د. سه‌ردار عه‌زیز
كاتێك لەچین، هەردوو ركەبەری هەرێمی یان ئیقلیمی، سعودیەو ئێران رێكەوتنی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان واژۆ كرد، ئەوەی زیاتر لەڕێكەوتنەكەو واژۆكە بووە جێگای سەرنج و حەپەسانی دونیا، رۆڵی چین بوو نەك دوو لایەنە رێكەوتووەكە.
سعودیە و ئێران لەماوەی دوو ساڵی رابوردووا، پێنج جار لەبەغدا و مەسقەت كۆبوونەوە. چوار جاریان لەبەغدا بوو، دوایین جار لەمەسقەت. بەڵام بڕیاریاندا كە رێكەوتننامەكەیان لەپەكین واژۆ بكەن. هەردوو لایەنی سعودی و ئێرانی كەسانی ئاسایشی یان ئەمنی بوون. شەمخانی لایەنی ئێرانی لەدەرەوەی سوپای پاسدارانە، بۆیە هەندێك وەهای لێكدەدەنەوە كەڕەنگە سوپا لەكاتی تردا ناڕەزایی دەرببڕێت. بەڵام ئێران لەئێستادا لەبەر فشاری ناڕەزایی و باری خراپی ئابوری و گۆشەگیریی نێودەوڵەتی و زۆر هۆكاری تر پێویستی بەڕێكەوتنێكی وەهایە. ئەوەی پاڵنەری لایەنی سعودیەیە، كۆمەڵێك هۆكاری زۆرن. یەكەم، دەسەڵاتداربوونی سەركێشێكی وەك محمد بن سەلمان. محمد پلانی وەهایە كە سعودیە بە رووی دونیادا بكاتەوە. برەو بە لایەنی كەلتوریی و گەشتیاری و ئابوری و بازرگانی بدات.
بەڵام سەرباری ئەمە، سعودییەكان بۆ پاراستنیان پشتیان بەئەمریكا بەستوە، بەڵام كاتێك ئێرانییەكان لەساڵی ٢٠١٩ لەكێڵگە نەوتییەكانی سعودییەیان دا، ئەمریكا هیچی نەكرد. ئەم رووداوە دەرخەری ئەوەیە كەڕەنگە جووڵەی ئەمریكا تەنها پەیوەندی بەسعودیەوە نەبێت، بەڵام فاكتەری تریش هەبن، كەوەها دەكەن سعودیە نەتوانێت وەها بیربكاتەوە كەپشتیوانی ئەمریكا گەرەنتییە. [ئەمە یەكێكە لەو كێشانەی كەئەمریكاو هاوپەیمانانی هەیانە. كاتێك دوای ریفراندۆم عێراق\ئێران، هێرشیكردەسەر هەرێم، ئەمریكا نەك فشاری نەكرد یان هەوڵی وەستانی هێرشەكەی نەدا بەڵكو بووە بینەر].
لەهەمانكاتدا بەرزبوونەوەی رێژەی پیتاندنی یورانیوم لەئێران و ئەگەری دەستوەشاندنی ئیسرائیل، ئەگەری ئەوەی هەیە كە،ئێران تۆڵەی ئیسرائیل لەوڵاتانی كەنداو بكاتەوە.
بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە لایەنی چینییە. چینییەكان كارێكی نەكردەیان كرد. یەكێك لەو رەخنانەی لەچینییەكان دەگیرا، لەمیانەی پەیوەندییان لەناوچەكە، ئەوەبوو كە دەیانەوێت لەگەڵ هەمواندا وەك یەك نزیك بن. ئەم دیدە پێچەوانەی مۆدێلی رۆژئاواییە كە لەسەر بنەمای دۆستی لایەك و دوژمنی لایەكی تر بونیادنراوە. چین لەم جۆری پەیوەندییەیدا تووشی سەختی و رەخنەبووەوە، بەتایبەتی پاش لوتكەی ریاز، كە ئێرانییەكان وەهایان خوێندەوە كەچین لایەنگری وڵاتانی كەنداوە.
چین نایەوێت بكەوێتە داوی جۆری پەیوەندی لایەنگرانەوە، چونكە زەبەلاحی چین و زۆری پێداویستی بۆ وزە نە دەتوانێت لەسەر بنەمای دۆست و دوژمن پەیوەندی دروستبكات و نە توانای ئەمنی و سەربازی هەیە هەتا ئەو جۆرە پەیوەندییانە بەڕێوەبەرێت. هەروەها نایەوێت هەمان مۆدێكی رۆژئاوایی دووبارە بكاتەوە. لەهەمانكاتدا ململانێی راستەوخۆی نێوان سعودیەو ئێران پاش ئەو دوو وڵاتە خۆیان زەرەرمەندی یەكەم لەهەر رووبەڕووبوونەوەیەكی لەو جۆرە، چین دەبێت، چ بەهۆكاری كەمبوونەوەی وزە یان گرانبوونی.
لەهەمانكاتدا هەردوو وڵاتانی ئێران و سعودییە پێویستیان بەوڵاتێك هەتا ببێت بەپاڵنەری جێبەجێكردنی بەندەكانی رێكەوتننامەكە. بەنەرێتی ناوچەكە دەبێت ئەو وڵاتە زلهێزبێت هەتا توانای هەبێت و قسەی بخوات لەكاتی گرژیدا بۆی بگەڕێنەوە. عێراق و عومان لەئاستی ئەوەدا نەبوون بەكاری وەها هەستن. بۆیە رۆڵی عێراق و عومان تەنها میوانداریی بوو نەك میانگریی یان بەڕێوەبردن.
هەرچەندە عێراق لایەنێكی بەرجەستەكەری رێكەوتننامەكەیە، بەڵام هێشتا روون نیە ئایا كاریگەریی چۆن دەبێت لەسەر عێراق. دیارە بەگشتی كەمبوونەوەی گرژی هەنگاوێكی باشە، بەڵام كەم نین ئەوانەی كەگومانیان هەیە لەسەركەوتنی هەنگاوێكی وەها. لەهەمانكاتدا ئەو جێگایەی كەڕەنگە ئێرانییەكان ئامادەبن بیخەنە سەر مێزی دانوستان، یەمەن بێت. یەمەن بۆ سعودییە گرنگەو بۆ ئێران بەپێجەوانەوە گرنگییەكی ئەوتۆی نیە. ئەمە بۆ عێراق بەپێچەوانەیە. بۆ ئێران عێراق گرنگترین وڵاتی دونیایە.
ئەوەی روونە كەئێران دەستبەرداری میلیشیاكانی نابێت لەعێراق. ئەو میلیشیایانە گرنگترین كارتی سەربازی و سیاسی و ئابورین بۆ ئەو. بۆیە بەنەمانی سعودییەو ئەگەری هەیە لەداهاتوودا ئیمارات و وڵاتانی تری كەنداو وەك نەیار، ئەوا ئەم میلیشیایانە چی دەكەن؟
میلیشیاكان پێویستیان بەدوژمنە وەك بەشێك لەپرۆسەی شەرعیەت بەخشیی، ئەگینا بوونیان دەكەوێتە ژێر فشارەوە. بۆیە ئەگەری زۆرە كە زیاتر تەركیز بخەنەسەر ئەو لایەنانەی تر كەوەك دوژمن یان دوژمنی داتاشراو بوونیان هەیە، كوردستان و ئیسرائیل دوو لایەنی بەئامانجگیراو دەبن.
وڵاتی عێراق و كوردیش پێشوازییان لەڕێكەوتنەكە كرد، دیارە ئەمە لۆجیكە، هەموو رێكەوتنێك باشە. بەڵام مێژووی كوردو ناوچەكە وانەی ترمان پێدەڵێن، كە رەنگە زیاتر واقیعی بن لەلۆجیكی ئاشتی.
لەڕێكەوتننامەی سەرپێڵی زەهاوەوە، لەسەدەی حەڤدە، هەتا رێكەوتننامەی حیلفی بەغدا لەساڵی ١٩٥٦ كورد هەمیشە راستەوخۆ بەئامانجگیراوە. رێكەوتننامەی حیلفی بەغدا دژایەتیكردنی كورد وەك بەندێك ئاماژە پێدەدا. یەكێك لەسودەكانی كودەتاكەی قاسم كشانەوەی لەو هاوپەیمانییە بوو.
كەواتە مێژوو و نەرێتێك هەیە كەئاشتی نێوان ئەوانیتر هەمیشە بەزیانی كورد دەشكێتەوە. واقیعێك هەیە كەنكوڵی لێناكرێت، قەیرانەكان درز لەسیستەمی ناوچەكەدا دروستدەكەن، تەنها لەڕێگای ئەو درزانەوە كورد دەتوانێت سەرەتاتكێیەك لەگەڵ دونیادا بكات. ئایا درزەكان هێندە گەورە دەبن كەكورد بتوانێت بەتەواوی لێی بێتە دەرەوە؟ دیارە ئەمە پەیوەستە بەپشتیوانی زلهێزێك. بەڵام پشتیوانی هەموو زلهێزێك ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە دۆخەكەوە. بۆ نموونە ئەمریكا پشتیوانی كوردە، بەڵام كورد تواناو ئاگایی ئەوەندە نیە كە لێی سوودمەندبێت.
رێكەوتننامەكە لە چەندین ئاستی تردا بۆ گەلانی ناوچەكە زیانبەخشە. یەكێك لەدەرئەنجامەكانی رێكەوتننامەكە بەرەوپێشچوونی زیاتری مۆدێلی چینییە. ئەم مۆدێلە، لەچەندین ئاستدا زیان بەخشە. یەكێك لەخەسڵەتەكانی مۆدێلی چینی زاڵی حزبە بە سەر حكومەتدا. لەڕۆژانی رابوردوو، ئەو گۆڕانكارییانەی لەپەكین روویاندا ئەم دۆخەی زیاتر پتەوكرد. زاڵی حزب، ئەو دۆخەیە لەكوردستان دەیبینیت، بەڵام جیاوازی كوردستان ئەوەیە كەدوو حزب زاڵن، لەچین یەك حزبە. مۆدێلی چینی دژ بەهەموو ناناوەندێتییەكە. چینییەكان لەپرسەكانی وەك كەلتورو باوەڕ و شوناس تێناگەن. وەك دیپلۆماتێكی هیندی كاتێك لێیان پرسی بۆچی هیند بەم كاری میانگیرییە هەڵنەستا، لەوەڵامدا وتی چونكە ئێمە دەزانین شیعەو سوننە چین، بەڵا چینییەكان نازانن.
بەڵام كاریگەریی گەورەی لەسەر كوردستانی رۆژهەڵات دەبێت. بەپێی ئەو زانیاریانەی كەدزە دەكەن، بڕبڕەی پشتی رێكەوتنەكە لەبواری ئاسایشدایە. هەردوولا لەسەر ئەوە رێكەوتوون كە هێرشی میدیایی بۆ سەر یەكتر بوەستێنن، ئەمەش بەمانای ئەوە دێت هەموو ئەو كەناڵە سعودیانەی كەئاراستەی ئێران كرابوون، دەوەستێت، لەنێویاندا ئێران ئینتەرناشناڵ. بەوجۆرە زانیاریی دەربارەی ئێران زۆر كەمدەكات.
سەرباری هەموو ئەمانە دونیا بەحەزی ئێمە هەڵناسوڕێت. هاتنی سیستەمێكی نوێی جیهانی یان چەند سیستەمێك، واقیعێكە دەبێت خۆمانی بۆ ئامادە بكەین. چین لەداهاتوودا لەكوردستانیش و ناوچەكەش كاریگەریی و قورسایی زیاتری دەبێت.