێنێت و توشی جۆرێك لە ئیفلیجبوون و پاشەكشێ دەبێتەوە، لێرەوە سەرمایەداری وەك خووی ئاسایی خۆی كار لە سەر هەڵگیرسانی شەڕ و نەخۆشی و نەهامەتی دەكات لە پێناو بەردەوامبوون و مانەوەی خۆیدا. 

كەمبونەوەی خواست لە سەر بەرهەم و خزمەتگوزاریەكان دەبێتە هۆی ئەوەی چەندین كارگە و كۆمپانیای زەبەلاح و بچوك، كارەكانیان راگرن یان زۆر كەمی بكەنەوە، لێروە ناچار دەبن بە كەمكردنەوەی بەرهەمهێنان لە رێگای داخستنی چەندین بەشی كۆمپانیا و كارگەكان تا دەگاتە ئاستی داخستن و مایەپوچبوونی چەندین كۆمپانیا و دامەزرازوەی دارایی و ئابووری، لەم قۆناغەدا سەرمایەداران بۆ رێگریكردن لە كەوتن و مایەپوچبون دەكەونە دەركردنی كرێكاران و سرینەوەی هەلی كاری زۆرێك لەو كرێكارانە. لە كاتی مایەپوچبوونی كۆمپانیا و كارگەكانیشدا بە لێشاو كرێكار و فەرمانبەران لە كار دەردەكرێن. قەیرانی ئابووری لێرەوە بە بێ ئیرادەی سەرمایەداری و بە بێ ئەوەی توانای رێگریكردنی لێی هەبێت بەرەو قوڵای قەیرانكە كۆمەڵگا و سیستمەكە راپێچ دەكات. بە دەركردنی كرێكاران و فەرمانبەران لە كار توانای كرین لای توێژێكی زۆر لە كۆمەڵگا زۆر كەمدەبێتەوە، بەواتە توانای كرینی شمەك و كەل و پەل و خزمەتگوزاریەكانی كۆمپانیا و كارگەكانییان نامێنێت، ئەمەیش جارێكیتر دەبێتەوە هۆی كەمكردن و كورتهێنانی خواست لە بەرامبەر خستنەروودا. 

لە ئەمرۆدا ئەوەی قەیرانی سەرمایەداری زۆر قورستر و قوڵتر كردوە لە هاوشانی بەرجەستەبوونی پێشكەوتنێكی زۆری تەكنۆلۆجیای بەرهەمهێنان، كە قەبارەی بەرهەمهێنان زۆر زیاتر دەكەن، زیادبوونی زۆری رێژەی دانیشتوانی زەوی، كە هەشت ملیار مرۆڤ تێپەر دەكات و هاوكات زۆر بە خێرایی لە زیابووندایە تا ئەو ئاستەی پێشبینی دەكرێت لە چەند ساڵی داهاتودا بگاتە ئاستێك ساڵانە یەك ملیار مرۆڤ زیاد بكات. لەم واقعەدا یەكانگیربوونی زیادبوونی پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیای بەرهەمهێنان، كورتهێنانی خواست و زیادبوونی زۆر خێرایی دانیشتوانی زەوی، سەرمایەداری لیبرالی توشی قەیرانێكی ئابووری ستراكچەری مەزن دەكاتەوە. لەم دۆخەدا زۆر ئەستەمە سەرمایەداری بتوانێت قەیرانەكانی چارەسەر بكات و ئەو دۆخە رەتكات، كە بە بەردەوامی بەرەو داروخان و كۆتای پەلكێشی دەكات.

لێرەوە هەوڵەكانی وڵاتە سەرمایەدارە زەبەلاحەكان بۆ هەناردەكردنی قەیرانەكانیان بۆ وڵاتانی پەڕ و دواكەوتوو دەبێتە ستراتیجێكی سیستمی سەرمایەداری بە گشتی. دیارترین سیمای ئەم قۆناغە ئەوەیە هەڵئاوسان و پوكانەوەی ئابووری پێكەوە بەرجەستە دەبن. بەرامان لە سروشتی قەیرانەكە و واقعی سیاسی و ئاستی پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیا بە تایبەتی لە بواری چەكسازیدا دەگەیتە ئەو باوەرەی، كە قەیرانی ئابووری ئەمرۆی سەرمایەداری زۆر گەورەترە لە قەیرانی مەزنی ساڵی 1929-1933. ئەم قەیرانە لە ئەمرۆدا مرۆڤایەتی خستوەتە بەردەم ئەگەری هەڵگیرسانی شەرێكی ئەتۆمی وێرانكەر، كە تا ئاستی كۆتایهاتن بە تەواوی ژیان پێشبینی دەكرێت. لە ساڵی 2016 ەوە قەیرانی ئابووری جیهانی سیما و رواڵەتی بە تەواوەتی دەركەوتووە. پەتای كۆرۆنا لە ساڵی 2019ەوە دەرئەنجام دەبێتە هۆی خێراكردنی گەیشتنی جیهان بە قەیرانی مەزن و توندبوونەوەی ناكۆكی نێوان وڵاتانی زلهێز و قوڵبونەوەی تەنگەشە ئابووریەكان لە ناوخۆی وڵاتانەوە، هەر ئەمەیش هۆی سەرەكی ئەوەیە ئەمریكیەكان، كە بۆخۆیان داهێنەری قۆناغی جیهانگیری و ئازادی جموجۆڵی سەرمایە و شمەك بوون، بكەونە رێگریكردن لەو ئازادیە و بە پراكتیكی كار لە سەر كۆتایهێنان بە قۆناغی جیهانگیری بكەن. ئەمریكیەكان لە رێگای كشانەوەی پاڵپشتی و یامەتیەكانیان بۆ رێكخراوی بازرگانی جیهانی   wtoو رێگریكردن لە ئازادی جموجۆڵی سەرمایە و شمەك لە ناوەوەو دەرەوەی ئەمریكا مەرگ و كۆتای قۆناغی جیهانگیریان راگەیاند.

قەیرانی دارای ساڵی 2008 

یەكەم قۆناغی قەیرانی جیهانی

شۆرشی پیشەسازی سێیەم، كە لە سەرەتای حەفتاكانەوە سیما و رواڵەتی بەتەواوەتی دەركەوت، بەردی بناغەی ئەم پێشكەوتن و گۆڕانكاری و وەرچەرخانە زانستی و ئابووریەی ئەمرۆی جیهانە. ئەم شۆرشە لە هاوشانی ئەو داهێنانە مەزنانەی پێشكەش بە مرۆڤایەتی كردوە لە گەڵ خۆیدا تۆوی قەیرانێكی ئابووری جیهانیشی چاندوە. لە ساڵی 2008ەوە سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی لە ئەمریكا و ئەوروپا و دواتر پەرینەوەی بۆ تەواوی وڵاتانی جیهان یەكەم بزمارە درا لە تابوتی هەیبەتی لیبرالیزمی نوێ و جیهانی تاك جەمسەری ئەمریكا. 

     لە دوای داروخانی جیهانی دوو جەمسەری و هەڵوەشاندنەوەو روخانی یەكێتی سۆڤیەت، سەرمایەداری رووبەرووی واقعێكی نوێی جیهانی بووەوە، زۆر بەخێرایی كەوتە خۆی بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی روخان خوڵقاندبووی. لە سەرەتای نەوەتەكانەوە بیرمەندان و سیاسەتمەدارانی لیبرالی كەوتنە بانگەشەكردن بۆ دامەزراندنی سیستمێكی جیهانی نوێی یەك جەمسەری. لە راستیدا یەكەم قەیرانی سیستمی نوێی جیهان لەو دەمەدا قەیرانی شەرعیەت بوو، ئەمریكا و هاوبیرانی لە ئەوروپا بە پاڵپشتی هێزی سەربازی و ئابووری، كەوتنە كۆنترۆڵكردنی جیهان و سەپاندنی ئەجندای سیاسی و ئابووری و كەلتوری خۆیان بە سەر تەواوی گەلانی جیهاندا. لەو دەمەدا هەر میللەت و دەوڵەتێك لە دژی ئیرادەی ئەمریكا بوەستایەتەوە راستەوخۆ دەكەوتە بەر غەزەبی ئەوان و نەهامەتی و شەڕانگێزی دەبوە شەڕیكە بەشیان. لە پێناو بەردەوام بوون و بەهێزكردنی پێگەی جیهانی خۆیان، لەو كاتەدا ئەمریكیەكان كەوتنە دامەزراندنی چەندین پایەی ئابووری و سیاسی نوێ و چەندین رێكخراوی جیهانی نوێیان بۆ ئەم مەبەستە دامەزراند، لە هەمان كاتدا بە بەرنامە كاریان لە سەر داروخان و لاوازكردنی رێكخراوە جیهانیەكانی سیستمی دوو جەمسەری جیهانی دەكرد. 

زۆربەی وڵاتانی جیهان بۆ خۆ دەربازكردن لە تەوژمەكانی هێرش و پەلامارەكانی سیستمی نوێی جیهانی راستەوخۆ ملیان بۆ ئەجندای نوێی ئەمریكیەكان دا. 

قەیرانی دارای جیهانی لە جەوهەردا رووداوێكی كوتوپڕ نەبوو، بەڵكو ریشەیەكی مێژووی هەبووە. كەڵەكەبوون و قوڵبوونەوەی قەیرانە ئاسایەكانی لیبرالیزمی نوێ و بێ توانای لە كۆنترۆڵكردنیان، دەرئەنجام بوونە هۆی دروستبەەنی قەیرانێكی ئابووری جیهانی. قەیرانی دارایی لە قۆناغی یەكەمیدا لە ئەمریكا و ئەوروپاوە دروستبوو، دواتر پەریەوە بۆ وڵاتانی ئاسیا تا هەموو جیهانی گرتەوە. لە ساڵی 2010دا مفەوەزیەی ئەوروپی رایگەیاند لە دوای شەڕی جیهانی دووەمەوە مرۆڤایەتی هیچ قەیرانێكی ئابووری و دارایی بە قەبارەرەی قەیرانی ئەمرۆ بە خۆیەوە نەبینیوە.

لە گەڵ دەركەوتنی قەیرانی دارایی و كاریگەریە نەرێنیەكانی لە سەر ئابووری جیهان  بە گشتی و ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا بە تایبەتی، وڵاتانی پێشكەوتووی ئابووری راستەوخۆ كەوتنە بیركردنەوە و گەڕان بە دوای چارەسەرێكی كونجاو و خێرا بۆ ئەو قەیرانە. لەم چوارچێوەیەدا چەندین كۆنفراس و سیمینار و كۆبوونەوەو ..تاد، ئەنجامدا. لەوانە: كۆبوونەوەی لوتكەی (فەرەنسی، ئیتاڵی، ئەڵمانی، بەریتانی) لە پاریس بە مەبەستی دانانی نەخشەیەكی ئەوروپی تایبەت بۆ رووبەرووبونەوەی قەیرانەكە. لوتكەی (ئەوروپا- ئاسیا) لە شاری پكین بە بەشداریكردنی زیاتر لە 40 وڵات لە هەردوو كیشیۆری ئاسیا و ئەوروپا، كۆنفراسی ئۆپێك و بریاردان لە سەر كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت( لەدوای پاشەكشی خواست لە سەر نەوت)، ئەمانە و چەندین دانیشتن و كۆنفراس و كۆبوونەوەی تر، بەڵام لە واقعدا هەموو ئەم هەوڵانە و هەموو ئەو پاڵپشتی و یارمەتیانەی حكومەتەكان بۆ كەرتەكانی دارایی وڵاتەكانیان نەتوانرا چارەسەری قەیرانی دارایی بكەن.  

بێكاری و هەژاری سیمای سەرەكی قەیرانی ئابووری


بێكاری لە ئەمرۆدا لە ئاست و قەبارەیەكدایە، رەنگە لە مێژووی دەركەوتنی ئەم كیشەیەوە ئەم دۆخ و بارە دژوارەی بەخۆەوە نەبینیبێت. لە هاوشانی هەڵئاوسان و پوكانەوەی بەردەوامی ئابووری، هەلی كاریش بەهەمان شێوە لە كەمبونەوەو وپاشەكشێدایە و بوەتە دیاردەیەكی جیهانی. 

لە  ئازاری 2009دا ئەنجومونی ئیحتیاتی فیدریاڵی رایگەیاند رێژەی بێكاری گەیشتوەتە 8،1%، لە مانگی ئەیلولدا گەیشتوەتە 9،8%، تا ئایاری 2009 ئابووری ئەمریكا زیاتر لە پێنج ملیۆن هەلی كاری لە دەست داوە. لەو رۆژەوە تا ئەمرۆ بە بەردەوامی رێژەی بێكاری لە زیادبووندایە. تا لە ئەمرۆدا بوەتە دیاردەیەكی زۆر مەترسیدار. زۆربەی پێشبینیەكان بۆ ئایندەی هەلی كار مەترسیدارن. لە دواین راپۆرتی دەزگا ئابووریە جیهانیەكان لە ئازاری 2023 باس لە هەڵوەشاندنەوەی زیاتر لە سێ سەد ملێۆن هەلی كار دەكەن، تەنیا بە هۆی ژیری دەستكردەوە.

دیاردەی بێكاری لە كوردستاندا. 

لە هەرێمی كوردستان بەهۆی دواكەوتووی ئەم وڵاتەوە، لە گەڵ هەموو داهێنان و پێشكەوتنەكاندا هیچ هەلێكی كاری نوێ دروست نابێت، بەڵكو بە بەردەوامی بەهۆی پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیا و قەیرانی ئابووری جیهانی و سیاسەتی وڵاتانی دەوروبەر و نەشارەزای و بوونی گەندەڵی و تاڵانكاری لە لایەن دەسەڵاتی ناوخۆوە ئەو هەلانەی پێشتریش هەبوون لە دەست دەدرێن و كەمدەبنەوە.   

سەرچاوەی ئابووری كوردستان لە كەرتەكانی پیشەسازی، كشتوكاڵی، پیشەوەری،... تا، بە گشتی لە پاشەكشێدان و ژێرخانی ئابووری كوردستان بە هۆی سیاسەتی چەوتی دەسەڵاتی كوردی و بوونی گەندەڵی بە شێوەیەكی زۆر بەرفراوان ئەم دیاردەیە بەردەوام لە زیادبوون و فەراوانبووندایە.

ساڵانە دەیان هەزار خوێندكار لە كۆلیژ و پەیمانگا و خوێندنگا پیشەیەكان خوێندن تەواو دەكەن، بەڵام هیچ هەلێكی كاریان بۆ نارەخسێت و زۆر بە بێ باكی دەخرێنە ناو سوپای بێكارانی كوردستانەوە. بە بەرنامە كار بۆ لاوازكردن و ئیفلیجكردنی كەرتی كشتوكاڵی و پیشەوەری لە لایەن وڵاتانی دەوروبەر و وڵاتە زلهێزە ئابووریەكانەوە دەكرێت. گەورەبوونی قەبارەی بێكاری و فەراوانبوونی بازنەی هەژاری لە كوردستاندا بۆمبێكی تەوقیتكراوە كەس نازانێت، كەی دەتەقێتەوەو كێ دەكاتە قوربانی. لە بواری پیشەسازیدا نەك هەر هیچ هەل و پلانێك بۆ بونیادنانی كەرتی پیشەسازی نوێ نیە، بەڵكو تەواوی ئەو كارگە و دامەزراوە پیشەسازیە كۆنانەیش هەبوون بە بەرنامە خاپور دەكرێن. 

ئەوەی سەركرادایەتی سیاسی ئێمە و بەناو روناكبیران و پیاوانی هزری دەسەڵات ناتوانن لێیتیبگەن، ئەوەیە دەرهاویشتەكانی بێكاری و لە دەستدانی كار لای مرۆڤ تەنیا لە پرسی گرانبوونی بژێوی ژیان و خۆراك و پێداویستیەكانی رۆژانەی ژیانكردندا سنوردار نابێت، بەواتا لە پرسی دروستبوونی هەژاری و برسێتیدا گۆشەگیر نابێت، بەڵكو ژیان واتای خۆی لە لایەن تاكی بێكار بە تەواوەتی لە دەست دەدات و كاریگەری لە سەر سایكۆلۆجیای كەسی بێكار زۆر لەوە زیاترە، كە دەسەڵاتی كوردی هەستی پێدەكات. ئەو كاتەی هەژاری دەبێتە برسێتی و هەرەشە بۆ سەر ژیانی تاك دەخوڵقێنێت، زەمینەی یاخیبوون و شۆرش و راپەرین و ئەنجامدانی هەموو كردەیەكی توندو تیژی دەخوڵقێت. بەواتە مرۆڤ تا ئاستی دابران لە هەموو بەهاو پرنسیپ و ئاكارێكی مرۆی دەبات. لە راستیدا چۆن كاركردن ئەو رووداوە بووە لە مێژوودا مرۆڤی لە سروشتی ئاژەڵیەوە گواستوەتەوە بۆ بە مرۆڤبوون، بە هەمانشێوە لە دەستدانی كاریش، ئەگەر بۆ ماوەیەكی سنورداریش بێت دوور نیە مرۆڤ نەكاتەوە بە درندە و ئاژاڵ.