پەرلەمانی كوردستان وەك باڵاترین دامەزراوەی سیاسی و یاسایی و شەرعی هەرێم لە ماوەی سی ساڵی تەمەنیدا (1992-2022) بە چەند قۆناغێكی هەڵچون و داچووندا تێپەڕیوە. هەوڵیداوە ئەو بۆشاییە سیاسی و یاساییەی دروستببوو لە ئەنجامی كێشانەوەی دامودەزگا كارگێڕییە فەرمیەكاندا لەلایەن حكومەتی ئەوكاتەی عێراقەوە لە نیوەی دووەمی ساڵی 1991 دا پڕی بكاتەوە. لەم پێناوەدا سەدان یاسای دەركردووە، كە خۆیان لە یاسای بنچینەیی و هەموار و بەركار و راگرتنی یاساگەلێكی عێراقیدا دەبیننەوە.  بەو تێبینیانەش كە لەسەر شێوازی دەركردن و جۆری یاساكان هەبووە، ئەركێكی گرنگ ئەنجامدراوە، بەڵام ئەركەكە تەنها بە دەركردنی یاسا كۆتایی نایەت، بەڵكو جێبەجێكردنیان گرنگترە، بەداخەوە زۆرینەی یاساكان یا كاریان پێناكرێت، یا وەك پێویست جێبەجێ نەكراون.

بەشێوەیەكی تر دەتوانین بڵێین سەرباری ئەوەی ماوەی سی و دوو ساڵە حكومەت و پەرلەمانمان هەیە، كەچی تا ئێستاشی لەگەڵدابێت لە هەرێمی كوردستاندا یاسا سەروەر نیە! هێزە سیاسییەكان بە گشتی و باڵادەستەكان بەتایبەتی پەیوەستی یاساكان نین، هەریەكە لە دەسەڵاتەكانی (یاسادانان، جێبەجێكردن و دادوەری)ش پێشێلی یاساكانیان كردووەو دەیكەن! بێگومان تاكی هاوڵاتیش لێی بەدەر نیە!

ئێمە وەك ئینستتیوتی پەی، كە ماوەی (10) ساڵە بە هاوكاری رێكخراوی سندوقی پاڵپشتی دیموكراسی (NED)ی ئەمەریكی پرۆژەی چاودێریكردنی پەرلەمانی كوردستانمان لە ئەستۆ گرتووە، دوابەدوای پەككەوتنی پەرلەمان و دروستبوونی بۆشایی یاسایی، بە پێویستمان زانی بەدواداچوونێك بۆ رەوشی سەروەریی یاسا بكەین لە هەرێمی كوردستاندا، هەر لەو سۆنگەیەشەوە ئەم راپۆرتە ئامادە كراوە، كە بەرهەمی كاركردنی دووساڵی تیمی (ئینستتیوتی پەی)ە، تیایدا سەرجەم ئەو یاسایانەی لەپەرلەمانی كوردستانەوە دەرچوونە پۆڵێن كراون. 

تایبەتمەندی هەریەكەیان دەستنیشانكراوە، بەدواداچوونی مەیدانی بۆ یەكەیەكەیان كراوە، كە ئاخۆ چۆتە بواری جێبەجێكردنەوە یان نا؟ لە بواری پراكتیكدا وەك خۆی جێبەجێكراوە یا بەشێكی پێشێل كراوە؟ بۆ ئەم مەبەستەش سەردانی سەرجەم دامەزراوە و وەزارەت و دەستە و هەموو ئەو لایەنە پەیوەندارانە كراوە كە یاساكان دەیانگرێتەوەو گفتوگۆیان لەگەڵدا كراوە بەمەبەستی كۆكردنەوەی زانیاری. هەوڵماندا بە كورتی سەبارەت بە هەر یەكێك لە یاساكان ڕا دەربڕین، چونكە ئەگەر بەدرێژی بمان نوسیایە كاریگەری لەسەر قەبارەی راپۆرتەكە دەبوو و بە سەدان لاپەڕە تەواو نەدەبوو، بەڵام سەرجەم وردەكارییەكان كە لەئەنجامی كۆكردنەوەی زانیارییەكان دەستمان كەوتووە لە ئەرشیفی رێكخراوەكەمان پارێزراون.

ئامانجی سەرەكیمان لە ئامادەكردن و بڵاوكردنەوەی ئەم راپۆرتە و ڕێكخستنی ئەم دیدارە، هۆشیاركردنەوەی بەرپرسان و دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستانە، بۆ ئەوەی بەڕاشكاوی دەست بخرێتەسەر كێشەكان، پێشێلكارییەكان دەستنیشان بكرێن، هۆكارەكانی روونبكرێنەوە، دواتریش راسپاردەكان لەپێناو چارەسازی بخرێنە روو، تا دەرچەیەك بۆ چارەسەر بدۆزریتەوە بۆ ئەوەی كاری جدی لەسەر بكرێت.

ئامانجێكی تریشمان وەك ئەركێكی رێكخراوەیی دەرخستنی كەموكوڕییەكانی دەسەڵاتە بەمەبەستی درووستكردنی فشاری مەدەنی لەپێناو چاكسازی و هێنانەكایەی حوكمڕانییەكی دروست لە هەرێمی كوردستاندا.

ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان

كانونی دووەمی 2024

 

پرۆسەی یاسادانان لە پەرلەمانی كوردستان

پەرلەمانی كوردستان كە لە رۆژی 19/5/1992 یەكەم هەڵبژاردنی ئەنجامدرا، لە (4/6/1992) یەكەم دانیشتنی دەستپێكی خۆی گرێداو ئەندامەكانی سوێندی یاساییان خوارد، لە ماوەی سی ساڵدا (1992-2022)، پێنج خولی هەڵبژاردنی بەڕێكردووە، ئەگەر بەراوردێكی ئەركەكانی پەرلەمان بكەین لەنێوان پەیڕەو و پراكتیكدا، پەرلەمانی كوردستان لەو ماوەی تەمەنیدا وەك پێویست نەیتوانیوە بەجێیان بگەیەنێ‌، بۆ نمونە:

یەكەم: ئەركی یاسادانان:

1- ژمارەی دانیشتنەكان: 

پەرلەمانی كوردستان بەبەراوردی تەمەنی خۆی و پێداویستییەكانی كۆمەڵگە و ئەو بۆشاییە یاساییانەی هەبوون، لەماوەی (30) ساڵی تەمەنیدا، كە (10957) رۆژ دەكات تەنها (1228) دانیشتنی ئەنجامداوە، لە رووی دانیشتنەكانەوە خولی سێیەم (2009-2013) چالاكترین خول بووە، لەماوەی (4) ساڵ و (2) مانگ و (11) رۆژا (273) دانیشتنی ئەنجامداوە، ناچالاكترین خولیش خولی چوارەم بووە (2013-2018) بووە، كە لەماوەی پێنج ساڵدا (104) دانیشتنی ئەنجام داوە، بەڵام ئەگەر ئەو بارودۆخە لەبەرچاو بگرین كە خولی چوارەم دوای ئەوەی رێگری لە سەرۆكەكەی كرا ماوەی دوو ساڵ پەكی خراوە، ئەو كاتە خولی پێنجەم لە ریزبەندییەكەدا دەبێت بە ناچاكترین خول كە لەماوەی چوار ساڵدا تەنها (108) دانیشتنی ئەنجامداوە. هەروەك لە خشتەی (1) دا هاتووە. 

2- ژمارەی یاساكان:

پەرلەمانی كوردستان بەبەراوردی تەمەنی خۆی و پێداویستییەكانی كۆمەڵگە و ئەو بۆشاییە یاساییانەی هەبوون، لە ئەركی یاساداناندا سەركەوتوو نەبووە، لەماوەی (30) ساڵی تەمەنیدا، تەنها (406) یاسای دەركردووە. بەبەراوردی تەمەنی لەكاردابوونی خولەكان لە رووی یاسادانانەوە خولی دووەم (2005-2009) چالاكترین خول بووە، كە لەماوەی (4) ساڵ و (6) مانگ و (20) رۆژ توانیویەتی (89) یاسا دەربكات، ناچالاكترین خولیش خولی چوارەم بووە، كە لەماوەی چوار ساڵدا تەنها (31) یاسای دەركردووە. بەڵام ئەگەر ئەو بارودۆخە لەبەرچاو بگرین كە خولی چوارەم دوای ئەوەی رێگری لە سەرۆكەكەی كرا ماوەی دوو ساڵ پەكی خراوە، ئەو كاتە خولی پێنجەم لە ریزبەندییەكەدا دەبێت بە ناچاكترین خول كە لەماوەی چوار ساڵدا تەنها (39) یاسای پەسەندكردووە.  هەروەك لە خشتەی (2) دا هاتووە.

 

3- بەراوردی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەرلەمانی كوردستان:

ئەگەر بەراوردێكی پەرلەمانی كوردستان بكەین لەگەڵ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا، پەرلەمانی كوردستان لەماوەی (30) ساڵدا تەنها (5) خولی بەڕێكردووە، لەهەمان كاتدا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەماوەی (18) ساڵدا بەهەمان شێوە لە خولی پێنجەمدایە، لەماوەی تەمەنیاندا پەرلەمانی كوردستان (8) جار تەمەنی خۆی درێرژكردۆتەوەو هەڵبژاردنەكانی دواخستووە، بەڵام ئەنجومەنی نوێنەران هیچ كاتێك تەمەنی خۆی درێژ نەكردۆتەوە، هەروەها لەرووی یاسادانانەوە بۆمان دەردەكەوێت كە پەرلەمانی كوردستان زۆر لەدواوەیە و سستە، چونكە پەرلەمانی كوردستان لەماوەی ئەو (30) ساڵەدا تەنها (406) یاسای دەركردووە، كە ڕێژەكەی دەگاتە (36,97%)، لەبەرامبەردا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (692) یاسای دەركردووە، كە ڕێژەكەی زۆر بەرزترە و گەیشتۆتە (63,03%)، هەروەك لە خشتەی (3) دا هاتووە، بەمەش دەرئەكەوۆێت، كە وێرای ئەوەی تەمەنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (12) ساڵ كەمترە لە تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، كەچی (286) یاسای لە پەرلەمانی كوردستان زیاتر دەركردووە.

4- دەركردنی یاساكان بەپێی كاتی ئەو كەسانەی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بوون

كاتێك بەراوردێكی سەردەمی سەرۆكەكانی پەرلەمانیش دەكەین بۆمان دەردەكەوێت كە سەركەوتووترین سەرۆكی پەرلەمان لەرووی یاسادانانەوە (عەدنان موفتی) بووە كە لەسەردەمی ئەودا بەبەراوردی تەمەنی خولەكەی زۆرترین یاسای دەركردووە، لە ماوەی چوار ساڵ و (2) مانگ و (16) رۆژ دا (89) یاسای دەكردووە، هەروەك لە خشتەی (4) دا هاتووە، لە بەرامبەریشدا (ڤالا فەرید) كەمترین یاسای دەكردووە، كە لەماوەی چوار مانگ و بیست و چوار رۆژی تەمەنی سەرۆكایەتیدا تەنها (2) یاسایەی دەكردووە.

1-یاساكانی ژمارە (1) و (2)ی ساڵی 1992 لەلایەن لیژنەیەك لە بەرەی كوردستانیەوە ئامادەكران بەمەبەستی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دواتر لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندكران.

2-ماوەی نێوان (4/10/2002 تا 6/4/2005) كە دوو ساڵ و نیو دەكات بە خولی گواستنەوە ناوزەد كراوە، لەو ماوەیەدا (3) مانگ رۆژ شاوەیس و (2) مانگ كەمال فوئاد بە نۆرە سەرۆكایەتی پەرلەمانیان دەكرد.

3- لە 12/10/2015 لەلایەن (پدك)ەوە رێگری لە د.یوسف محمد كراو رێگەی پێنەدرا بچێتەوە پەرلەمان، لەو مێژووە بەدواوە لەلایەن (جەعفەر ئیمنیكی، بێگەرد دڵشاد) وەك جێگر و سكرتێر پەرلەمان بەڕێوە دەبرا.

دووەم: ئەركی چاودێریكردن:

پەرلەمانی كوردستان لە هیچكام لە خولەكانیدا نەیتوانیوە وەك پێویست بە ئەركی چاودێریكردن هەڵسێت، سەرباری ئەوەی دەیان و سەدان كێشە و گرفت و كەمتەرخەمی و یاساشكێنی هەبووە، كەچی لە تەمەنی خۆیدا لێپێچینەوە لە هیچ سەرۆكێكی ئەنجومەنی وەزیران ، یا جێگرەكەی، یا وەزیرێك، یا سەرۆكی دەستەیەك نەكردووەو متمانەی لێ وەرنەگرتۆتەوە، (جگە لە خولی سێیەم كە لێپێچینەوەی لە سەرۆكی ئەنجومەن لە كابینەی شەشەم و هەردوو وەزیری پێشمەرگەو ناوخۆ كرد، ئەنجامەكەی چی بوو بابەتێكی ترە!). لەكاتێكدا لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا چەندان وەزیر و بەرپرسی باڵا لێپێچینەوەیان لەگەڵدا كراوەو متمانەیان لێ وەرگیراوەتەوە.

 

سێیەم: ئەركی پەسەندكردنی بودجە:

پەرلەمانی كوردستان لە تەمەنی سی ساڵەی خۆیدا دەبوایە (30) یاسای تایبەت بە بودجەی هەرێمی كوردستان پەسەند بكات، بەڵام تەنها (13) یاسای دەركردووە، بەپێی ئەمەش ماوەی (17) ساڵ هەرێمی كوردستان بەبێ یاسای بودجە بەرێوە چووە. لە كاتێكدا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تەنها پێنج ساڵی (2014، 2017، 2020، 2021، 2022) یاسای بودجەی پەسەند نەكردووە، بۆ زانیاری زیاتر

 

دەركردنی یاساكان بەپێی ئەو واژۆیانەی لەسەریان كراوە

بە شێوەیەكی گشتی ئەو یاسایانەی لە پەرلەمانی كوردستاندا دەرچوێنراون، بەشێوەی خشتەی ژمارە (6) واژۆی سەرۆكی پەرلەمانیان بەسەرەوە كراوە، كە (عەدنان موفتی) لە خولی دووەمی پەرلەماندا واژۆی بەسەر زۆرترین یاساوە هەیە  (86) یاسایە و (ڤالا فەرید) لە خولی پێنجەمدا كەمترین واژۆی بەسەر یاساكانەوە هەیە كە تەنها (2) یاسایە. جگە لەمانە (5) یاسا لە خولی چوارەمدا واژۆی هیچ كەسێكی بەسەرەوە نییە بەهۆی رێگریكردن لە (یوسف محەمەد) سەرۆكی ئەوكاتەی پەرلەمانەوە. 

یاساكانی پەرلەمانی كوردستان و سروشتی دەرچوونیان

پەرلەمانی كوردستان ئەو یاسایانەی دەریكردوون، ئەگەر بەپێی سروشتی دەركردنیان پۆلینی بكەین، بە پشتبەستن بە (بنكەی یاسادانانی هەرێمی كوردستان)( ) بەسەر (26) بواردا دابەشكراون (هەروەك لە خشتەكانی ژمارە 7 و 8 دەردەكەوێت). 

 

دۆخی یاساكانی پەرلەمانی كوردستان 

كاتێك هەڵسەنگاندن و پۆڵین بۆ یاساكانی پەرلەمانی كوردستان دەكەین، لە رووی شێوازی دەركردنیان و جۆری هەریەك لە یاساكان و دۆخی جێبەجێكردنیاندا، دەكرێ بەسەر چەند تەوەرەیەكدا دابەشیان بكەین:

1- پۆڵینی یاساكان بەپێی جۆری دەركردنیان

ئەو یاسایانەی لە پەرلەمانەوە دەرچوون، ئەگەر بەپێی (یاسای بنچینەیی) و (هەمواری یاسا) و (بەركارخستن) و پۆلینیان بكەین، دەردەكەوێت كە (270) یاسای بنچینەیی دەرچووە، كە بەرزترین ڕێژەیە و رێژەكەی دەگاتە (66,50%)، بە پلەی دووەم (98) یاسای هەموار دەرچووە، كە ڕێژەكەی دەگاتە (24.12%)، بە پلەی سێیەم (26) یاسای هەموار  و بەركاركردن دەرچووە، كە ئەمیشیان ڕیژەكەی دەگاتە (24,12%) و كەمترین یاسای بەركار دەرچووە، كە (12) یاسا بووە بەڕێژەی (2,95%). 

2- پۆڵینی یاساكان بەپێی جۆری كارپێكردنیان

ئەگەر یاساكانی پەرلەمانی كوردستان وردتر پۆڵێنیان بۆ بكەین، وەك: یاسای بەركار، یاسای هەڵوەشاوە، یاسای كاتی و ...هتد، لە خشتەی (10)دا بەرچاو روونی زیاترمان بۆ دەردەكەوێت كە (96) یاسا هەڵوەشاونەتەوەو كاریان پێناكرێت، هەروەها (25) یاسا كاتی بوونە و لە ئێستادا لەكار كەوتوون.

 

3- پۆڵینی یاساكانی پەرلەمانی كوردستان بەپێی شێواز و دۆخی بەركاریان

لێرەدا دۆخی یاساكان شیكراونەتەوە كە ئاخۆ شێوازی یاساكە بنچینەییە یاخود هەموارە یا كارپێكردنی یاسای عێراقیە، هەروەها دۆخی یاساكان دەستنیشانكراون كە یاساكە لەبواری جێبەجێكردندا بەركارە یاخود هەڵوەشاوەتەوە.

 

 4- ئەو یاسایانەی هەڵوەشاونەتەوەو كاریان پێ ناكرێت

لە كۆی ئەو یاسایانەی پەرلەمان دەریكردوون، كە بە فەرمی (96) یاسا هەڵوەشاونەتەوەو كاریان پێ ناكرێت.

 

7- ئەو یاسایانەی پەرلەمان دەریكردوون بەمەبەستی لەكارخستنی یاسایەكی تر

پەرلەمانی كوردستان كوردستان (9) یاسای دەركردووە بەمەبەستی لەكارخستنی یاساو بڕیاری عێراقی سەردەمی رژێمی بەعس كە بەر لە راپەڕینی 1991 دەریكردبوون. 

 

9- ئەو یاسایانەی پەرلەمانی كوردستان ئامادەی كردوون و دەریكردوون و بەركارن

لە كۆی ئەو یاسایانەی پەرلەمان دەریكردوون كە لە ئێستادا بەركارن، (159) یاسای بنچینەیین.

10- یاسا هەمواركراوەكان لە پەرلەمانی كوردستان

لە كۆی ئەو یاسایانەی پەرلەمان دەریكردوون، شێوازی (67) یاسا بەمەبەستی هەمواركردنی یاسا بنچینەییەكانەوە دەركراون.

ئاستی جێبەجێكردنی سەرجەم یاساكان لە هەرێمی كوردستان

پەرلەمانی كوردستان لە (30) ساڵ تەمەنیدا (406) یاسای دەركردووە، ئەگەر پۆڵینیان بكەین لە رووی جێبەجێكردنەوە لە چوار جۆردا خۆیان دەبیننەوە: 

1-ئەو یاسایانەی هەڵوەشاونەتەوە یا كاتی بوون و لە ئێستادا كاریان پێناكرێت كە (136) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (33.50%).

2-ئەو یاسایانەی تا ئێستا لە بواری پراكتیكدا جێبەجێ نەكراون كە (20) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (4.92%).

3-ئەو یاسایانەی پێشێلكراون و وەك پێویست جێبەجێنەكراون كە (227) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (55.92%).

4-ئەو یاسایانەی وەك خۆیان جێبەجێكراون كە (23) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (5.66%).

رێژەی جێبەجێكردن لە سەرجەم ئەو یاسایانەی پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون 

رێژەی جێبەجێكردنی یاسا بەركارەكانی پەرلەمانی كوردستان

ئەگەر رێژەی جێبەجێكردنی یاساكان دەربكەین لە ژمارەی ئەو یاسایانەی لە هەرێمی كوردستاندا بەركارن، (واتە جگە لەو یاسایانەی كاتی بوونە یا هەڵوەشاونەتەوە) بریتین لە (161) یاسای بنچینەیی پەرلەمانی كوردستان و (70) یاسای هەمواری پەرلەمان، هەروەها بەركاركردنی (19) یاسای عێراقی و (20) هەمواری تری یاسا عێراقیەكان كە سەرجەمیان دەكاتە (270) یاسا كە بەركارن لە هەرێمی كوردستاندا، لەچوار پۆلدا خۆیان دەبیننەوە:

1-ئەو یاسایانەی تا ئێستا لە بواری پراكتیكدا جێبەجێ نەكراون كە (20) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (7.41%).

2-ئەو یاسایانەی پێشێلكراون و وەك پێویست جێبەجێنەكراون كە (227) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (84.07%).

3-ئەو یاسایانەی وەك خۆیان جێبەجێكراون كە (23) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (8.52%).

 

یەكەم: (یاسا نوستووەكان) یا ئەو یاسایانەی جێبەجێ نەكراون لە بواری پراكتیكدا:

كۆمەڵێك یاسا هەن، تەنها نووسراوەتەوەو لە لە وەقائیعی كوردستاندا بڵاوكراونەتەوەو شوێنیان پێ پركراوەتەوە، لە راستیدا دەبێت لەرۆژی دەرچوونیەوە لە پاش بڵاو كردنەوەی و تەواوبونی ماوە یاساییەكەی پێویستە بچێتە بواری جێ بەجێكردنەوە.

 ئەم یاسایانە وەكو دەق لەرووی ناوەڕۆك و شێوە یاساییەكەیەوە هیچ كێشەیەكیان تیا نیە، چونكە لەلایەن كۆمەڵێك لە یاساناسانەوە دانراوە، دواتر لە پەرلەمانی كوردستاندا گفتووگۆی لەسەر كراوە پاشان خراوەتە دەنگدانەوە و بە دەنگی زۆرینە پەسەند كراوە.

بەڵام لە رووی پراكتیكیەوە هەندێ لەو یاساییانە تائێستاشی لەگەڵدابێت نەچونەتە بواری جێ بەجێكردنەوە، بێ ئەوەی هیچ لێژنەیەك هەبێت بەدوادا چونیان بۆبكات، بێگومان ئەوەكاری پەرلەمانی كوردستانە، چونكە پەرلەمان نوێنەرانی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان و هێزی یاسادانەری حكومەتی هەرێمە. 

كەواتە ئەركی پەرلەمانی كوردستانە لێژنەیەك بۆ بە دواداچوونی ئەو یاسایانە دروستبكات كە نووستوی سەر رەفەكانن و لە بەكار نەهێنانیاندا زەرد هەڵگەراوون .

لە ئەنجامی بەدواداچوونماندا دەركەوت كە (20) یاسای پەرلەمانی كوردستان لە ریزبەندی یاسا نوستووەكانن، كە لە (19) یاسای بنچینەیی و (1) یاسای هەموار پێكهاتوون، بە هیچ شێوەیەك لە بواری پراكتیكدا نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە. كە دەكاتە رێژەی (7.41%) ی سەرجەم یاسا بەركارەكان.

ئەم یاسایانە هەر نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە، یا پەیرەو و رێنماییان بۆ دەرنەكراوە، یا دامودەزگەكانیان بۆ دروستنەكراوە، یا پێداویستیە لۆجستیكیەكانیان بۆ دابین نەكراوە.

ئەمە چەند نموونەیەكن لەو یاسا نووستوانە، كە تەنها وەك ناو بوونیان هەیە كە چی لە واقعدا كاریان پێ ناكرێت، بێگوومان ئەمەش بۆ كەم تەرخەمی پەرلەمانی كوردستان دەگەڕێتەوە كە هیچ كام لە لێژنەكانی بە ئەركی چاودێریی خۆیان هەڵناستن و بەدوادا چوونیان لەسەر ناكەن و لێپێچینەوەی جدی لە بەكار نەهێنانیان و وەیاخود خراپ بەكار هێنانی ئەومادەیاسایییانە ناكەن كە خۆیان لە پەرلەمان بە زۆرینەی دەنگ پەسەندیان كردوە، بێگومان هێزی هەر یاسایەك لە جێبەجێكردنی دایە بەقەد ئەوەی كە بە تەنها نووسراوی سەر پەرەیەكی كاعەز بێت و هیچی تر.

دووەم: ئەو یاسایانەی پێشێلكراون و وەك پێویست جێبەجێنەكراون:

(131) یاسای بنچینەیی كە پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون لەگەڵ (69) هەمواری یاساكانی خودی پەرلەمان، هەروەها بەركاركردنی (13) یاسای عێراقی بەركار و (14) هەمواری تری یاسا عێراقیەكان كە سەرجەمیان دەكاتە (227) یاسا كە بەركارن لە هەرێمی كوردستاندا. كە دەكاتە رێژەی (84.07%) ی سەرجەم یاسا بەركارەكان.

ئەو یاسایانەی پێشێلكراون یا وەك پێویست جێبەجێ نەكراون دەكرێ پۆلینیان بكەین:

1-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە پرسی هەڵبژاردن وەك: هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و ئەنجومەنی پارێزگاكان پێشێلكراون، بەشێكی پێشێلكاریەكان خۆیان دەبیننەوە لە ساختەكاری، دەست تێخستنی حزبی و دەرەكی، دواخستنی هەڵبژاردنەكان و چەندانی تر كە لە لیستی یاسا پێشێلكراوەكاندا هاتووە لە خشتەی ژمارە (23).

2-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە ئەنجومەنی دادوەری و دادگاكان: وەك یاسای ئەنجومەنی دادوەری، یاسای داواكاری گشتی، یاسای ئەنجومەنی شورا، ئیمتیازاتی لێكۆلەرەوانی دادی و وەزارەتی داد، پێشێلكاریان تیادا كراوە، وەك: دەست تێخستنی حزبی و بەرپرسان لە دادگاكان، دانانی دادوەرەكان لەسەر پشكی حزبی و چەندانی تر.

3-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە وەزارەت و دامەزراوەكان: وەك یاسای ئەنجومەنی وەزیران، یاسای سەرجەم وەزارەتەكان، یاسای ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە، هەریەكەیان بە جۆرێك لە جۆرەكان پێشلكاریان تیادا كراوە.

4-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە بواری رۆشنبیری و چاپەمەنی و رۆژنامەگەری و ئازادییەكان، وەك: یاسای وەزارەتی رۆشنبیری، یاسای چاپەمەنی، یاسای رۆژنامەگەری، یاسای خاوەندارێتی هزری پێشێلكراون.

5-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە نەوت و كانزاو سامانە سروشتیەكان وەك یاسای وەزارەتی سامانە سروشتیەكان، یاسای نەوت و گاز، یاسای هاوردەكردن و عەمباركردن و فرۆشتنی بەرهەمە نەوتیەكان.

6-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە بواری ئابوری و و دارایی وەك: یاسای وەزارەتی دارایی، یاسای وەبەرهێنان و موچەو ئیمتیازەكانی فەرمانبەران سەرجەمی پێشێلكراون.

7-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە سەندیكاكان هەر هەموویان پێشێلكراون، هیچ كام لە سەندیكاو كۆمەڵەو یەكێتییەكان لەكاتی خۆیاندا كۆنگرەیان نەكردووەو زۆرینەیان بۆ دوو بەشی یەكێتی و پارتی كەرت و دابەشبوونە و یاساكانیان پێشێلكردووە.

8-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە ماف و ئیمتیازاتی چین و توێژە جیاجیاكانی وەك: فەرمانبەران، پارێزەران، پێشمەرگە، هێزەكانی ناوخۆ و ئاسایش، خانەنشینان و ...هتد، سەرجەمیان پێشێلكراون.

9-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە باج و رسوماتەوە وەك باجی گومرگ، باجی خانوبەرە، باجی دەرامەت، رسوماتەكانی تر سەرجەمیان پێشێلكراون، حكومەت لەدەرەوەی یاسا باج و رسوماتەكانی بەسەر هاوڵاتیانەوە زیاد كردووە.

10-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە بواری تەندروستی وەك یاسای وەزارەتی تەندروستی، تەندروستی دەروونی، ماف و ئەركەكانی نەخۆش، سندوقی پاڵپشتی توشبوانی شێرپەنجە، سەرلەبەریان پێشێلكاریان تیادا كراوە.

11-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە ئاسایش و پێشمەرگەو هێزەكانی ناوخۆ، وەك یاساكانی تایبەت بە پێشمەرگە، زێرەڤانی، ناوخۆ، ئەنجومەنی ئاسایش، كۆمپانیا ئەمنیە تایبەتەكان پێشێلكراون.

12-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە پەروەردەو خوێندنی باڵا، وەك یاساكانی هەردوو وەزارەت، یاسای زانكۆ تایبەتەكان، یاسای قوتابخانەو پەیمانگە ناحكومییەكان، یاسای راژەی زانكۆیی، پێشێلكاریان تیادا كراوە.

13-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە دەستەكان، جا چ سەربەخۆكان بن یا ئەوانەی پەیوەستن بە حكومەتەوە،  وەك دەستەی دەسپاكی، دیوانی چاودێری دارایی، دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسی، دەستەی پاراستن و چاك كردنی ژینگە، ئەنجومەنی خانمان، دەزگای مین ...هتد هەرهەموویان پێشێلكاریان تیادا كراوە.

14-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە حزبە كوردستانیەكان وەك یاسای حزبەكان و یاسای بودجەی حزبەكان پێشێلكراون.

15-یاساكانی تری تایبەت بە خۆپیشاندان، توندوتیژی خێزانی، ماف و ئیمتیازاتەكانی كەمئەندامان و خاوەن پێداویستی تایبەت و ...هتد سەرلەبەریان پێشێلكاریان تیادا كراوە.

ئەمانەو چەندین یاسای تری وەك: یاسای سزای لە سێدارەدان، واتە ماددەی ( ٤٠٦) بڕگەی 31 كە هەرلەسەرەتای درووست بونی پەرلەمان و حكوموتی هەرێمەوە كۆمەڵێك كەسی تاوانبار سزای لەسێدارەدانیان بۆدەرچووە، كەچی نە سزاكە جێبەجێدەكرێت بە سەرتاوانبارەكانداو نە یاساكەش هەموار دەكرێتەوە. هەروەها یاسای قەرەبووكردنەوەی ئەوكەسانەی كە بێتاوان دەسگیر دەكرێن و پاشان كە دەردەكەوێت بێتاوانن بە پێی یاسای قەرەبووكردنەوەی ڕاگیراوان و حوكمدراوان لە كاتی بێ تاوانی و دەرچوونیان لە هەرێمی كوردستان كە بە یاسای ژمارە ( ١٥ ) سالی ٢٠١٠ ناسراوە كە لە هەردوو ماددەی (٤ و ٥ )دا هاتوە ئەوكەسانەی كە بەبێ تاوان دەسگیر كراون و حوكم دراون كە سەلمێندرا بێتاوانن ئەوە دەتوانن بەچەند رێكارێكی یاسایی داوای قەرەبو بكەن. جگە لەمانە بابەتی قەدەغەكردنی فرەژنی كە بە مەرج سنورداركراوە، كە لە یاسای ژمارە (١٥) ساڵی ٢٠٠٨ دا خۆی دەبینێتەوە، و رێگری دەكات لەوكەسانەی ژنی دووەم، بەڵام تائێستا وەك پێویست كاری پێنەكراوە، كەسانێك لە دانیشتوانی هەرێم لە دادگاكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم هاوسەرگیری دووەم ئەنجامدەدەن و هیچ رێكارێكیش لەبەرامبەریاندا ناگیرێتە بەر، (هەرچەندە لەم دواییانەدا بە بڕیاری دادگەی فیدراڵی ئەو ماددەیەش راگیراوەو كاری پێ ناكرێت، بەبێ ئەوەی یاساكەش هەموار بكرێتەوە).

 

سێیەم: ئەو یاسایانەی وەك خۆیان جێبەجێكراون

(11) یاسای بنچینەیی كە پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون، هەروەها بەركاركردنی (6) یاسای عێراقی بەركار و (6) هەمواری تری یاسا عێراقیەكان كە سەرجەمیان دەكاتە (23) یاسا كە بەركارن لە هەرێمی كوردستاندا. كە دەكاتە رێژەی (8,52%) ی سەرجەم یاسا بەركارەكان.

لە گرنگترین ئەو یاسایانەی جێبەجێ كراون بریتین لە چەند یاسایەكی باری كەسێتی تایبەت بە پرسی ژن و مندالان و ئەو یاسایانەی تریش زیاتر تایبەتن بە ئەركەكانی ئاسایش و هێزەكانی ناوخۆ.

پەرلەمانی كوردستان دوای بڕیاری درێژكردنەوەی تەمەنی

1-پەرلەمانی كوردستان دوابەدوای بڕیاری درێژكردنەوەی تەمەنی كە لە (9/10/2022) یاسایەكی تایبەتی بۆ ئەم مەبەستە دەركرد، لە (30/5/2023) بڕیاری دادگەی ئیتیحادی دەرچوو و بڕیاری نادەستوریبوونی ئەم درێژكردنەوەی دا، بەمەش لە رۆژی (6/11/2022)ەوە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات و بەمەش هەرێمی كوردستان كەوتە بۆشایی یاساییەوە.

2-لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی، بەرلەمانی كوردستان (7) یاسا و (1) بڕیاری دەركردووە، بەپێی بڕیاری دادگە پەرلەمان لەو رۆژەوە كە كۆتایی هاتووە ناتوانێت هیچ كارێك بكات، هەر لەبەر ئەم هۆكارە ئەو یاسایانەی لە دوای ئەو مێژووەوە دەرچوێنراون پوچەڵن و ناكرێت كاریان پێ بكرێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە 24).

3-لە دوای تەواو بوونی تەمەنی پەرلەمان لە (6/11/2022 تا 30/5/2023) دەستەی سەرۆكایەتی و پەرلەمانتاران (6) موچەیەیان بە نایاسایی وەرگرتبوو كە دەبوایە بیگێڕنەوە بۆ خەزێنەی گشتی.

4-لە دوای دەرچوونی بڕیاری دادگەی فیدراڵی سەبارەت بە نادەستوری بوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان، دەستەی سەرۆكایەتی و پەرلەمانتاران (2) موچەی تریان بە نایاسایی وەرگرت كە نەدەبوایە وەریبگرن.

5-تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت كە زیاد لە ساڵێكە بەپێی یاسا خولی پێنجەمی پەرلەمان كۆتایی هاتووە، كەچی زۆرینەی ئەندامانی ئەم خولەی پەرلەمان شوقەو خانووەكانی پەرلەمان بەكاردەهێنن و چۆلیان نەكردووە كە ئەمەش بەكارهێنانی مولكی گشتیە لە دەرەوەی یاسا.

6-دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كە زیاد لە ساڵێكە بەپێی یاسا لە ئەركەكانیاندا نەماون، كەچی تا ئێستاشی لەگەلدابێت بەنایاسایی خاننوەكانی پەرلەمان بەكاردەهێنن (كە هەریەكەیان لە دوو خانوودا نیشتەجێن)، ئۆتۆمبێلەكانی پەرلەمان بەكاردەهێنن، پاسەوانەكانی پەرلەمان هێشتا لەلایانن، هەریەك لە ئەندامانی دەستەی سەرۆكایەتی بەشێك لە فەرمانبەرانی ستافی نوسینگەكانی سەرۆكایەتی پەرلەمان لە بارەگا حزبیەكانی خۆیان بەكاردەهێنن. 

 

 بۆچی یاسا لە هەرێمی كوردستان سەروەر نابێت؟‌

سەروەریی یاسا فەلسەفەیەكی سیاسییە، تێیدا سەرجەم هاووڵاتیان و دامەزراوەكانی وڵات، وەك یەك بەیەكسان ملكەچ دەبن لەبەردەم یاسادا. بۆیە هەر لەسەرتاوە تا ئەمڕۆ لە جیهاندا پرسی (سەروەریی یاسا) یەكێك لە گەرمترین بابەتە سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتییەكان بووە، چونكە سەرجەم قەیرانەكانی: ناسەقامگیری سیاسی، ئابوری، بڵاوبونەوەی هەژاری، گەندەڵی، توندو تیژی و تیرۆریزم..هتد، لە هۆكاری سەروەری نەبوونی یاساوە سەرچاوە دەگرن.

بە گوێرەی پێناسەی رێكخراوی (نەتەوە یەكگرتوەكان)، سەروەری یاسا بریتییە لە پرنسیپی فەرمانڕەوایەتی كە لە سایەیدا هەموو تاكەكەس و گروپ و دەزگاو دامەزراوەكانی كەرتی گشتی و تایبەت، سەرجەم سەركردە دەسەڵاتدارەكانی حكومەت ،ملكەچی هەمان ئەو یاسایە دەبن كەبۆخەڵك ڕاگەیەندراوە، یاساكانیش لەگەڵ ستاندارد و پێوەری نێودەوڵەتی بۆمافەكانی مرۆڤ هەماهەنگن و بە دادپەروەری و یەكسانی و هاوشێوەییەوە لەلایەن دامەزراوەكانی دادگاو پۆلیسەوە جێبەجێدەكرێن. كەواتە سەروەریی یاسا دروستكردنی حاڵەتێكە كە هەموو دەسەڵاتەكان هێزی خۆیان لە یاساوە وەربگرن و ئەم یاسایانەش مافی گشت تاكەكانی كۆمەڵگا بە بێ جیاوازی بپارێزن، لە هەمان كاتیشدا هەموو كەسێك بە جیاوازی رەنگ و نەتەوە و ئایین و زمان و ئایدیا و پلە و پایەیانەوە لە بەردەم یاسادا یەكسان بن.

مافی یەكسانبوون لەبەرامبەر یاسادا، یان پارێزگاریكردنی یەكسان لەلایەن یاساوە وەك ئەوەی كە زۆر جار بەم شێوەیە دای دەڕێژن. بۆ هەر كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی دادپەروەر، بابەتێكی بنچینەیی و سەرەكییە. جا دەوڵەمەند بیت یان هەژار، نەتەوەی زۆرینە بێت یان كەمینەیەكی ئایینی، هاوپەیمانێكی سیاسی دەوڵەت بێت یان ڕكابەر، هەموویان شایستەی پارێزگاریكردنی یەكسانن لەبەرامبەر یاسادا. هەرچۆنێك بێت، لە ژێر هیچ بارودۆخێكدا دەوڵەت نابێت هیچ نایەكسانییەك بسەپێنێت، پێویستە بە یەك چاو و بەیەكسانی مامەڵە لەگەڵ هەموو خەڵكی خۆیدا بكات، هیچ كەسێك نابێت لەسەرەوەی یاساوە بێت.

گەشەكردنی كۆمەلگا و بەرەوپێشچوون لە ڕەوتی مێژوویی هەر گەلێك، بەندە بەئاستی جێبەجێكردنی یاسا، رێكخستنی كۆمەڵگا دەرفەتی وەك یەك پێشمەرجی دابینكردن و چەسپاندنی دادپەروەرییە، گەشكردن و بەرزبوونەوەی توانستی تاك فاكتەری پابەندبوونی تاكە بەیاسا، هاوسەنگی ڕاگرتنی ( ئەرك و ماف) بنەمایە بۆ دروستكردنی ئیرادەی هاوبەش، كۆمەڵگا كاتێك لەڕەوتی گەشكردنی سروشتی خۆی لا نادا، ئەگەر سەقامگیری سیاسی پشتیوانی سەرەكی سەقامگیری كۆمەڵایەتی بێت، ئەگەر سەقامگیری سیاسی كۆنتڕۆڵی دۆخی یاسایی لەدەستدا، پاشاگەردانی و تێچوونی هەڵومەرجی كۆمەڵایەتی دەبێتە دیفاكتۆ.

ئەو وڵاتانەی نەیانتوانیووە لەڕووی سیستەمەوە دامەزراوەیی بن و دادپەروەری بنەمای حوكمڕانییان بێ، ئەوانەن كار بە یاسا ناكەن، بۆیە سیستەمی سیاسی و دەسەڵاتیان مەحكومە بە كودەتا، یا ڕاپەڕینی خەڵك، گەلی كوردستان و بەتایبەت سەركردایەتییەكەی، بەدرێژایی مێژووی 32 ساڵ حوكمڕانی، دەبوایە زۆر بەپەرۆش و پابەندبوایە بۆ جێبەجێكردنی یاسا و بنیاتنانی دامەزراوەی نیشتیمانی، لەبەرئەوەی كورد خۆی لە رابردوودا قوربانی نەبوونی یاسا و دادپەروەری بوو، كەچی بەم جۆرە نەكەوتەوە، مخابن تەونی تۆڕەكانی كۆمەڵگای كوردەواری بەرەو لێكترازانێكی ترسناك دەڕوات، چونكە لە ئێستادا (یاسا) لەكۆمەڵگای كوردستان ڕۆڵێكی لاستیكی پێدراوە، دادگاكان بێ كاریگەركراون و وەك پێویست بە ئەركی خۆیان هەڵناستن، دۆسیە هەیە چەندین ساڵە تۆزی لێ نیشتووە و ناجوڵێنرێت.

ئەگەر چی لە هەرێمی كوردستاندا (32) ساڵە پەرلەمان و حكومەت پێكهێنراوە، ئەنجومەنی دادوەری كارەكانی رایی دەكات، وێرای ئەوەی بە سەدان یاسا لە پەرلەمانەكەی دەرچوێنراون ، بەڵام كەمترینیان جێبەجێ دەكرێن (سەرباری ئەو یاسایانەی بەر لە راپەڕینی ساڵی 1991 لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە دەرچوێنراون كە لە هەرێمدا بەركارن و ئەوانیش بەدەر نین لە پێشێلكردن)، بەمەش سەروەریی یاسا دەكەوێتە ژێر پرسیار و گومانەوە، كە بێ متمانەیی لای هاوڵاتیان دروست دەكات. بێگومان ئەمەش زیان بەناوبانگی هەرێمەكە دەگەیەنێت. چونكە دۆخی ئێستای هەرێم دژوارە و پرسی سەروەری یاسا و ڕێزگرتن لە دامەزراوەكان لە دۆخێكی مەترسیداردایە.

دروستكردنی كەیسی سیاسی و دەستوەردان لە كاری دادگاكان پەیامی مەترسیداری تێدایە كە ڕۆژانە ڕووبەڕووی هاوڵاتیان دەبێتەوە.

لە ئەنجامی بەدواداچوون و تەتەڵەكردنی یاساكانی پەرلەمانی كوردستانەوە، پرسیار گەلێك هاتنە پێشەوە: ئایا یاساكان چەندیان چوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە؟ ئەو یاسایانەی بەركارن لە چ ئاستێكی جێبەجێكردن و پێشێلكاریدان؟ شێوازی مامەڵەكردنی دادگاكان یاساییە؟ دەسەڵاتی دادوەری توانیوویەتی پێوەرە نێودەوڵەتیەكان رەچاو بكات؟ دادگاكان سەربەخۆن یا بە سیاسیی كراون؟ سیستەمی دادوەری پرۆفیشناڵانە كار دەكات یا لەژێر پرسیاردایە؟

 بەدڵنیاییەوە سەروەری یاسا ئەگەر بخرێتە ژێر وردبینی یاسا نێودەوڵەتیەكان و بنەماكانی یاسادانان لەم هەرێمەدا، ئەوا سەروەری یاسا لە ژێر پرسیاردایە، بەڵگەش بۆ ئەوە سەرجەم ئەو دەستوەردانە حیزبی و كەسیانەیە كە لە دادگاكاندا هەیە، كە سەرەنجا زیان بە ناوبانگی هەرێمی كوردستان دەگەێنن.

ئەوەی جێی سەرنجە خودی ئەنجومەنی دادوەری و دادوەران لە هەرێمی كوردستان، بەشێكن لە دروستبونی ئەو پێشێلكاریانەی لە هەرێمی كوردستان ڕوودەدەن و هەڵوێستێكی جدیان نیە و قبوڵی ئەو پێشێلكاریانە دەكەن كە بەرامبەر دادگاكان دەكرێت. ئەگەر هەڵوێستی ڕاستەقینەیان هەبوایە، دوور لە دەستوەردانی حیزب كارەكانیان بەڕێوەببردایە، لە كەمكردنەوەی پێشێلكارییەكان لە هەرێمی كوردستان ڕۆڵی بەرچاویان دەبوو.

ئاخۆ ئەگەر یاسا سەروەر بوایە، پەرلەمان وەك دەسەڵاتی یاسادانان پەیوەست بووایە بەو یاسایانەی خۆی دەریكردوون، وەك ئێستا هەرێمەكەمان نەدەكەوتە بۆشایی یاساییەوەو بێ پەرلەمان نەدەبووین! ئەگەر پەرلەمان رێزی لەیاساكانی خۆی بگرتایە، هیچنا ئەو بەشەی پەیوەستە بەخۆیەوە كاری پێدەكرد، یاسای دەستوری كارا دەكردەوەو هەنگاوەكانی بۆ ئامادەكردنی دەستورێكی مەدەنی بۆ هەرێم دەست پێدەكرد، بەپێی خواستی خەڵك و لایەنە سیاسییەكان یاسای هەڵبژاردنی هەموار دەكردەوە، داهاتووی هەرێمی نەدەخستە بەر رەحمەتی بڕیارەكانی دادگەی ئیتیحادییەوە! یاسای دەستە سەربەخۆكانی جێبەجێدەكرد، نەك وەك ئێستا ئەم دەستە بەناو سەربەخۆیانە پەكبخرێن!

ئەمانەو چەندان یاسای تر لەلایەن خودی پەرلەمانەوە پێشێلكراون. ئەگەر پەرلەمان بەپێی یاسا بە ئەركی چاودێریی خۆی هەڵبستایەو كەمتەرخەمی نەكردایە! دەسەڵاتی جێبەجێكردن نغرۆی پێشێلكاریی یاسایی نەدەبوویەوەو رێز بۆ یاساكان دەگەڕایەوە.

ئەگەر یاسای دەستەی نەزاهە و دیوانی چاودێری كاری پێبكرابووایە، دەستەی نەزاهە و دیوانی چاودێری كارا بوونایە، ئەوكاتە بە یاسا سنورێك بۆ گەندەلی دادەنرا و گەندەلكارانیش ئەسلەمێنەوە، ئەگەر یاسای ئەنجومەنی راژە جێبەجێبكرایە، هاوڵاتیان گلەییان لە پرۆسەی دامەزراندن نەدەبوو، ئەگەر یاسای دەستەی ژینگە كاری پێبكرایە، ژینگەی كوردستان ئاوا نەدەبوو بە زبڵدان، ئەگەر یاساكانی رۆژنامەنوسی و چاپەمەنی كاریان پێبكرایە، ئەم هەموو پێشێلكاریانە بەرامبەر رۆژنامەنوسان و نوسەران رویان نەدەداو رۆژنامەنوسانیش زیاتر هەستیان بە لێپرسراویەتی دەكرد. ئەگەر یاسای نەوت و گازی هەرێم كاری پێبكرایە ئەوەندە مەسەلەی دەرهێنانی نەوت و فرۆشتنی و گرێبەستەكانی بە ناشەفافی باسیان لێوە نەدەكراو گرفتی نەناردنی بودجەی هەرێم و موچەی فەرمانبەرانیش بەم ئاستە نەدەگەیشت. ئەگەر یاسای وەزارەتی دارایی و باج و دەرامەت و داهاتەكان وەك خۆیان جێبەجێ بكرابوونایە، نەدەكەوتینە ئەو قەیرانە داراییەی خەریكە سەرجەم كایەكانی هەرێمەكەمان لە گرێژەنە دەركات! ئەگەر یاسای سەرجەم وەزارەتەكان جێبەجێ‌ بكرانایە ئێستا ئەو هەڵایسانەی فەرمانبەران تیایاندا دروست نەدەبوو، بەتایبەت پلە باڵاكان. ئەگەر یاسای دەستەی مافی مرۆڤ جێبەجێ‌ بكرایە، ئەو پێشلكاریانە روویان نەدەداو لەلایەن رێكخراوە نێودەولەتیەكانیشەوە نەدەبووین بە بابەتی سەرەكییان، ئەگەر یاسای بەرەنگار بوونەوەی توندوتیژی وەك خۆی جێبەجێ‌ بكرایە، ژنان ئەوەندە رەوشیان خراپ نەدەبوو وەك لە ئامارە فەرمییەكانی خودی بەڕێوەبەرێتی توندوتیژیدا بەرچاو دەكەوێت، ئەگەر هەموارەكانی یاساكانی سزادان و باری كەسێتی عێراقی كە لەپەرلەمانی كوردستان دەرچوون وەك پێویست كاریان پێبكرایە، ئەو ناعەدالەتی و كێشەو گرفتانە بەم شێوە بەرچاوە نەدەبوون، ئەگەر یاسای بودجە هەبوایەو وەك خۆی جێبەجێ‌ بكرایە، ئەو هەموو دەمەقاڵەو رەخنەو سەرنجانە رووبەڕووی حكومەت نەدەبوونەوە و هاوڵاتیانیش ئەوەندە گلەییان لە بەهەدەردانی نەدەبوو. ئەگەر دەستەی داواكاری گشتی بەیاسا كاری بكردایە و یاساكەی وەك خۆی جێبەجێبكردایە، ئەوكاتە پاسەوانێكی سەرسەخت و داكۆكیكەرێكی راستەقینەی بەرژەوەندییە گشتییەكان دەبوو و مافی هاوڵاتیان و حكومەتیشی دەپاراست. ئەگەر یاسای وەبەرهێنان وەك پێویست جێبەجێ‌ بكرایا ئەم هەموو زەوی و زارە بەناهەق تەخشان و پەخشان نەدەكران. ئەمانەو دەیان یاسای گرنگی تر، جێبەجێ نەكراون و جێبەجێ ناكرێن، پێشێلكراون و پێشێل دەكرێن.

ئەم نمونانە و چەندانی تر گەواهی ئەوەن كە سیستەمی سیاسی لەهەرێمی كوردستان خاڵییە لە یاسا و دادپەروەری، ناكرێ تاوانباران و گەندەڵكاران لەشەقامەكان بەئازادی بسوڕێنەوە، بەڵام خەڵكی ڕووناكبیر و كارەكتەرە وشیارەكان لە بەر ترس و كوشتن سەری خۆیان هەڵبگرن.

ئەم دۆخەی دەگوزەرێت، لەڕووی نێودەوڵەتی كاریگەری نەرێنی دروست كردووە، بۆتە مایەی ئەوەی هەرێمی كوردستان متمانەی نێودەوڵەتی لەدەست بدات، ئاكامەكەی ئەوەیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و رێكخراوە بیانییەكان كە دۆستی گەلی كوردستان بوون، ئەو سۆزەی هەیان بوو كاڵ بۆتەوەو لە پشتگیری كردنی قەوارەكە ساردبوونەتەوە، ئەمەش دواجار زەرەرمەندی یەكەم تیایدا گەلی كوردستان دەبێت.

ئەوەتا گلەیی و گازاندەكان بە جۆرێكن، هەر بۆیە كاتێك ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ بڵاودەكرێنەوە، هەمیشە دەستنیشانی ئەوە دەكەن كە بەرتەسكردنەوەی ئازادی ڕادەربڕین لەهەرێمی كوردستان لە هەڵكشاندایە. ڕەخنەگرانی دەسەڵاتە گشتییەكان نەك تەنها دووچاری مەترسیی تۆقاندن و بەربەست خستنە بەردەم جووڵە و گرتنی هەڕەمەكی بوونەتەوە، بگرە هەندێكیان بە تۆمەتی ناوزڕاندنیش تۆمەتباركراون، هەندێكیشیان لەم دوواییانەدا بەپێی یاساكانی پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەییەوە سزادراون. تێبینی كراوە كەسانێك بەئامانج كراون بەهۆكاری پەیڕەوكرنی مافەكانیان لە رێپۆرتكردن، یان ڕەخنەگرتن لە هەڵس و كەوتەكانی دەسەڵاتە گشتییەكان.

راپۆرتەكان نەك تەنها تیشك دەخەنەسەر هەڕەشەو تۆقاندن لە ڕەخنەگران، بگرە ئەم جۆرە ڕێكارانە كاریگەرییەكی ترسناكیشیان دەبێت بەسەر ئەوكەسانەی هەوڵی شەفافیەت و لێپیچینەوە دەدەن لە دەسەڵاتە حكومییەكان. ئەم ڕاپۆرتانە جێگای نیگەرانین، بەتایبەتیش هەڵسوكەوتی هێزە ئەمنیەكان، دەستبژێركردن لە جێبەجێكردنی یاساكاندا، پابەندنەبوون بە رێكارە یاساییە پەیوەستەكان و پێوەرە نێودەوڵەتیەكانی مافەكانی مرۆڤ.

كاتێك راپۆرتێكی لەم جۆرە بڵاودەكرێتەوە، حكومەتی هەرێم پێی قەڵس دەبێت، لە بری ئەوەی لە هەوڵی راستكردنەوەی كەموكوڕییەكانی و نەهێشتنی پێشێلكارییەكاندا بێت، بەپەلە وەڵامی راپۆرتەكان دەداتەوەو، گەلێ جار وەڵامەكان خاڵی نین لە تۆمەت بەخشینەوە، ئەوەتا بۆ ئەم مەبەستە حكومەت بەڕێوەبەرێتییەكی تایبەتی بە ناونیشانی (نوسینگەی رێكخەری راسپاردە نێودەوڵەتییەكان) دروستكردووەو ئەم ئەركەی خستۆتە ئەستۆ! 

دەتوانین لێرەدا هۆكارەكانی سەروەر نەبوونی یاسا لە هەرێمدا لە چەند خاڵێكدا كورت بكەینەوە، كە بریتین لە:

1-نەبونی دەستورێك كە دەسەڵاتەكانی تیادا جێگە بووبێتەوەو دەستنیشان كرابن.

2-جیانەكردنەوەی دەسەڵاتەكان لە یەكتری.

3-جیانەكردنەوەی دەسەڵاتی حزب لە حكومەت.

4-نەبوونی دادگای دەستوری كە چاودێری جێبەجێ كردنە.

5-سەربەخۆ نەبونی دادگاو دادوەرەكان.

6-سەربەخۆ نەبونی دەزگای داواكاری گشتی.

7-سەربەخۆ نەبون و بێلایەن نەبونی هێزەكانی ناوخۆ (پۆلیس) كە ئەركی كۆنترۆڵی دادوەری (چبگ القچائی) لە ئەستۆیە.

8-لاوازی دەسەلاتی یاسادانان كە پەرلەمانە، بەتایبەت لە رووی چاودێری دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە.

9-نەبونی شەفافیەت.

10-بوونی هێزی چەكداری حیزبی.

11-لاوازكردن و بێ رۆڵ كردن و تۆقاندن و سنورداركردنی دەسەڵاتی چوارەم.

هەموو ئەمانە كاریگەریی نەرێنیان بەسەر باری دیموكراتی و رەوشی بەڕێوەچوونی ژیان و گوزەرانی هاوڵاتیانەوە هەیە، بەردەوامبوون لەسەریان ئەم قەوارەیە بەرەو هەڵدێری مێژوو دەبات. چونكە ئەم یاسایانە لە پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچوون و زەروورەتێك هەبووە بۆ دەركردنیان، لە هەریەكەیان هۆكارە پێویستیەكانی دەرچوونیان دەستنیشانكراون، تەنانەت هەندێكیان پرۆژەكانیان لەلایەن خودی ئەنجومەنی وەزیرانەوە ئامادەكراوەو ناردراونەتە پەرلەمان، ئاخۆ دەبێت هۆكاری جێبەجێ‌ نەكردنیان چی بێت و حكومەت چی بیانووێكی هەبێت بۆ جێبەجێنەكردنیان؟ جگە لەوەی یاساكانیش جێبەجێ ناكەن، كەچی حكومەت بە وەزارەتە جیاجیاكانیەوە هەركات و سەردەمێك رێنماییەك دەردەكات، گرنگیدانی بە رێنماییەكان زیاترە وەك لە یاساكان، لەكاتێكدا هەندێك لە رێنماییەكان پێچەوانەو هاودژن لەگەل یاساكاندا.

هەرێمی كوردستان ئێستا لە هەر كاتێك زیاتر پێویستی بە چاكسازی ریشەییە، چەند گرنگە ئەو چاكسازییە لە كاروباری سیاسی، ئابوری، دارایی و كارگێڕیدا رەنگ بداتەوە، هیندەش چاكسازی لە كاروباری یاسایی و دادگاكاندا پێویستە.

بێگومان لە ئێستادا مەترسییە دەرەكییەكان بۆسەر قەوارەی هەرێمی كوردستان كەم نین، هەڕەشەكانی وڵاتانی دەوروبەر (ئیران و توركیا) لەلایەك و گرژییەكان لەگەڵ ناوەند (عێراقی فیدراڵ!) لەلایەكی ترەوە، بەڵام مەترسییە ناوخۆییەكان كە لە بۆشایی سەروەرنەبونی یاسادا سەرچاوە دەگرێت، كاریگەرییان زۆر زیاترە، چونكە بێ متمانەیی هاوڵاتییان بە دامودەزگاكان دروست دەكات و ئومێد و ئیرادەی تاكی هاوڵاتی لەناوەوە هەرەس پێدەهێنێ‌، وای لێدەكات باوەڕی بەم دەسەڵاتە نەمێنێت، سەرەنجام وای لێدەكات لەكاتی پێویستدا خۆی بەخاوەنی نەزانێت و بەرگری لێنەكات.

پێویستە لە هەرێم ژینگەیەك دروست بكرێت دەسەڵاتی یاسادانان شكۆی خۆی بۆ بگەڕێتەوە، حكومەت یاساكان وەك خۆیان جێبەجێ بكات و یەكسانی بپارێزێت، دادوەرەكان كە بەناوی گەلەوە بڕیار دەدەن لە ژێر هیچ جۆرە فشارێكی سیاسی و سایكۆلۆژی و كۆمەڵایەتیدا نەبن. چونكە دیموكراسی ڕاستەقینە پەیوەستە بە سەروەریی یاساوە، چونكە ئەگەر هاوڵاتیان لە پرۆسەی سیاسیدا هەست بە بەشداربوون نەكەن، داهاتووییەكی ناڕوون چاوەڕێی هەرێمی كوردستان دەكات. 

 

هەر بۆیە بە هەرنرخێك بێت، پێویستیی هەنوكەیی و هەرەگرنگ بۆ هەرێمی كوردستان، هەنگاونانی جدییە بەرەو سەروەركردنی یاسا، كەدواجار سودی بۆ هەموولایەك دەبێت، هاوڵاتیان هەست بە بوونی خۆیان دەكەن و هەرێمەكەش لە مەترسی دەپارێزێت.

ئەنجام

1- پەرلەمانی كوردستان لە ماوەی (30) ساڵ تەمەنیدا دەبوایە (8) جار هەڵبژاردن بكات، بەڵام تەنها (5) هەڵبژاردنی كردووەو بەبەراورد لەگەڵ تەمەنی خۆیدا (3) خول لە دواوەیە.

2- پەرلەمانی كوردستان لەماوەی (5) خولدا (8) جار تەمەنی خۆی درێژ كردۆتەوە.

3- پەرلەمانی كوردستان لەماوەی (30) ساڵدا تەنها (406) یاسای دەركردووە، ئەمەش بەبەراورد لەگەل تەمەنی ژمارەیەكی كەمە. لەكاتێكدا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ماوەی (17) ساڵدا (692) یاسای دەركردووە.

4- پەرلەمانی كوردستان لەماوەی (30) ساڵدا تەنها (13) یاسای بودجەی پەسەند كردووە، واتە (17) ساڵ حكومەتی هەرێم یاسای بودجەی نەبووە. خولی یەكەم (6) یاسا، خولی دووەم (3) یاسا، خولی سێیەم (4) یاسا، خولەكانی چوارەم و پێنجەم هیچ یاسایەكی بودجەیان دەرنەكردووە.

5- چالاكترین خولی پەرلەمان لە رووی یاسادانانەوە خولی (دووەم) بووە، و لاوازترین خول (پێنجەم)ە كە بەبەراوردی تەمەنی كەمترین یاسای دەركردووە.

6- سروشتی ئەو یاسایانەی پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون زۆرینەیان تایبەتن بە وەزارەت و دامەزراوەكانەوە.

7- لە كۆی ئەو یاسایانەی پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون كە (406) یاسایە، (136) یاسا هەڵوەشاونەتەوە یا كاتی بوون و لە ئێستادا كاریان پێناكرێت كە رێژەی (33.50%) لەخۆ دەگرێت.

8- لە كۆی ئەو یاسایانەی پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون، (20) یاسا بەهیچ شێویەك نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە و كاریان پێناكرێت كە رێژەی (4.92%) لەخۆ دەگرێت.

9- لە كۆی ئەو یاسایانەی پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون، (227) یاسایان ماددەیەك، یا چەند ماددەیەكیان پێشێلكراون، یا وەك پێویست جێبەجێنەكراون، كە رێژەی (55.92%) لەخۆ دەگرێت.

10- لە كۆی ئەو یاسایانەی پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون تەنها (23) یاسا وەك خۆیان جێبەجێ كراون، كە رێژەی (5.66%) دەگرێت. سروشتی یاساكانیش تایبەتن بە بابەتی درێژكردنەوەی پەرلەمان و زیادكردنی ئەرك لەسەر هاوڵاتیان و فەرمانبەران و بابەتی تری سادەو ساكار.

11- لە كۆی ئەو یاسایانەی بەركارن كە (270) یاسایە، تا ئێستا (227) یاسا پێشێلكراون.

12- كوالیتی یاساكانی پەرلەمان نزمەو وەك پێویست نین، هەر بۆیە پڕن لە كەلێنی یاسایی، لەبەر ئەوەشە زوو پرۆژەی هەمواریان پێشكەش دەكرێت.

13- لەبواری جێبەجێكردندا، حكومەت ئەو یاسانەی لەبەرژەوەندی خۆی بووبێت جێبەجێی كردوون، یاساكانی تریش پێشێلكراون.

14- بەشێك لە یاساكانی پەرلەمانی كوردستان هەڵەی یاسادانەر (مشرع)یان تێدایە.

15- بەشێك لە یاساكانی پەرلەمانی كوردستان هەڵەی زمانەوانی و هەڵەی چاپیان تێدایە.

16- بەشێك لە یاساكانی پەرلەمانی كوردستان بە بڕیار و هەندێكیشیان بە رێنمایی پێشێلكراون.

17- پێشێلكاری زۆرینەی یاساكان دەكەوێتە ئەستۆی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە كە جێبەجێیان ناكات.

18- پێشێلكاریی بەشێك لە یاساكان لە ئەستۆی دەسەڵاتی دادوەریدایە كە وەك پێویست جێبەجێیان ناكات.

19- پەرلەمان كە دەسەڵاتی یاسادانانە، لەبری ئەوەی لەپاڵ دەركردنی یاسادا چاودێر و پارێزەری یاساكان بێت لەبواری جێبەجێكردندا، كەچی خۆی بەشێكە لە هۆكاری جێبەجێنەكردنی یاساكان و خۆی پێشێلی كردوون.

20-پێشێلی سەروەریی یاسا لەهەرێمدا بۆتە مایەی لەكەدار بوون و زڕاندنی ناوبانگی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا.

21-پێشێلی سەروەریی یاسا بۆتە مایەی لەدەستدانی متمانەی دەسەڵاتی هەرێم لای دۆست و هاوپەیمانەكانی و كەمبوونەوەی ئەو پاڵپشتییەی هەبوو. 

22-جێبەجێنەكردن و پێَشێلی یاسا كاریگەریی نەرێنی دەبێت لەسەر سەرجەم لایەنەكانی هەرێمی كوردستان و بە مەترسییەكی گەورەش دادەنرێت لەسەر داهاتوو و چارەنوسی ئەزموونەكە.