وەزیری سامانە سروشتیەکان لە وتارێکدا قسەکانی دیداری مێری رووندەکاتەوە، هاوکات قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێمیش دەخەمڵینێت و دەلێت" قەرزەکانی ٢٠ ملیار دۆلارە.
لەو وتارەدا کە لە رۆژنامەی رووداو بڵاوکراوەتەوە، ئاشتی هەورامی دەڵێت" كۆی گشتیی قەرزەكانی ئێستای حكومەتی هەرێمی كوردستان نزیكەی 24 تریلیۆن دیناری عێراقی (واتە 20 ملیار دۆلاری ئەمریكی)یە كە چوار تریلیۆن دیناری مووچەی نەدراو (پاشەكەوتكراو)ی فەرمانبەرانی كەرتی گشتییە. ئاشكرایە هۆكاری ئەم قەرزە زەبەلاحە بۆ ئەو 28 تریلیۆن دینارە دەگەڕێتەوە كە لە پاڵپشتییە داراییەكانی سووتەمەنی و تێچوونەكانی كارەبادا خەرج كراوە. ئەم پاڵپشتییە داراییانە لە 2010وە بە بڕێكی كەم دەستیان پێكرد، بەڵام دواتر لە كۆنترۆڵ دەرچوو، بە جۆرێك لە 2011 و 2012 بە رێژەی سێ بەرامبەر زیادیان كرد. سەرەڕای بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەلایەن بەغداوە و شكانی نرخەكانی نەوت".
بۆ چارەسەری موعجیزە ئاسای قەیرانی دارایی مەگەڕێن
دەقی وتارەكەی ئاشتی هەورامی:
لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا حكومەتی هەرێمی كوردستان بە راوێژكاریی بانكی جیهانی كۆمەڵێك ئامادەكاریی كردووە بۆ ئەوەی چاكسازیی پێكهاتەیی بكات، بەڵام هەتا ئێستاش فۆكەسی سەرەكی بەرپرسان، پارتە سیاسییەكان و میدیا لەسەر داهاتەكانی حكومەت (واتە داهاتی نەوت) ماوەتەوە، هەڵبەت بەبێ ئەوەی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش پشكنینیان بۆ كرابێ.
ئەم دۆخەی ئێستا بەردەوام نابێ، بەڵام راستییەكی سادە هەیە كە هەرێمی كوردستان لە رابردوودا و ئێستاش بە جۆرێك ژیاوە، هاوسەنگ نییە لەگەڵ سەرچاوەكانی داهاتی. دەبێ هەموومان بەرپرسیارێتی ئەمە هەڵبگرین: واتە هەم حكومەت، هەم پەرلەمان، هەم پارتە سیاسییەكان و میدیاش. ئەگەر ئاواتەخواز بین بەرزبوونەوەی نرخەكانی نەوت بەشێوازێكی موعجیزەئاسا كێشەكە چارەسەر دەكات، ئەوە ئەڵتەرناتیڤێكی سیاسی جددیمان هەڵنەبژاردووە. چونكە ئەمە بەهیچ شێوەیەك ئەو دۆخە بنەڕەتییە داراییە پڕ كێشەیەی حكومەتی هەرێمی كوردستان چارەسەر ناكات.
ئەوانەی سەرەوە ئەو پەیامە راشكاوانە بوون كە لە گوتارەكەی خۆمدا لە كۆڕبەندی ساڵانەی پەیمانگای لێكۆڵینەوەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ناسراو بە (MERI) لە هەولێر پیشكەشم كردن. لە گوتارەكەمدا بە زانیاریی پشتئەستوور و بە فاكت وردەكاریی داهات و خەرجییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانم لە ساڵی 2010- وە خستەڕوو، بۆ ئەوەی پێشانی بدەم كە هەموو ساڵێك خەرجییەكان بەشێوەیەكی بەرچاو ئاستی داهاتیان تێپەڕاندووە.
لەوێدا ئەوەم خستەڕوو كە سەرهەڵدانی داعش، لێشاوی كۆچبەران و ئاوارەكان بەرەو هەرێمی كوردستان، بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەلایەن بەغداوە و شكانی نرخەكانی نەوت لەسەر ئاستی جیهان گوشارێكی زۆریان لەسەر ئابووریی حكومەتی هەرێمی كوردستان دروست كردووە. ئەم هۆكارانە كاریگەرییان لەسەر توانای كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانیش داناوە كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، واتە كاریگەرییان لەسەر توانای وەبەرهێنان و بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی هەرێم بۆ یەك ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا داناوە، كە ئامانجی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو بۆ 2016.
هەروەها تیشكم خستە سەر قەرزە روو لە زیادبوونەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەو جیاوازییە گەورەیەی لە نێوان داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان و خەرجییەكانی لە ماوەی شەش ساڵی رابردوودا هەبووە، هۆشداریشم دا كە ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكوو جاران بەردەوام بێ و خەرجییەكانی نەگرێتەوە و چاكسازییەكی راستەقینە نەكا، ئەوا ئەگەر ئاستی بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوتی خاومان بگاتە یەك ملیۆن بەرمیل و نرخی هەر بەرمیلێك نەوتیش بگەڕێتەوە 100 دۆلار، دیسان بەشی پێویستییە داراییەكانی خۆمان ناكات.
لە میدیاكانی كوردستاندا، ئەم خاڵەی دواییان بە تایبەتی قسەی زۆری لێكەوتەوە، هەندێك ناوەندی میدیایی نابەرپرسیار قسەكانی منیان شێواند، بە جۆرێك كە خزمەتی ئەجێندای خۆیان بكات.
گرنگە ئەم راستییانەی خوارەوە لەبەرچاو بگیرێن:
1. كۆی گشتیی قەرزەكانی ئێستای حكومەتی هەرێمی كوردستان نزیكەی 24 تریلیۆن دیناری عێراقی (واتە 20 ملیار دۆلاری ئەمریكی)یە كە چوار تریلیۆن دیناری مووچەی نەدراو (پاشەكەوتكراو)ی فەرمانبەرانی كەرتی گشتییە. ئاشكرایە هۆكاری ئەم قەرزە زەبەلاحە بۆ ئەو 28 تریلیۆن دینارە دەگەڕێتەوە كە لە پاڵپشتییە داراییەكانی سووتەمەنی و تێچوونەكانی كارەبادا خەرج كراوە. ئەم پاڵپشتییە داراییانە لە 2010وە بە بڕێكی كەم دەستیان پێكرد، بەڵام دواتر لە كۆنترۆڵ دەرچوو، بە جۆرێك لە 2011 و 2012 بە رێژەی سێ بەرامبەر زیادیان كرد. سەرەڕای بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەلایەن بەغداوە و شكانی نرخەكانی نەوت، پاڵپشتە داراییەكان لە 2013 و 2014ش بەردەوام بوون، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان كەوتبووە نێو رەوشێكەوە كە نەیدەزانی چۆن ئاستی زیانەكان سنووردار بكات. راستییەكەی، حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلایەن پەرلەمان، بە تایبەتیش ژمارەیەك لە ئەندامانی لیژنەی وزەی پەرلەمان و پشتیوانە سیاسییەكانیانەوە، گوشاری خرابووە سەر بۆ ئەوەی پاڵپشتییە داراییەكان زیاتر بكات. ئاكامەكەشی بەرزبوونەوەی رێژەی قەرزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو.
2. كاتێك نرخی یەك بەرمیل نەوت لە 2012 و 2013دا لەسەرووی 100 دۆلار بوو، خەرجیی ساڵانەی وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان نزیكەی 18 تریلیۆن دیناری عێراقی بوو. ئەو بودجەیەی بەغداش بۆ هەرێمی كوردستانی دەنارد لەنێوان 14.5 بۆ 15 تریلیۆن دینار بوو، واتە 3 بۆ 3.5 تریلیۆن دینار كورتهێنانی بودجە هەبوو. وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم كورتهێنانەی پڕدەكردەوە، بۆ ئەم مەبەستەش قەرزێكی زۆری لە بانكە تایبەتەكانی نێوخۆ وەردەگرت، بۆ بەشێكیشی لە پارەی ئەو كۆمپانیایانەی دەگرتەوە كە لە بواری ئاوەدانكردنەوە و بەرهەمهێنانی كارەبادا كاریان دەكرد و گرێبەستیان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستاندا هەبوو.
3. جگە لەو 18 تریلیۆن دینارەی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشێوەی ساڵانە خەرجی دەكرد، وەزارەتی سامانە سروشتییەكانیش هەموو ساڵێك لە نێوان 5 بۆ 6 تریلیۆن دیناری بۆ بەكارهێنانی نێوخۆیی و بەرهەمهێنانی كارەبا خەرج دەكرد. هەر بۆیە كاتێك نرخی یەك بەرمیل نەوت نزیكەی 100 دۆلار بوو، خەرجی گشتیی ساڵانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان 23 بۆ 24 تریلیۆن دینار بوو (واتە 1.9 بۆ 2 تریلیۆن دینار بۆ هەر مانگێك).
4. ئەگەر نرخی بەرمیلێك نەوتی برێنت لە داهاتوودا بگەڕێتەوە 100 دۆلار (كە بۆ نەوتی كوردستان 90 دۆلارە، چونكە بەشێكی نرخەكە بەهۆی كواڵیتی نەوتەكە و تێچوونی دارایی ئەو پارانە دەڕوات كە پێشوەخت وەردەگیرێن) و ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژانە یەك ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێ (واتە 100 هەزار بەرمیل بە پاڵاوتن و 900 هەزار بەرمیلیش بۆ هەناردەكردن)، ئەوە داهاتی گشتیی مانگانەی هەرێمی كوردستان لە نێوان 2.8 بۆ 2.9 تریلیۆن دینار دەبێ. پاش تێچوونی گواستنەوەی نەوت و دانی پارەی كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكان بەپێی ئیستیحقاقاتی گرێبەستەكانیان، بڕی داهاتی پوختەی مانگانەی هەرێمی كوردستان دەبێتە 2 بۆ 2.1 تریلیۆن دینار.
5. ئەگەرچی لەسەر وەرەقە، ئەم داهاتە پوختەیە لەگەڵ هەموو خەرجییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا یەكی دەگرتەوە، هەڵبەت ئەگەر خەرجییەكان لە ئاستی قۆناغی پێش بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان و بەر لە شكانی نرخەكانی نەوتدا مابنەوە، دیسانیش بەم سیاسەتانەی ئێستا، ئەو داهاتە زۆرەش بەشی ئەوەی نەدەكرد كاروبارەكانی پێ بەرەوپێش ببردرێ.
6. بۆ نموونە هیچ پارەیەكی زیادە نامێنێتەوە بۆ ئەوەی ئەو 4 تریلیۆن دینارەی مووچەی پاشەكەوتكراوی پێ بدرێتەوە، یان ئەو 20 تریلیۆن دینار قەرزە كەڵەكەبووەی پێ بدرێتەوە. هەروەها ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر ئەو سیاسەتەی بەردەوام بێ، ئەوە هیچ داهاتێكی زیادەی نابێت بۆ ئەوەی مووچەی پێ زیاد بكرێ، یان فەرمانبەری زیاتر دابمەزرێنێ، یان مەودای پاڵپشتییە داراییەكانی پێ فراوان بكات (كە بۆ نموونە دەكرێ بۆ دابینكردنی كارەبای 24 كاژێری بەكاربهێنرێ).
7. بەدەر لە هەموو ئەمانە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی داهاتی نەوت، داواكاری بۆ دانەوەی دەمودەستی قەرزەكانیش بەرز دەبێتەوە. لە 24 مانگی داهاتوودا پێویستی دەكرد مووچەی پاشەكەوتكراو و قەرزەكانی دیكەمان بدەینەوە. بۆ ئەم مەبەستە دەبێت 800 ملیار دینار لە داهاتی مانگانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ پاككردنەوەی ئەم قەرزانە بەلاوە بنرێ. دوای ئەمەش حكومەتی هەرێمی كوردستان 1.2 بۆ 1.3 تریلیۆن دیناری بەدەستەوە دەمێنێتەوە، بۆ ئەوەی خەرجییەكانی خۆی پێ پڕ بكاتەوە كە لە نێوان ساڵانی 2011 بۆ 2013 لە نێوان 1.9 بۆ 2 تریلیۆن دیناردا بووە بۆ هەر مانگێك.
كەوابێ، ئەگەر چاكسازی لە سیستەمەكەماندا نەكەین، داهاتمان بەش ناكات. وڵاتە دەوڵەمەندەكانی كەنداویش لە دۆخێكی هاوشێوەی ئێمەدان. حكومەتەكان خەریكی دەركردنی بڕیاری قورسن، وەكوو بڕینی پاڵپشتی دارایی لە هەموو كەرتەكان. هەروەها پلانیشیان هەیە بۆ ئەوەی لەمەودوا لەڕادەبەدەر پشت بە داهاتی نەوت نەبەستن.
ئێمەش لە كوردستان پێویستە كێشەكە چارەسەر بكەین و كۆمەڵێك چاكسازیی پێكهاتەیی (structural reforms) بكەین بۆ ئەوەی وابەستەیی خۆمان بە نرخی سەرچاوەكانی وزەوە كەم بكەینەوە. پێویستە هەندێك لە خەرجیە نابەجێكانمان لابدەین، زۆربەی پاڵپشتییە داراییەكانمان كەم بكەینەوە و كۆمەڵێك سەرچاوەی نوێی داهاتی نانەوتی بدۆزینەوە. پێویستە لە دەرەوەی كەرتی نەوت و غاز پەرە بە پیشەسازیی نوێ لە كەرتی تایبەتدا بدەین، بۆ ئەوەی لەم رێگەیەوە گەشە بكەین.
دواجار دەزانم رەنگە هەندێكجار بیستنی راستییەكان بێزاركەر و تەنانەت ئازاربەخشیش بێ، بەڵام بڕوام بەوەیە خەڵكی كوردستان هەقی خۆیانە راستییەكان بزانن.
لە ماوەی 10 ساڵ كاركردنم لە هەرێمی كوردستاندا، هەموو كەموكوڕییە ئابوورییەكانم بینیوە، ئێستاش بڕیارم داوە تێڕوانینی خۆم بۆ خەڵك ئاشكرا بكەم. ئامانجی من ئەوەیە دیبەیتێكی راستەقینە لەسەر ئەم پرسە زۆر گرنگە بهێنمە ئاراوە، هەر بۆیە گوتم حكومەت و پارتە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان لە بەرپرسیارێتی ئەم قەیرانەی ئێستای هەرێمدا هاوبەشن.
هیچ چارەسەرێكی موعجیزەئاسا لە ئارادا نییە. بەرزبوونەوەی نرخی نەوت قەیرانەكە چارەسەر ناكات. هیچ كۆگایەكی شاراوەی داهاتەكانی نەوت لەئارادا نییە. حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی بە تەنیا و بەبێ ئیرادەی سیاسیی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان ناتوانێ كێشەكان چارەسەر بكات.
وەكوو لە گوتارەكەمدا لە پەیمانگای (مێری)ش جەختم لەسەر كردەوە، پێویستە سەركردە سیاسییەكان هەست بە واقیعەكە بكەن و پێكەوە كار بكەن بۆ ئەوەی چارەسەرێكی هاوبەش و درێژخایەن بۆ تەحەدا ئابوورییە قووڵەكانی هەرێمی كوردستان بدۆزنەوە.