وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا لەسەر رەوشی مافی مرۆڤ و دیموکراسیەت لە عێراق و هەرێمی کوردستان راپۆرتی سالآنەی خۆی بلآودەکاتەوە.
لەو راپۆرتەدا کە دانەیەکی بۆ سپی نێردراوە، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا چەندان پێشێلکاری بەرامبەر مافی مرۆڤی کەمایەتییەکان و پێشێلکاری دیموکراسی و مافی مرۆڤ بەشێوەیەکی گشتی لە عێراق و کوردستان بلآودەکاتەوە.
راپۆرتی مافی مرۆڤ لە عێراق 2017
پوختەی کارگێڕی
عێراق کۆمارێکی پەرلەمانی دەستورییە. ئەنجامی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکان لە 2014، بەگشتی لەئاستی ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی هەڵبژاردنی ئازاد و یەکساندا بوو و بووە هۆی گواستنەوەی ئاشتییانەی دەسەڵات لە سەرۆک وەزیرانی پێشوو نوری مالیکی بۆ سەرۆک وەزیران حەیدەر عەبادی.
دەسەڵاتە مەدەنییەکان، هەموو کات توانای کۆنترۆڵکردنی هەموو هێزەکانی ئاسایشیان نەبوو، بەتایبەتی هەندێک یەکەی دیاریکراوی هێزەکانی حەشدی شەعبی، کە هاوپەیمانی ئێران بوون.
توندوتیژی بەدرێژایی ساڵ بەردەوام بوو، بەزۆری بەهۆی کردارەکانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سوریا (داعش). لەکاتێکدا کە داعش هەوڵی دەدا لەڕێگەی پەلاماری بەئامانجکراوەوە مانەوەی خۆی بسەلمێنێت، هێزەکانی حکومەت بەسەرکەوتوویی جەنگان بۆ ئازادکردنی ئەو ناوچانەی پێشتر داعش دەستی بەسەرداگرتبوون، لەناویاندا موسڵ. پێکدادانە چەکدارییەکانی نێوان داعش و هێزەکانی حکومەت، بوونە هۆی مردنی مەدەنیی و سەختییەکانی ژیان. لە کۆتایی ساڵدا هێزەکانی ئاسایشی عێراق هەموو ناوچەکانیان لە داعش ئازادکرد، بەمەش بەشێوەیەکی بەرچاو تواناکانی داعشیان کەمکردەوە بۆ ئەنجامدانی پێشێلکارییەکان و تاوانەکان.
گرنگترین گرفتەکانی مافی مرۆڤ بریتین لە تۆمەتی کوشتنی نایاسایی لەلایەن ئەندامانی هێزەکانی ئاسایشی عێراقەوە، بەتایبەتی هەندێک پێکهاتەی هێزەکانی حەشدی شەعبی؛ بێسەروشوێنکردن و پارە بەزۆر سەندن (ابتزاز) لەلایەن پێکهاتەکانی حەشدی شەعبییەوە؛ ئەشکەنجە و دۆخی سەخت و مەترسیدار لەسەر ژیان لە زیندان و شوێنەکانی دەستبەسەرکردن، دەستگیرکردن و دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکیی، دەستوەردانی هەڕەمەکیی لە تایبەتمەندیی، بەتاوانکردنی ناوزڕاندن و سنووردارکردنی ئازادییەکانی دەربڕین، لەوانە ئازادییەکانی راگەیاندن، توندوتیژی دژی رۆژنامەنووسان، بەربڵاوی گەندەڵیی بەرپرسان، کەمکردنەوەی بەرچاوی سزای تاوانی ناسراو بە "کوشتنی شەرەف"؛ سەپاندنی لەباربردنی بەزۆر یان زۆرەملێ لەلایەن داعشەوە بەسەر قوربانیان، بەربەستی یاسایی لەسەر ئازادیی هاتوچۆی ئافرەتان؛ هەروەها بازرگانیکردن بە مرۆڤ. گروپە چەکدارەکان هەستاون بە کوشتنی کەسانی هاوڕەگەزخواز و ئەوانەی رەگەزییان گۆڕیوە (LGBTI). هاوکات سنوورداری هەبووە لەسەر مافەکانی کرێکار، وەک دانانی بەربەست بۆ دروستکردنی سەندیکای سەربەخۆ.
حکومەت، هەروەها ئۆفیسی سەرۆک وەزیران، لێکۆڵینەوەیان کرد لە تۆمەتەکانی پێشێلکاری و تاوانی ئەنجامدراو لەلایەن هێزەکانی ئاسایشی عێراقەوە؛ لە کۆتایی ساڵدا ئەنجامەکانی هەندێک لەم لێکۆڵینەوانە بڵاوکرانەوە. لیژنەی باڵای هەڵسەنگاندن و وەڵامدانەوەی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پێداچوونەوەی کرد بۆ تۆمەتی پێشێلکاری پیشمەرگە، بەزۆری لەدژی ئاوارەکان و لە راپۆرت و بڵاوکراوە گشتییەکانیدا بێتاوانی راگەیاندن. بۆ بەرپرسانی حکومەت و کارمەندانی هێزی ئاسایش پەنادان لە سزا هەبووە، لەناویاندا پێشمەرگە و حەشدی شەعبی.
داعش زۆرینەی پێشێلکاری و تاوانە گەورەکانی ئەنجامداوە. ئەندامانی داعش لەسەر ئاستێکی بەربڵاودا کردەی توندوتیژییان ئەنجامداوە، وەک کوشتن لەڕێگەی خۆتەقاندنەوە و تەقینەوەی ئامادەکراوەوە؛ کوشتنی وەک رەمیکردن و سەربڕین لەشوێنی گشتی؛ بەکارهێنانی مەدەنیەکان وەک قەڵغانی مرۆیی، هەوەها بەکارهێنانی چەکی کیمیایی. هاوکات بەشداربوون لە رفاندن، لاقەکردن، بەکۆیلەکردن، هاوسەرگیری بەزۆر و توندوتیژی سێکسی، ئەنجامدانی کردەی لەم جۆرە لەدژی مەدەنییەکانی سەر بە پێشینەی جیاوازی ئاینیی و ئیتنی، لەوانە شیعە، کورد، مەسیحییەکان، ئێزیدییەکان و ئەندامانی گروپە ئاینیی و ئیتنییەکانی تر. راپۆرتەکان بەربڵاو و پشتڕاستکراوە بوون لەسەر تاوانەکانی داعش وەک توندوتژی لەسەر بنەمای جێندەر، چەکدارکردنی منداڵ، بازرگانی بە مرۆڤ و وێرانکردنی ژێرخانی مەدەنیی و شوێنەواری کولتور. لە 15 ئاب، وەزیری دەرەوە تێلەرسن وتی، "روونە کە داعش بەرپرسیارە لە جینۆساید لەدژی ئێزیدیەکان، مەسیحییەکان و موسوڵمانی شیعە لەو ناوچانەی کە لەژێر کۆنترۆڵیدان یان پێشتر کۆنترۆڵی کردوون. هاوکات داعش بەرپرسیارە لە تاوانەکان لەدژی مرۆڤایەتی و پاکتاوی رەگەزی لەدژی هەمان ئەم گروپانە، هەروەها لە هەندێک کەیسدا لەدژی موسوڵمانی سوننە، کورد و کەمینەکانی تر."
حکومەت لێکۆڵینەوەی کرد لە تۆمەتەکانی پێشێلکاری و تاوانەکانی داعش، و هەندێک جار حوکمدانی ئەندامە گومانلێکراوەکانی داعشی راگەیاند بەپێی یاسای دژەتیرۆر 2005.
باڵادەستبوونەوەی دەسەڵاتی فیدراڵی لە ناوچە جێناکۆکەکانی هاوسنوور لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عێراق، پاش ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان لە 25 ئەیلول، بووە هۆی راپۆرتەکان لەسەر پێشێلکاری و تاوانەکان لەلایەن هێزەکانی ئاسایش، لەناویاندا هێزەکانی پابەند بە حەشدی شەعبی.
بڕگەی 1. رێزگرتن لە شکۆی کەس، لەوانە ئازادی لە:
a.بێبەشکردنی هەڕەمەکیی لە ژیان و جۆرەکانی تری کوشتنی نایاسایی یان بە پاڵنەری سیاسیی
چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر داعش و گروپە تیرۆریستییەکانی تر، هەروەها لەسەر هێزەکانی حکومەت، لەناویاندا حەشدی شەعبی، کە تاوانی هەڕەمەکیی یان نایاساییان ئەنجامداوە (بڕوانە بڕگەی .1.g). لەماوەی ساڵدا دۆخی ئاسایش ناسەقامگیر مایەوە بەهۆی بەربڵاوی شەڕ لەنێوان هێزەکانی ئاسایشی عێراق و داعش؛ پێکدادانی پچڕپچڕ لەنێوان هێزەکانی ئاسایشی عێراق، لەناویاندا حەشدی شەعبی، و پێشمەرگە؛ هەروەها هەبوونی میلیشیا لە چەندین ناوچەی ئازادکراو، لەگەڵ توندوتیژی بەپاڵنەری مەزهەبی، ئیتنی و دارایی. لە 1 کانونی دووەم تا 30 حوزەیران، نێردەی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ هاوکاری عێراق (UNAMI) راپۆرتیداوە لەسەر کوژرانی بەلای کەمەوە 2,429 و برینداربوونی 3,277 مەدەنی لە وڵات.
هەندێک لە هێزەکانی ئاسایشی حکومەت تۆمەتبارکراون بە ئەنجامدانی کوشتنی نایاسایی و بێ دادگاییکردن؛ حکومەت بەدەگمەن دەستنیشانکردن و دادگاییکردنی تۆمەتبارە دیاریکراوەکانی پێشێلکاری و تاوانەکانی راگەیاندوە. رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە کارمەندانی وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی بەرگری ئەشکەنجەی گیراوەکانیان داوە تا مردوون. چاودێری مافەکانی مرۆڤ (Human Rights Watch) دەڵێت کە فرقەی 16 سوپای عێراق بەبێ دادگاییکردن ئەو دەستگیرکراوانەی داعشی گولەباران کرد کە دەستگیری کردبوون.
لە ماوەی ساڵەکەدا لەسەرانسەری وڵات کوشتنی نایاسایی چەندبارە هەبوو لەلایەن چەکدارانی نەناسراوەوە. بۆ نموونە، لە مانگی مایس پۆلیسی خۆجێی راپۆرتیدا لەسەر کوژرانی ئەندامی میلیشیایەکی خێڵەکیی سوننی کە لەژێر چەتری حەشدی شەعبیدا کاریان دەکرد، هەروەها کەسێکی تر بریندارکرا، لە پەلامارێکی ئەنجامدراودا لەلایەن چەکدارانی نەناسراوەوە لە بەغداد. لە ئاب پۆلیسی خۆجێی راپۆرتیدا لەسەر چەکدارانی نەناسراو کە ئەفسەرێکی پۆلیسیان لە باکوری رۆژئاوای کەرکوک کوشت.
توندتیژی تیرۆرستی و بەپاڵنەری سیاسی بەردەوام بوو بەدرێژایی ساڵ، لەناویاندا پەلامارەکانی داعش لەسەر شارەکان. بەغداد بەتایبەتی کەوتبوە ژێر کاریگەرییەوە. راپۆرتی یونامی (UNAMI) دەڵێت کە لەنێوان کانونی دووەم و تشرینی یەکەم بەغداد نزیکەی رۆژانە ئەزموونی بۆمبی چێنراوی کردوە. بەپێی (UNAMI)، هەندێک لە پەلامارەکان بیناکانی حکومەت یان خاڵەکانی پشکنین کە کارمەندانی ئاسایشی لێیە کرۆدتە ئامانج، لەکاتێکدا کە چەندینی تر خەڵکی مەدەنییان کردۆتە ئامانج. داعش پەلاماری لەدژی دانیشتوانی مەدەنی بەغداد ئەنجامداوە، لەوانە پەلامار بە ئۆتۆمبیلی بۆمبڕێژکراو و تەقینەوەی خۆکوژی لە 30 مایس کە 20 کەسی مەدەنیی کوژران؛ دوو بۆمبی ئامادەکراو لە ناوچەی میقدادیە لە 27 تەموز، کە بووە هۆی کوشتنی دوو کەس و برینداکردنی سێ کەس؛ هەروەها تەقینەوەی ئامادەکراو لە 28 ئاب لە بازاڕی شاری سەدر، کە بووە هۆی کوشتنی 12 کەس و بریندارکردنی 30 کەس.
لە ماوەی ساڵدا دەسەڵاتداران چەندین گۆڕی بەکۆمەڵیان دۆزییەوە، لەناویاندا لە پارێزگاکانی ئەنبار، بابل و نەینەوا. لە 9 شوبات، هێزەکانی ئاسایشی عێراق دوو گۆڕی بەکۆمەڵیان دۆزییەوە لە روتبە، پارێزگای ئەنبار، کە بەپێی راپۆرتەکان روفاتی 25 سەربازی هێزەکانی ئاسایشی عێراق و کەسانی مەدەنییان تێدابوو، کە لەلایەن داعشەوە لە 2014 کوژراون. لە 15 شوبات، رێکخراوی شلۆمۆ بۆ دۆکۆمێنتکردن، راپۆرتیدا لەسەر دۆزینەوەی گۆڕێکی بەکۆمەڵ لە موسڵ کە 150 روفاتی تێدابوو، کە پێدەچێت خەڵکی مەدەنی مەسیحی ناوچەکە بن. لە 25 ئاب، سوپای عێراق رایگەیاند کە شوێنی دوو گۆڕی بەکۆمەڵی دۆزیوەتەوە لە زیندانی بادوش و لیژنەیەکی لێکۆڵینەوەی پێکهێنا بۆ پشکنین و لێکۆڵینەوە لە روفاتەکان؛ بەڵام مانگرتنی بەردەوامی لێکۆڵەرانی بەڵگەی تاوانی دەزگای شەهیدان، کە یەکەی تایبەتمەندی حکومییە بۆ پشکنینی گۆڕە بەکۆمەڵکان، رێگر بوو لە کاری زیاتر تا کۆتایی ساڵ.
شەڕی ئیتنی و مەزهەبی زیاتر تەشەنەی کرد لە پارێزگا تێکەڵەکان پاش ئۆپەراسیۆنەکانی ئازادکردن. بۆ نموونە، دانیشتوانی عەرەب دەڵێن کە یەکە شیعە و تورکمانەکانی حەشدی شەعبی هەستاون بە گرتن، رفاندن یان کوشتنی تورکمان و عەرەبی سوننە لە تەلەعفەر پاش ئەوەی لە مانگی ئابدا هێزەکانی ئاسایشی عێراق شارەکەیان لە داعش ئازادکرد. تا کۆتایی ساڵ هیچ یەکێک لەوانەی بەرپرسیارن لەناو یەکەکانی حەشدی شەعبی نەبراونەتە بەردەم دادوەری. هاوکات، راپۆرتە میدیاییەکان دەڵێن کە گروپە نەناسراوەکان لە کەرکوک عەرەبیان رفاندوە یان هەڕەشەیان لێکردون، بەتایبەتی لە هەفتەکانی پێش ریفراندۆمی سەربەخۆیی کورد لە 25 ئەیلول. بۆ نموونە، لە باشوری کەرکوک لە 23 ئاب، چەکدارانی نەناسراو لە داقووق دوو خزمی سەرکردەیەکی حەویجەیی داعشیان رفاندوە و کوشتوە. لە 12 ئەیلول چەکدارانی نەناسراو هەستان بە کوشتنی سێ کەسی خێزانێکی تێوەگلاو لەگەڵ ئەندامێکی داعش لە موسڵ.
لە مانگی حوزەیران ئۆفیسی سەرۆک وەزیران لیژنەیەکی لێکۆڵینەوەی پێکهێنا بۆ بەدواداچوونی تۆمەتەکان لەدژی هێزەکانی ئاسایشی عێراق کە پێشێلکاری و تاوانیان ئەنجامداوە. سەربارەت بە تۆمەتی ئەشکەنجە لە مایس 2016 لەدژی یەکەی کاردانەوەی ئیمێرجنسی وەزارەتی ناوخۆ، لە 17 ئاب، نووسینگەی سەرۆک وەزیران گوتی کە "لیژنەکە گەیشتنە ئەو ئەنجامەی...کە پێشێلکاری روون ئەنجامدراون لەلایەن ئەندامانی یەکەی کاردانەوەی ئیمێرجنسی،" هەروەها گوتی کە تۆمەتبارەکانی ئەم پێشێلکارییانە رووبەڕووی دادگا دەکرێنەوە. لەکۆتایی ساڵدا لیژنەی لێکۆڵینەوە بەردەوامە لە کارەکانی بەڵام هێشتا ئەنجامەکانی بڵاونەکردۆتەوە.
هاوکات راپۆرت هەبوون لەسەر کوشتن یان توندوتیژی مەزهەبی لە هەرێمی کوردستانی عێراق. گروپەکانی کەمینەکان راپۆرتیانداوە لەسەر هەڕەشە و پەلامارەکان کە کۆمەڵگەکانی ناوچەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستانی عێراقیان کردۆتە ئامانج کە بەشێوەیەکی کارا لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بوون.
b.بێسەروشوێنکردن
هیچ تۆماریکی هەمەلایەنی راگەیەندراو بەردەست نەبوو بۆ ئاستی کێشەی کەسانی بێسەروشوێن.
ئەگەرچی بەفەرمی لەژێر فەرمانی سەرۆک وەزیراندان، هەندێک یەکەی حەشدی شەعبی لەژێر چاودێری و لێپرسینەوەی سنوورداری حکومەتدا کاریان دەکرد. بەپێی چەندین رێکخراوی ناحکومی، ئەو 643 پیاو و کوڕەی کە یەکەکانی حەشدی شەعبی لە شوێنەکانی پشکنینی ئاسایشی کاتیی دەستگیریان کردن پاش ئازادکردنی فەلوجە لە حوزەیرانی 2016 تا ئێستا دیارنین و لە کۆتایی ساڵدا مەترسی هەیە کە کوژرابن.
داعش زوربەی رفاندنەکانی ئەنجام دەدا کە ئەندامانی کۆمەڵگە ئیتنی و ئاینییە جیاوازەکانیان دەکردە ئامانج. داعش چەندین جار ئەندامانی هێزەکانی ئاسایش یان هێزەکانی پۆلیس، ئەندامانی کەمینە ئیتینی و ئاینییەکان و کۆمەڵگە نا-سونییەکانی تری ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی خۆی دەڕفاند.
بەپێی وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئاینیی حکومەتی هەرێمی کوردستان، دەسەڵاتداران زیاتر لە 3.100 پیاو، ئافرەت و منداڵی ئێزیدی رفێندراویان لەدەستی داعش رزگارکردوە؛ بەڵام دەسەڵاتداران لەو بڕوایەدان کە 3.293 ئێزیدی تر، کە زوربەیان ئافرەت و منداڵن، هێشتا لای داعش دەستبەسەرن. رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە هەرێمی کوردستانی عێراق، دەڵێن کە هەندێک لەو منداڵانەی داعش رفاندونی بازرگانیان پێکراوە و براون بۆ تورکیا. لە کۆتایی ساڵدا، دەسەڵاتداران چوار منداڵی لەم جۆرەیان لە تورکیا دەستنیشان کرد، بەڵام هەوڵەکان بۆ پشتڕاستکردنەوەی شوناسیان و هێنانەوەیان لە دادگاکانی تورکیا بەهێواشی بەڕێوەدەچن. بەپێی رێکخراوی ئافرەتانی تورکمان، چەکدارانی داعش لە ساڵی 2014 نزیکەی 500 ئافرەت و منداڵی تورکمانی شیعەیان لە پارێزگای نەینەوا رفاندوە، هەروەها لە کۆتایی ساڵدا 495 هێشتا لەژێر دەستی داعشدان.
تاکەکەس، میلیشیا و گروپی رێکخراوی تاوانکار رفاندنیان ئەنجامداوە بۆ دەستکەوتی تایبەت یان بە هۆکاری سیاسیی و مەزهەبی. بۆ نموونە، لە مانگی ئەیلول هێزەکانی ئاسایش چوار گەنجی مەسیحییان ئازادکرد کە چەند رۆژێک بوو رفێندرابوون لەکاتی چوونیان لە بەغداد بۆ بەسرە بۆ سەیرکردنی یاری تۆپێ پێی تیمی نیشتیمانی. رفێنەرەکان پلانیان دانابوو بۆ وەرگرتنی پارە لە خێزانەکانی رفێنراوەکان.
چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) دەڵێت کە لە حوزەیران جەنگاوەرانی ئێزیدی سەربە هێزەکانی ئێزیدخان، کە وابەستەن بە حەشدی شەعبییەوە، 52 مەدەنی (22 پیاو، 20 ئافرەت و 10 منداڵ)ی خێڵی ئیمتاوتی سوننەیان بێسەروشوێن کرد. بەرپرسانی ئێزیدی دەڵێن کە ئەندامانی خێڵەکانی ئیمتاوت و جەهایش بەشداربوون لە تاوانەکانی داعش لەدژی ئێزدییەکان لە ساڵی 2014، تۆمەتێک کە ئەندامانی خێڵەکان رەتیدەکەنەوە.
رۆژنامەوان و چالاکوانی سیاسی ئەفراح شەوقی ئەلقەیسی، کە پێشتر لە کانونی دووەم 2016 لەلایەن چەکدارانەوە رفێنرابوو، ئازادکرا.
ئەندامانی راوچییە قەتەرییەکان، کە لە 2015 لە موسەننا رفێنران، لە نیسان ئازادکران.
c.ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دیکەی تووند، نامرۆڤانە و شکۆشکێن
ئەگەرچی دەستور بەڕوونی ئەشکەنجەی بە هەموو شێوەکانی و لەژێر هەر دۆخێکدا قەدەغە کردوە، لەوانە مامەڵەی تووند، نامرۆڤانە و شکۆشکێن، بەرپرسانی حکومەت و رێکخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ، ئەو رووداوانەیان دۆکۆمێنت کردوە کە کارمەندانی حکومەت ئەشکەنجە و پێشێلکاری تر ئەنجام دەدەن. راپۆرت هەبوون لەسەر ئەوەی هەندێک جار پۆلیس شێوازی پێشێلکاری بەکاردەهێنن و ددانپیانانی بەزۆر وەردەگرن لەکاتی لێکۆڵینەوە، هەروەها دادگاکان ددانپێدانانی بەزۆر وەک بەڵگە قبوڵ دەکەن. بەڵام زۆربەی ئەم جۆرە پێشێلکارییانە لەلایەن داعشەوە ئەنجامدراون.
وەک لە ساڵانی رابوردودا، راپۆرتی پشتڕاستکراوە هەبوون لەسەر ئەوەی کە هێزەکانی ئاسایشی حکومەت، لەناویاندا یەکەکانی میلیشیاکانی پەیوەست بە حەشدی شەعبی، پێشێلکاری و ئەشکەنجەیان ئەنجامداوە لەدژی خەڵک لەکاتی گرتن، راگرتنی پێش دادگایکردن و پاش حوکمدان لەلایەن دادگاوە. رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ دۆکۆمێنتی کەیسەکانی ئەشکەنجە و پێشێلکارییان کردوە لە شوێنەکانی سەربە وەزارەتی ناوخۆ، تاڕادەیەکی کەمتر لە بنکەکانی دەستبەسەرکردنی وەزارەتی بەرگری، هەروەها لەو شوێنانەی لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستاندان. رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ بەتایبەتی باسی تۆمەتی ئەشکەنجە یان پێشێلکاری تر دەکەن بەرامبەر دەستگیرکراوەکان لەلایەن هێزەکانی وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی بەرگری لە دوا قۆناغەکانی ئازادکردنی موسڵ و ناوچەکانی تر لە داعش.
زیندانیان و دەستگیرکراوانی پێشوو و گروپەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیان داوە لەسەر چەندین جۆری ئەشکەنجە و پێشێلکاری.
راپۆرتدراوە لەسەر لێکۆڵینەوەی تووند، لەژێر هەلومەرجی دیاریکراودا، لە هەندێک لە شوێنەکانی دەستبەسەرکردنی هێزەکانی ئاسایشی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان و خزمەتگوزارییە هەواڵگرییەکانی حیزبە سەرەکییەکان، پارتی دیموکراتی کوردستان (پاراستن) و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (زانیاری). لەکاتی سەردانی چاودێری بۆ زیندانەکان و شوێنەکانی دەستبەسەرکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کانونی دووەم 2015 و حوزەیران 2016، (UNAMI) راپۆرتی داوە کە 70 دەستبەسەرکراو تۆمەتی ئەشکەنجە یان خراپ مامەڵەکردنی تریان بەرزکردۆتەوە.
لە 29 کانونی دووەم چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیدا کە دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان کوڕانی تەمەن نێوان 11 و 17 ساڵیان ئەشکەنجەداوە، کە دەسەڵاتداران دەستگیریان کردوون بە گومانی هەبوونی پەیوەندی لەگەڵ داعش، هەروەها رێگەیان نەداون دەستیانبگات بە پارێزەر. بەپێی کۆمسیۆنی سەربەخۆی مافی مرۆڤی حکومەتی هەرێمی کوردستان 215 کوڕ لە چاکسازییەکی نەوجەوانان لە هەولێر دەستبەسەرن کە تۆمەتی پەیوەندییان لەگەڵ داعش لەسەرە. کۆمسیۆن چاوپێکەوتنی لەگەڵ 165 کوڕ کردوە. زۆربەی نەوجەوانەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە حەشدی شەعبی و هێزەکانی ئاسایشی هەرێمی کوردستان رووبەڕووی چەندین جۆر مامەڵەی خراپیان کردونەتەوە، لەناویاندا لێدان. پارێزەری دابینکراو لەلایەن رێکخراوێکی ناحکومیی نێودەوڵەتییەوە مافی دەستگەیشتنیان پێدراوە و نوێنەرایەتی هەموو ئەو نەوجەوانانەیان کردوە کە دادگا پارێزەری بۆ دیاری نەکردون.
ئەشکەنجە و پێشێلکاری لەلایەن گروپە تیرۆریستییەکانەوە زۆر بەربڵاو بوو. رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی، رێکخراوە مرۆییەکان و دەستبەسەرکراوانی پێشتر لای داعش، باس لە چەندین کەیسی ئەشکەنجە، لاقەکردن، کاری زۆرەملێ، هاوسەرگیری بەزۆر، گۆڕینی زۆرەملێی ئایین، بێبەشکردنی ماددی و لێدان لەلایەن ئەندامانی داعشەوە دەکەن. چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر ئەوەی داعش خەڵکی مەدەنی ئەشکەنجە دەدات و دەکوژێت لەکاتی هەوڵدان بۆ راکردن لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش. بۆ نموونە، لە 28 ئاب میدیای ناوخۆیی راپۆرتیدا لەسەر ئەوەی داعش هەشت کەسی مەدەنی بەزیندوویی سووتاندوە، لەناویاندا منداڵێکی ساوا، کە هەوڵیاندابوو لە ناوچەی حەویجەی ژێردەستی داعش هەڵبێن.
دۆخی زیندان و بنکەکانی دەستبەسەرکردن
دۆخی هەندێک لە زیندان و بنکەکانی دەستبەسەرکردن هێشتا سەختن و مەترسین لەسەر ژیان بەهۆی قەرەباڵغی، ئازاری جەستەیی و دەستگەیشتنی نەگونجاو بە شوێنەکانی خاوێنی و چاودێری تەندروستی.
وەزارەتی داد دەڵێت شوێن نییە بۆ ئەو نیشتەجێیانەی کە کەمئەندامیان هەیە، هەروەها پرۆژەیەکی پێشتری وەزارەت بۆ دروستکردنی شوێن بۆ ئەم جۆرە دەستگیرکراوانە بەتەواوی جێبەجێ نەکراوە تا کۆتایی ساڵ.
دۆخی جەستەیی: قەرەباڵغی زۆر لە زیندانەکانی حکومەت کێشەیەکی سیستماتیکە کە خراپتر بووە بەهۆی زۆری ژمارەی گومانلێکراوانی داعش کە لەمیانەی ساڵدا دەستگیرکراون. بەپێی چاودێرە نێودەوڵەتییەکان، دۆخی جەستەیی لە شوێنەکانی دەستبەسەرکردنی حکومەت و زیندانەکان زۆرجار خراپن. سێ لە 24 چاکسازی بەڕێوەبراو لەلایەن خزمەتگوزاری چاکسازییەکانی عێراق، کە دامەزراوەی حکومییە و دەسەڵاتی یاسایی هەیە بۆ بەڕێوەبردنی زیندانەکان پاش حوکمدان، لەکاردا نین بەهۆی دۆخی ئاسایشەوە.
بۆ نموونە تاکە زیندان لە پارێزگای موسەننا دروستکراوە بۆ نیشتەجێکردنی 50 زیندانیی لەهەر هۆڵێکدا؛ بەڵام چاودێران دەڵێن کە زیاتر لە 120 کەس لەهەر هۆڵێکدان. زیندانی ناوەندیی بەسرە، بە توانای 1.900، زیاتر لە 3.000 زیندانیی تێدایە؛ زیندانیی معاقل لە بەسرە، بە توانانی 250 کەس، 500 زیندانیی تێدایە. قەرەباڵغی بۆتە هۆی خراپتربوونی گەندەڵی لەناو هەندێک لە ئەفسەرانی پۆلیس و کارگێڕانی زینداندا لە پارێزگاکانی باشور، کە دەگوترێت بەرتیل وەردەگرن بۆ کەمکردنەوە یان لابردنی تۆمەت، کەمکردنەوەی سزا یان ئازادکردنی پێشوەختی زیندانییان.
دانیشتوانی زیندان و بنکەکانی دەستبەسەرکردنی حکومەت زۆرجار خواردن و ئاوی گونجاویان نییە. دەستگەیشتن بە چاودێری تەندروستی بەردەوام و تەبا نییە. هەندێک لەو بنکانەی دەستبەسەرکردن لەناو بنکە دەرمانخانە یان نۆڕینگەیان نییە و دەسەڵاتداران دەڵێن کە تەنانەت ئەگەر هەشبن، دەرمانخانەکان زۆربەی کات پێداویستیان بۆ دابین ناکرێت. زیندانەکانی ئافرەتان شوێنی گونجاویان نییە بۆ چاودێری منداڵ بۆ ئەو نیشتەجێیانەی منداڵیان پێیە، کە بەپێی یاسا رێگەپێدراون تا تەمەنی چوار ساڵی لەگەڵ دایکیان بمێننەوە. ژێرخانی سنووردار و کۆن بۆتە هۆی خراپتربوونی خاوێنی، دەستگەیشتنی سنووردار بە ئاوی پاک، کە بۆتە هۆی خراپ ئامادەکردنی خواردن لە زۆربەی زیندانەکان.
دەسەڵاتداران لە زرۆبەی کەیسەکاندا دەستگیرکراوانیان لە حوکمدراوان جیاکردۆتەوە. ئەو زیندانییانەی تۆمەتی تیرۆریان لەسەرە لە زیندانییەکانی دیکە دابڕاون و ئەگەری زۆرە تا ماوەیەکی درێژ دەستبەسەر بمێننەوە لای وەزارەتی ناوخۆ یان وەزارەتی بەرگری.
ئەگەرچی حکومەت سەرپەرشتی زۆرینەی نەوجەوانانی دەستبەسەرکراو دەکات پێش دادگاییکردن و پاش حوکمدان لە بنکەکانی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، راپۆرت هەبوون لەسەر ئەوەی کە زیندانەکانی وەزارەتی داد، بنکەکانی پۆلیسی وەزارەتی ناوخۆ و شوێنەکانی تری دەستبەسەرکردنی وەزارەتی ناوخۆ هەندێک نەوجەوانیان لایە.
لە مانگی ئادار سوپای عێراق و حەشدی شەعبی زیندانی بادوشیان کۆنترۆڵ کرد، ئەو شوێنەی کە پێشتر داعش بە سەدان ئافرەتی تێدا دەستبەسەرکردبوو لە نزیک موسڵ.
بەپێی یونامی (UNAMI) شوێنە تازەکانی دەستبەسەرکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە شارە گەورەکان بەباشی راگیراون، ئەگەرچی هێشتا دۆخەکە لە هەندێک لە بنکەکانی دەستبەسەرکردن خراپن کە لەلایەن وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوەدەبرێن. دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە هەندێک بنکەی دەستبەسەرکردنی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان و زیندانی پۆلیس، نەوجەوانیان دەستبەسەرکردوە لە هەمان هۆڵ لەگەڵ گەوران. راپۆرتی کۆمسیۆنی سەربەخۆی مافی مرۆڤی کوردستان دەڵێت کە لە ناوەڕاستی ساڵدا، 37 منداڵ هەن لە زیندانەکانی هەولێر لەگەڵ دایکیان کە حوکمدراون.
کارگێڕیی: حکومەتی ناوەندیی دەڵێت کە هەنگاوی گونجاوی ناوە بۆ چارەسەرکردنی تۆمەتەکانی خراپ مامەڵەکردن لە زیندانەکانی حکومەتی ناوەندیی؛ بەڵام ئاستی ئەم هەنگاوانە بەتەواوی نەزانراون. بەپێی ئەنجومەنی باڵای دادوەری، سیستمی دادوەری بەڕژدی مامەڵە لەگەڵ تۆمەتی پێشێلکاری دەکات، هەروەها دەسەڵاتداران بەلای کەمەوە پێنج کارمەندی وەزارەتی ناوخۆییان سزاداوە لەنێوان یەک تا سێ ساڵ بەهۆی ئەنجامدانی پێشێلکاری لە زیندانەکانی وەزارەتی ناوخۆ. حکومەتی هەرێمی کوردستان سیاسەتێکی یەکگرتووی نییە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ پێشێلکارییەکان لە وەزارەتی ناوخۆ یان ئاسایش.
رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیان داوە کە پاسەوانانی زیندان یان ئەفسەرانی دەستگیرکردن تەنها پاش وەرگرتنی بەرتیل دەستگیرکراویان ئازاد کردوە. گروپە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن کە دەسەڵاتداران لە چەندین کەیسدا رێگرییان کردوە لە سەردانی کەسوکاری دەستگیرکراوان و سزادراوان. بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە زۆرجار پاسەوانەکان داوای بەرتیل دەکەن کاتێک دەستیگیرکراوان دەیانەوێت تەلەفۆن بە کەسوکاریان یان پارێزەر بکەن.
چاودێری سەربەخۆ: زیندانییەکانی خزمەتگوزاری چاکسازییەکانی عێراق رێگەدەدات بە سەردانی بەردەوامی چاودێرانی سەربەخۆی ناحکومی. لیژنەی نێودەوڵەتی خاچی سوور (The International Committee of the Red Cross) راپۆرتیداوە کە وەزارەتەکانی داد، ناوخۆ، بەرگری و کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بەگشتی رێگەیان پێدەدەن دەستیانبگات بە زیندانەکان و بنکەکانی دەستبەسەرکردن. هاوکات دەسەڵاتداران رێگەیانداوە بە (UNAMI) بۆ دەستگەیشتن بە زیندانەکان و بنکەکانی دەستبەسەرکردنی وەزارەتی داد لە بەغداد. راپۆرت هەبوون لەسەر هەندێک دەستوەردانی دامەزراوەیی لە سەردانەکانی زیندان، لە هەندێک کەیسدا دامەزراوەکان داوای ئاگادارکردنەوەی پێشوەختی بەڕێوەبەر و کاربەدەستانی زیندان دەکەن بۆ سەردانکەری دەرەکیی.
حکومەتی هەرێمی کوردستان بەگشتی رێگەی بە رێکخراوە ناحکومییەکانی مافی مرۆڤ و رێکخراوە نێوان-حکومییەکاندا سەردانی سزادراوان و دەستبەسەرکراوانی پێش دادگاییکردن بکەن، بەڵام هەندێک کات دەسەڵاتداران بۆ هەندێک کەس دەستگەیشتنیان دواخستوە یان رەتکردۆتەوە، بەتایبەتی ئەوانەی کەیسی تیرۆریزم. نەتەوە یەکگرتووەکان و لیژنەی نێودەوڵەتی خاچی سوور دەستگەیشتنی بەردەوامیان هەبووە بۆ زیندانەکان و بنکەکانی دەستبەسەرکردن لە هەرێمی کوردستانی عێراق. لە تەموز کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافی مرۆڤی کوردستان راپۆرتیدا کە کۆمیسیۆن هەندێک جار رووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە بۆ دەستگەیشتن بە زیندانەکانی ئاسایش.
d.گرتن و دەستبەسەرکردنی نایاسایی
دەستور گەرەنتی یاسایی دابین دەکات لەدژی گرتن و دەستبەسەرکردنی نایاسایی. بەڵام لەماوەی ساڵدا، چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر گرتن و دەستبەسەرکردنی نایاسایی.
فەرمانێکی کارگێڕی سەرۆک وەزیران لە 2014 گرتن و هێشتنەوەی کەسەکان قەدەغەدەکات، تەنها بە فەرمانی دادوەری خاوەن دەسەڵات یان دادگا یان بەپێی رێککارەکانی یاسای سزادان نەبێت. فەرمانە کارگێڕییەکە داوادەکات کە لەماوەی 24 کاتژمێردا تۆماری ناو، شوێنی دەستگیرکردن، هۆکاری دەستگیرکردن و بنەمای یاسایی بۆ دەستگیرکردن تۆماربکرێن. وەزارەتی داد بەرپرسیارە لە نوێکردنەوە و بەڕێوەبردنی ئەم تۆمارانە. فەرمانەکە داوا لە وەزارەتەکانی بەرگری و ناوخۆ و دەزگای ئاسایشی نیشتیمانی دەکات رێنمایی دەربکەن بۆ ئەفسەرەکانیان لە دۆخی شەڕدا کە دەستگیرکراوەکان تۆماربکەن بکەن لەم تۆمارە ناوەندییەدا. هاوکات فەرمانە کارگێڕییەکە دەستگیرکردنی خەڵک لە هەموو لایەنەکان قەدەغە دەکات، جگە لە لایەنی خاوەن دەسەڵاتی یاسایی.
لە ساڵی 2016 ئەنجومەنی نوێنەران هەموارێکی یاسای لێبوردنی دەرکرد کە رێگەدەدات بە دووبارە دادگاییکردنەوەی ئەو سزادراوانەی لەسەر بنەمای دداپیانانی زۆرەملێ یان بەڵگەی دابینکراو لەلایەن هەواڵدەری نهێنییەوە سزادراون. وەزارەتی داد دەڵێت لەنێوان دەرکردنی یاساکە لە 2016 تا 31 مایس دەسەڵاتەکان 4.500 دەستگیرکراویان ئازادکردوە کە لەلای حکومەت دەستبەسەربوون.
بەدرێژایی ساڵ، چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر گرتن و دەستبەسەرکردنی کاتی لەلایەن هێزەکانی حکومەتەوە، لەناویاندا حەشدی شەعبی و پێشمەرگە، کە زۆرینەیان ئاوارەی عەرەبی سوننە بوون. لە 3 حوزەیران، چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیدا کە دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان سێ پیاو و دوو کوڕیان لە ئاوارەکانی کەمپەکان بە گومانی پەیوەندی لەگەڵ داعش دەستگیرکردوە بەبێ مافی پەیوەندیکردن.
دەسەڵاتدارانی زیندان هەندێک جار ئازادکردنی ئەو دەستگیرکراوانە دوادەخەن کە بێتاوانیان سەلمێنراوە یان زیندانییان ناچار دەکەن بەرتیل بدەن بەرامبەر جێهێشتنی زیندان پاش تەواوبوونی ماوەی سزاکانیان. بەپێی پەیوەندییەکان لەگەڵ رێکخراوی ناحکومیی، هەندێک لەو زیندانییانەی دادگا بڕیاری ئازادکردنی بۆ دەرکردوون، رووبەڕووی دواکەوتن دەبنەوە لە وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتەکانی تر تا پاکتاوی تۆمار یان تۆمەتەکانی تریان دەکرێت.
هەندێک راپۆرت هەبوون لەسەر هێزەکانی حەشدی شەعبی کە سوننەکانیان دەستبەسەرکردوە پاش ئازادکردنی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش؛ هەروەها کورد و تورکمان لە کەرکوک؛ و مەسیحی لە دەشتی نەینەوا. لە وتارێکی 22 مایس، چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) دەڵێت کە جەنگاوەرانی حەشدی شەعبی بەنایاسایی ئەو پیاوانەیان دەستگیرکردوە کە لە ترسی شەڕ لە گوندەکانی نزیک موسڵ هەڵهاتبوون لە مانگی نیسان. جەنگاوەرانی حەشدی شەعبی لێکۆڵینەوەیان لەگەڵ دەستگیرکراوەکان کردوە سەبارەت بە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ داعش و لە هەندێک کەیسدا لێیانداون و ئەشکەنجیانداون پێش ئازادکردنیان.
هاوکات داعش خەڵکی دەستگیرکردوە لەبەر چەندین هۆکار، لەوانە بێدەنگکردنی رەخنەگران، سزادانی ئەوانەی تۆمەتبارکراون بە هەڵگەڕانەوە یان رێگرتن لە هەڵهاتنی دانیشتوان لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش. بۆ نموونە، لە 24 ئاب، راپۆرت هەبوو لەسەر ئەوەی داعش پێنج خێزانی رفاندوە کە هەوڵی راکردنیانداوە لە ئەلقائیم، پارێزگای ئەنبار.
رۆڵی پۆلیس و دەزگاکانی ئاسایش
دەسەڵاتە مەدەنییەکان کۆنترۆڵی کارایان نەبوو لەسەر هەندێک لە هێزەکانی ئاسایش.
چەندین هێزی ئاسایش لە سەرانسەری وڵاتدا لەکاردان. سوپای چەکداری نیزامیی و جێبەجێکارانی خۆجێی یاسا لەناو وڵاتدا یاسا دەپارێزن. پێشمەرگە، لەناویاندا میلیشیاکانی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، لە هەرێمی کوردستانی عێراق ئارامیی دەپارێزن. حەشدی شەعبی، کە چەترێکی رێکخراوی سەربازیی پاڵپشتیکراوە لەلایەن دەوڵەتەوە و پێکدێت لە نزیکەی 60 گروپ، کە لە سەرانسەری وڵاتدا کاردەکەن. فرەیی یەکەکانی حەشدی شەعبی نوێنەرایەتی پێکهاتەی دیموگرافی وڵات دەکەن، کە زۆرینە شیعەن، بەڵام یەکەی سوننە، ئێزیدی و مەسیحی و کەمینەکانی تری تێدایە کە لەناوچەکانی خۆیان کاردەکەن. یاسایەک و فەرمانێکی سەرۆک وەزیران لە ساڵی 2016 دەسەڵاتی بەخشیوە بە سەرۆک وەزیران بەسەر هێزەکانی حەشدی شەعبیدا. لەکاتێکدا کە بەپێی یاسا کارەکانی سنووردارە تەنها بۆ عێراق، لە هەندێک کەیسدا راپۆرت هەیە لەسەر ئەو یەکانەی کە پاڵپشتی رژێمی بەشار ئەسەد دەکەن لە سوریا بەشێوەیەکی سەربەخۆ لە دەسەڵاتی حکومەتی عێراق. حکومەتی عێراق ئەم جەنگاوەرانە وەک هێزەکانی حەشدی شەعبی ناناسێنێت، تەنانەت ئەگەر رێکخراوەکانیان بەشێک بن لە هێزەکانی حەشدی شەعبی. هەموو یەکەکانی حەشدی شەعبی بەرپرسیارن لەبەردەم راوێژکاری ئاسایشی نیشتیمانی، بەڵام چەندین یەکە لە پراکتیکدا گوێڕایەڵی ئێران و سوپای پاسدارانن. لە کۆتایی ساڵدا سەرۆک وەزیران و هێزەکانی ئاسایشی عێراق نمایشی فەرمان و کۆنترۆڵی تەواو و تەبایان نەکرد لەسەر هەموو چالاکییەکانی حەشدی شەعبی، بەتایبەتی ئەو یەکانەی هاوپەیمانی ئێرانن. هەوڵەکانی حکومەت بۆ بەفەرمیکردنی هێزەکانی حەشدی شەعبی وەک پێکهاتەی ئاسایشی حکومیی بەردەوام بوو لە کۆتایی ساڵدا، بەڵام بەشێکی هێزەکانی حەشدی شەعبی هێشتا هاوپەیمانی ئێرانن. کردارەکانی ئەم یەکانە هەندێک کات ئاستەنگەکانی ئاسایش ئاڵۆزتر دەکەن، بەتایبەتی بەڵام نەک تەنها پەیوەست بە ناوچە فرە ئتنیک و ئاینییەکانی وڵات.
هێزەکانی ئاسایشی عێراق پێکدێن لەو هێزانەی لەڕووی کارگێڕییەوە لەناو وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگری، هێزەکانی حەشدی شەعبی و دەزگای دژەتیرۆر رێکخراون. وەزارەتی ناوخۆ بەرپرسیارە لە جێبەجێکردنی یاسا ناوخۆییەکان و پاراستنی ئارامیی، سەرپەرشتی پۆلیسی فیدراڵی، پۆلیسی خۆجێی، خزمەتگوزاری پاراستنی زیندانەکان، بەرگری مەدەنیی و فەرمانگەی پاراستنی سنوور. پۆلیسی وزە، سەربە وەزارەتی نەوت، بەرپرسیارە لە پاراستنی ژێرخانی نەوت. سوپای نیزامی سەربە وەزارەتی بەرگری بەرپرسیارە لە بەرگری لە وڵات بەڵام هاوکات ئۆپەراسیۆنی دژەتیرۆر و ئاسایشی ناوخۆیی بەهاوبەشی لەگەڵ وەزارەتی ناوخۆ ئەنجام دەدات. دەزگای دژەتیرۆر راستەوخۆ بەرپرسیارە بەرامبەر سەرۆک وەزیران و سەرپەرشتی فەرماندەیی دژەتیرۆر دەکات، ئەو رێکخراوەی سێ فیرقەی هێزەکانی ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکان لەخۆدەگرێت.
پەنادان لە سزا کێشە بوو. راپۆرت هەن لەسەر ئەشکەنجە و پێشێلکاری لەسەرانسەری وڵات لەو شوێنانەی لەلایەن وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگرییەوە بەکاردەهێنرێن. بەپێی رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، پێشێلکاری بەشێوەیەکی سەرەکیی لەمیانەی لێکۆڵینەوە لە دەستگیرکراوەکان لەکاتی دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردن ئەنجامدراوە.
لەناو هێزەکانی پۆلیسی خۆجێی لە وڵات، کێشەکان بەردەوام بوون، لەناویاندا گەندەڵی. سوپا و پۆلیسی فیدراڵی لەسەر ئاستی نیشتیمانی سەرباز و پۆلیس دادەمەزرێنن. ئەم شێوازە بۆتە هۆی سکاڵای کۆمەڵگە خۆجێیەکان کە ئەندامانی سوپا و پۆلیس بەهۆی جیاوازی ئیتنی و مەزهەبییەوە خراپ مامەڵە دەکەن.
هێزەکانی ئاسایش هەوڵی سنوورداریان داوە بۆ رێگرتن لە یان کاردانەوە بەرامبەر توندوتیژی کۆمەڵایەتی. ئەگەرچی 16 یەکەی پاراستنی خێزان، لەناو بینای جیاواز لە بنکەکانی پۆلیس لە سەرانسەری وڵات، لەژێر دەسەڵاتی پۆلیسدا کاردەکەن بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ سکاڵای توندوتیژی خێزانیی پێشکەشکراو لەلایەن ئافرەتان و منداڵانەوە، بەڵام توانای پێویستیان نییە. نوێترین راپۆرت کە وردەکاری تێدایە لەسەر کارەکانی یەکەکان 2014 نووسراوە.
هاوکات بانگەشەی ئەوە هەیە کە هەندێک سەرۆک خێڵ لە باشور رێگری دەکەن لە ئەندامەکانیان هەوڵی چارەسەری کێشەکانیان بدەن لەڕێگەی ئەم یەکانەی پۆلیسەوە، بە بیانوی ئەوەی توندوتیژی خێزانیی کێشەی خێزانە و نابێت پۆلیس بەشداری تێدا بکات.
دوو پارتە سەرەکییە کوردییەکە، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، دەزگای ئاسایشی خۆیان هەبوو. بەپێی دەستوری فیدراڵی، حکومەتی هەرێمی کوردستان مافی هەیە هێزی ئاسایشی ناوخۆیی هەبێت، کە حکومەتی فیدراڵ پاڵپشتی دارایی بکات و لەژێر فەرمانی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا کاربکات. بەم پێیە، وەزارەتی کاروباری پێشمەرگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرپەرشتی 14 لیوای پیادە و دوو لیوای پاڵپشتی دەکات، بەڵام یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان کۆنترۆڵی دەیان هەزار کارمەندی تری سەربازیی دەکەن، لەناویاندا هێزە میلیشیاییەکان، کە ناسراون بە پێشمەرگەکانی یەکەکانی 70 و 80.
پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان دەزگای هەواڵگری جودایان هەیە، ئاسایش و پاراستنی پارتی دیموکراتی کوردستان و ئاسایش و زانیاری یەکێتی نیشتیمانی کوردستان. کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافی مرۆڤی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی رۆتینی وەزارەتی ناوخۆی کوردستان ئاگاداردەکاتەوە ئەگەر راپۆرتی پشتڕاستکراوەی پێگەیشت لەسەر پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لەلایەن پۆلیسەوە.
هێزەکانی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان گومانلێکراوانی دەستبەسەرکردوە لەو ناوچانەی لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمدا بوون. نادیاری سنوورە کارگێڕییەکانی ئەم ناوچانە و شوێنەکانی تری وڵات بوونەتە هۆی بەردەوام هەڵەتێگەیشتن لەسەر دەسەڵاتی هێزەکانی ئاسایش و دادگاکان، گرفتێک کە خراپتر بوو بەهۆی کۆنترۆڵکردنی هەندێک لەم ناوچانە لەلایەن داعشەوە.
رێککارەکانی گرتن و مامەڵەی دەستبەسەرکراوان
دەستور قەدەغەی دەستبەسەرکردنی نایاسایی دەکات و ئەرکی داناوە بۆ هەموو دەسەڵاتەکان کە پەراوی بەرایی پێشکەش بکەن بە دادوەرێکی خاوەن دەسەڵات لەماوەی 24 کاتژمێردا پاش دەستگیرکردن، ماوەیەک کە دەتوانرێت لە زۆربەی کەیسەکاندا درێژبکرێرتەوە بۆ بەلای زۆرەوە 72 کاتژمێر. بۆ ئەو تاوانانەی سزای مردنیان لەسەرە، دەسەڵاتداران دەتوانن بەشێوەیەکی یاسایی دەستگیرکراو بهێڵنەوە بۆ درێژترین ماوە کە پێویست بێت بۆ تەواوکردنی پرۆسەی دادوەری. بەپێی میدیای ناوخۆیی و گروپەکانی مافی مرۆڤ، دەسەڵاتداران گومانلێکراوانیان دەستگیرکردوە لە هەڵمەتەکانی ئاسایش بەبێ فەرمانی دادوەر، بەتایبەتی لەسەر بنەمای یاسای دژەتیرۆر، هەروەها هەندێک لە دەستیگیرکراوانیان بۆ ماوەی درێژ هێشتۆتەوە بەبێ تۆمەتبارکردنی فەرمیی.
حکومەت بە نایاسایی چەندین کەسی دەستگیرکردوە و زۆرجار بەدروستی ئاگادارنەکراونەتەوە لە سروشتی تۆمەتە ئاراستەکراوەکان. حکومەت ماوە ماوە دەستگیرکراوەکان ئازاد دەکات، بەتایبەتی پاش ئەوەی دەرکەوت کە بەڵگەی پێویست نییە بۆ حوکمدانیان لە دادگا. زۆری دیکە دەستبەسەر دەمێننەوە لە چاوەڕوانی ئەنجامی تۆمەتی تر. یاسا رێگەدەدات بە ئازادکردن بە کەفالەتی کەسیی بۆ دەستگیرکراوان لەسەر تاوان (بەڵام ئاسایش نا). دەسەڵاتداران بەدەگمەن دەستگیرکراوان بە کەفالەتی ماددی ئازاد دەکەن. یەکەکانی ئاسایشی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک گومانلێکراوی بەبێ فەرمانی دادوەر و دادگا و بەبێ پەیوەندیی دەستگیر کردووە و دەستبەسەرکراویان گواستۆتەوە بۆ شوێنی نەزانراو.
یاسا دەسەڵات دەدات بە دادوەران پارێزەری بەکرێ دیاریبکەن بۆ هەژاران. پارێزەرانی دیاریکراو لەلایەن دادگاوە زۆرجار سکاڵا دەکەن لە دەستنەگەیشتنی گونجاو بە دەستگیرکراوان کە دەبێتە رێگر لە راوێژکاریی نێوان پارێزەر و دەستگیرکراو. لە زۆر کەیسدا دەستگیرکراوان نەیانتوانیوە پارێزەرەکانیان ببینن تا رۆژی دیاریکراوی دادگا.
راپۆرت هەبوون لەسەر دەستنەگەیشتنی تۆمەتباران بە نوێنەری یاسایی لە قۆناغی لێکۆڵینەوەدا، پارێزەری دابینکراو کاتی پێویستیان نەبووە بۆ ئامادەکردنی بەرگری و لێکۆڵینەوەیان نەکردوە لە بانگەشەی ئەشکەنجەدان لەکاتی دەستگیرکردن.
گرتنی نایاسایی: کارمەندانی پۆلیس و سوپا هەندێک کات بەبێ رەزامەندی دادوەر خەڵکیان دەستگیرکروە، ئەگەرچی ئامارێکی دروست بەردەست نییە لەسەر ژمارەی کرداری لەم جۆرە یان ماوەی دەستبەرسەرکردن. دەسەڵاتداران زۆرجار خێزانی دەستگیرکراوانیان لە گرتن و شوێنی دەستبەرسەرکردنی ئاگادارنەکردۆتەوە، ئەمەش بۆتە هۆی دەستبەسەرکردن بەبێ پەیوەندی.
راپۆرت هەبوون لەسەر هێزەکانی ئاسایشی حکومەتی ناوەندیی، لەگەڵ حەشدی شەعبی و پێشمەرگە، کە خەڵکیان دەستبەسەر کردوە، لەناویاندا ئاوارەکان، پاش ئازادکردنی ناوچەکان لەدەستی داعش. بۆ نموونە، لە مانگی ئەیلول، ئەنجومەنی خۆجێی نەینەوا سکاڵای پێشکەشی حکومەتی ناوەندیی و نەتەوە یەکگرتووەکان کرد لەسەر ئەوەی حەشدی شەعبی بەشێوەیەکی رۆتینی پیاوانی سوننەی دەستبەسەر دەکرد بە گومانی پاڵپشتیکردنی داعش. رێکخراوە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە لەسەر چەندین رووداو کە هێزەکانی ئاسایشی حکومەتی ناوەندیی دەستگیرکراوانیان لە هۆکاری گرتن یان تۆمەتەکانیان ئاگادار نەکردۆتەوە. هاوشێوە ئاژانسە مرۆییەکان دەڵێن هێزەکانی ئاسایشی حکومەتی ناوەندیی ئاوارەکانیان دەستگیرکردوە بەتۆمەتی ئەندامێتی یان پاڵپشتی داعش.
چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) هێزەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی تۆمەتبارکرد بە گرتنی 2.000 پیاو و کوڕ لە کەمپەکانی پەنەباران لە مانگی شوبات. لە 28 شوبات، لیژنەی باڵای هەڵسەنگاندن و وەڵامدانەوەی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان پشتڕاستی کردەوە کە زۆرینەی دەستبەسەرکراوان ئەندامی گومانلێکراوی داعشن. لیژنەکە دەڵێت کە خێزانی دەستبەسەرکراوەکانیان ئاگادارکردۆتەوە و دەسەڵاتەکان گومانلێکراوانیان پاش 24 کاتژمێر ئازادکردوە، تەنها ئەوانە نەبێت کە دەرکەوتوە پەیوەندیی تیرۆرستیان هەیە.
بەپێی پەیوەندییەکانی رێکخراوی ناحکومی و راپۆرتەکانی راگەیاندنی ناوخۆ، ئەفسەرانی پۆلیس و ئاسایشی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆپیشاندەران و چالاکوانانیان گرتوە و دەستبەسەرکردوە کە رەخنەیان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە. لە 18 ئادار چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) دەسەڵاتدارانی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستانی تۆمەتبار کرد بە دەستبەسەرکردنی 32 خۆپیشاندەری بێچەک لە هەولێر لە 4 ئادار و بانگەشە دەکرێت کە هەڕەشەی تۆڵەسەندنەوە کراوە بۆ ساردکردنەوەی خۆپیشاندان لە داهاتوودا.
دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردن: وەزارەتەکانی داد، بەرگری، ناوخۆ و کار و کاروباری کۆمەڵایەتی دەسەڵاتی یاساییان هەیە بۆ هێشتنەوەی دەستبەسەرکراوان پێش دادگاییکردن. دەستبەسەرکردنی درێژ بێ پرۆسەی دروست و رێککاری دادوەری کێشەیەکی سیستماتیکی بوو، بەتایبەتی لەکاتی و پاش هەڵمەتەکانی هێزەکانی ئاسایشی عێراق بۆ ئازادکردنی ناوچەکان لە داعش. چەند هۆکارێک هەن بۆ نەبوونی پێداچوونەوەی دادوەری، لەوانە زۆری ژمارەی دەستبەسەرکراوان، دەستگیرکردنی تۆمار نەکراو، هێواشی پرۆسەی لێکۆڵینەوەی تاوان، کەمی ژمارەی دادوەران و کارمەندی راهێنراوی دادوەری، بێتوانایی یان بێباکیی دەسەڵاتداران بۆ بەکارهێنانی کەفالەت یان مەرجەکانی تری ئازادکردن، نەبوونی ئاڵوگۆڕی زانیاری، بەرتیل و گەندەڵی. قەرەباڵغی هێشتا کێشەیە لە زۆربەی شوێنەکانی دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردن.
دەستبەسەرکردنی درێژ پێش دادگاییکردن بەتایبەتی بەربڵاو بوو لەو ناوچانەی کە لە داعش ئازادکراون. بۆ نموونە، راپۆرت دراوە کە وەزارەتی ناوخۆ دەستگیرکراوانی لە خانوودا داناوە کە لە دانیشتوانی نەینەوا بەکرێی گرتوە، لەجیاتی شوێنی دەستبەرسەرکردنی گونجاو، چونکە شەڕی داعش بۆتە هۆی وێرابوونی زۆربەی ئەم شوێنانە. بەکارهێنانی شوێنی هەموارکراو بۆتە هۆی قەرەباڵغی زۆر و نەگونجاوی خزمەتگوزارییەکان. تۆمەتی هێشتنەوەی دەستبەرسەرکراوان پاش بڕیاری دادوەری بۆ ئازادکردنیان هەروەها تۆمەتی ئازادکردنی نایاسایی هەبوو.
ئامار نەبوو کە بەشێوەی سەربەخۆ پشتڕاستکرابێتەوە سەبارەت بە ژمارەی دەستبەسەرکراوانی پێش دادگاییکردن لە شوێنەکانی حکومەتی ناوەندیی.
لە مانگی ئاب هێزەکانی ئاسایشی عێراق زیاتر لە 1.400 ئافرەت و منداڵی بیانیان دەستگیرکرد کە لە ترسی هەڵمەتە سەربازییەکانی تەلەعفەر هەڵهاتبوون. گروپەکە خەڵکی وڵاتانی وەک تورکیا، ئازربایجان، روسیا و چینی تێدابوو. هێزەکانی ئاسایش گروپەکەیان لە شوێنێکی راگوزەر بۆ ماوەی دوو هەفتە هێشتەوە پێش ئەوەی بیانگوێزنەوە بۆ شوێنێک لە باکوری موسڵ پاشان بۆ شوێنێکی تر لە نزیک بەغداد. دەسەڵاتداران پێداویستییە بنەڕەتییەکانیان بۆ دابینکردن، بەڵام شوێنەکە چاودێری و تەندروستی و شوێنی خۆشوشتنی تێدا نەبوو. دەسەڵاتداران دەڵێن کە دابڕینی ئەم کەسانە لە دانیشتوان بۆ پاراستنیان بووە لە پەلاماری تۆڵەسەندنەوە کە چاوەڕوانکراو بوو بەهۆی پەیوەندییان بە داعشەوە. لە تشرینی دووەم نزیکەی هەموو گروپەکە هێشتا لای حکومەت دەستبەسەرن، هەندێک رەوانەکراونەتەوە بۆ وڵاتەکانی خۆیان. چەند سەت کەسێکیان رووبەڕووی تۆمەتی پێشێلکردنی یاسای دژەتیرۆر کراونەتەوە، لەکاتێکدا ئەوانی تر چاوەڕوانی رەوانەکردنەوەن بۆ وڵاتەکانی خۆیان.
بەپێی هەندێک چاودێر، دەسەڵاتداران هەندێک کەسیان بەبێ دادگا بۆ ماوەی چەندین مانگ یان ساڵ پاش گرتنیان هێشتا بە دەستبەرسەری هێشتۆتەوە، بەتایبەتی ئەوانەی بەپێی یاسای دژەتیرۆر دەستگیرکراون. هەندێک کات دەسەڵاتداران دەستگیرکراوان بەدابڕاوی و بێ پەیوەندیی دەستبەسەردەکەن، بەبێ دەستگەیشتن بە پارێزەر یان بەبێ تۆمەتبارکردنی لەبەردەمی دادوەر لە ماوەی رێگەپێدراوی یاساییدا. دەسەڵاتداران هەندێک کات هاوسەر یان ئەندامانی تری خێزانی داواکراوی هەڵهاتوویان دەستبەسەرکردوە – بەتایبەتی سوننەکان کە داواکراون لەسەر تۆمەتی تیرۆر – ئەمەش بۆ ناچارکردنی داواکراوان بۆ خۆبەدەستەوەدان.
راپۆرت هەیە کە دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستبەسەرکراوانیان هێشتۆتەوە بۆ ماوەی درێژ لە قۆناغی پێش دادگاییکردندا. بەپێی رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان و کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستانی عێراق، زیندانییکراوان لە زینداکانی ئاسایش هەندیک جار بۆ ماوەی زیاتر لە شەش مانگ دەمێننەوە بەبێ دادگاییکردن. بەپێی بەرپرسانی دادوەری هەرێمی کوردستانی عێراق، یاسای هەرێمی کوردستانی عێراق رێگەدەدات بە درێژکردنەوەی دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردن بۆ ماوەی شەش مانگ لەژێر چاودێری دادگادا. بەپێی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئەیلولدا 1.700 دەستبەسەرکراوی پێش دادگاییکردن، کە (71)یان ئافرەتن، لە زیندانە جیاوازەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەبوون.
توانای دەستبەسەرکراو بۆ تانەدان لە یاساییبوونی دەستبەسەرکردنەکەی لەبەردەمی دادگا: دەستور مافی پرۆسەی دادوەری گونجاوی داوە بە دەستبەسەرکراو لەڕووی ماوەی دەستبەسەرکردن و مافی ئازادکردن و قەرەبووکردنەوە ئەگەر دەرکەوت کە بە نایاسایی دەستبەسەرکراوە. لە کرداردا، کەسەکان رووبەڕووی ماوەی درێژی دەستبەسەرکردن دەبنەوە بەبێ ئەگەری ئازادکردنی گونجاو بەدەر لە تاوانبارییان. سەرەڕای یاسای چاکسازی 2016 سەبارەت بە مافەکانی دەستبەسەرکراوان، رێکخراوە ناحکومییەکان دەڵێن کە دەستبەسەرکراوان توانایان سنووردارە بۆ تانەدان لە نایاسایبوونی دەستبەسەرکردنیان لەبەردەم دادگا، هەروەها بەرتیل زۆر کات پێویستە بۆ ئازادبوون. لەکاتێکدا کە مافێکی دەستوری هەیە، یاسا رێگەنادات بە قەرەبووکردنەوەی ئەو کەسەی کە بە نایاسایی دەستبەسەر دەکرێت.
e.بێبەشکردن لە دادگاییکردنی رەوا و کراوە
دەستور دامەزرێنەری دادوەرییەکی سەربەخۆیە، ئەگەرچی هەندێک ماددەی یاسایی رێگرن لە سەربەخۆی و بێلایەنی دادوەریی. دۆخی ئاسایشی وڵات و مێژووی سیاسی، بوونەتە هۆی لاوازبوونی دادوەری و وابەستەبوونی بە بەشەکانی تری حکومەتەوە. یەک کەس لەیەک کاتدا سەرۆکی دادگای باڵای فیدراڵییە کە بڕیار دەدات لەو پرسانەدا کە پەیوەستن بە فیدراڵیزم و دەستوریبوونەوە، هەروەها سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای دادوەریە کە بەڕێوەبەر و سەرپەرشتیاری سیستمی دادگایە، لەناویاندا بابەتەکانی تەمبێکردن. میدیای ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ئەم ڕیکخستنە پاڵنەری سیاسیی هەیە و مەترسییە لەسەر سەربەخۆیی دادوەریی.
راپۆرت هەیە لەسەر ئەوەی کە گەندەڵی و تەنگپێهەڵچنین کاریگەرییان هەیە لەسەر هەندێک دادوەر لە کەیسەکانی تاوان لە ئاستی دادگاییکردن و لە ئاستی تێهەڵچوونەوە لە دادگای تێهەڵچوونەوە. دەستەی نەزاهە لێکۆڵینەوە لە دادوەران دەکات لەسەر تۆمەتەکانی گەندەڵی، بەڵام دەگوترێت هەندێک لە لێکۆڵینەوەکان پاڵنەری سیاسییان هەبووە.
چەندین هەڕەشە و کوشتن لەلایەن پێکهاتەی مەزهەبی، خێڵەکیی، توندڕەو و تاوانکارەوە بوونەتە هۆی زیانگەیاندن بە سەربەخۆیی دادوەری. زۆرجار دادوەران، پارێزەران و ئەندامانی خێزانەکانیان رووبەڕووی هەڕەشەی کوشتن و پەلامار دەبنەوە. پارێزەران بەشدارییان کرد لە خۆپیشاندانێکدا کە داوای پاراستنی باشتری حکومییان دەکرد لە هەڕەشەکان و توندوتیژی. هاوکات دادوەرانیش پارێزراو نەبوون لە تەنگپێهەڵچنین و توندوتیژی. بۆ نموونە، لە حوزەیران چەکداران هەوڵی کوشتنی دادوەرێکیاندا کە دادگایی کەیسی پەیوەست بە تیرۆری دەکرد لە بەسرە.
ئەنجومەنی دادوەری کوردستان لەڕووی یاسایی، دارایی و کارگێڕییەوە سەربەخۆیە لە وەزارەتی دادی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەڵام دەسەڵاتی جێبەجێکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان کاریگەرییان هەبووە لەسەر کەیسە هەستیارەکان لەڕووی سیاسییەوە.
رێککارەکانی دادگاییکردن
دەستور مافی دادگاییکردنی رەوا و کراوەی داوە بە هەموو هاووڵاتیان.
بەپێی یاسا کەسی تۆمەتبار بێتاوانە تا تۆمەتباریەکەی دەسەلمێنرێت. یاسا داوا دەکات کە دەستبەسەرکراو بەشێوەیەکی گونجاو و ورد ئاگادار بکرێتەوە لەو تۆمەتانەی ئاراستەی کراون و لە مافی بۆ دادگاییکردنێکی رەوا، کراوە و خێرا. تۆمەتبار مافی ئامادەبوونی هەیە لە دادگا، مافی هەبوونی پارێزەری تایبەت یان دیاریکراو لەلایەن دادگای هەیە، لەسەر تێچووی گشتی ئەگەر پێویستی کرد، هەروەها مافی هەبوونی وەرگێڕی هەیە بەبێ بەرامبەر. بەڵام بەشێوەیەکی رۆتینی بەرپرسان شکستیانخواردوە لە ئاگادارکردنەوەی خێرا یان وردی تۆمەتبار لەو تۆمەتانەی ئاراستەیان کراون. دادوەران بەڵگەکان کۆدەکەنەوە و بڕیار لە تۆمەتباری یان بێتاوانی دەدەن. تۆمەتباران و پارێزەرانیان مافی رووبەڕووبوونەوەی شاهیدەکان و پێشکەشکردنی شاهید و بەڵگەی خۆیان هەیە. نابێت ناچاربکرێن شاهیدی بدەن یان ددان بنێن بە تاواندا. بەڵام، لە چەندین کەیسدا، ددانپیانانی بەزۆر وەک بەڵگەی سەرەکیی بەکارهێنراوە بەبێ پشتڕاستکردنەوەی لەڕێگەی بەڵگەی تاوان یان وتەی شاهیدی سەربەخۆ. یاسا مافی تێهەڵچوونەوەی داناوە، بەڵام بڕگەی سنووردارکردن هەیە بۆ رەوانەکردن؛ دادگای تێهەڵچوونەوە پێداچوونەوە بۆ کەیسەکانی تاوان دەکات لەکاتی تێهەڵچوونەوە.
چاودێران، لەناویاندا هەندێک لە بەرپرسانی حکومەت، نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوە ناحکومییەکان، راپۆرتیانداوە کە رێککارەکانی دادگاییکردن لەئاستی ستانداردە نێودەوڵەتییەکاندا نەبوون. ئەگەرچی دادوەرانی لێکۆڵینەوە، دادگاییکردن و تێهەڵچوونەوە بەگشتی هەوڵیانداوە مافی دادگاییکردنی رەوا جێبەجێ بکەن، بەڵام دەستنەگەیشتنی گونجاوی تۆمەتباران بە پارێزەری بەرگری کەموکوڕییەکی بەرچاو بووە لە رێککارەکاندا. چەندین تۆمەتبار تەنها لەکاتی دادگاییکردندا پارێزەرەکانیان بۆ یەکەم جار بینیوە و دەستگەیشتنی سنوورداریان هەبووە بۆ راوێژی یاسایی لە قۆناغی پێش دادگاییکردن. ئەمە بەتایبەتی راست بووە لە دادگاکانی دژەتیرۆر، کە کارمەندانی دادوەری هەوڵی حوکمدان و سزادانی هەزاران گومانلێکراوی داعشیان داوە لە ماوەیەکی کورتدا. دادگاییکردنەکان کراوە بوون، تەنها لە کەیسەکانی ئاسایشی نیشتیمانیدا نەبێت، بەڵام هەندێک رووبەڕووی دواکەوتنی ناپێویست بوونەتەوە.
بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرنجیانداوە کە داواکارانی گشتی و پارێزەرانی بەرگری رووبەڕووی ئاستەنگ بوونەتەوە لەکاتی ئەنجامدانی کارەکانیان و دادگاییکردنی زیندانییەکان بەشێوەی ناپێویست دواکەوتوون لەبەر هۆکاری کارگێڕیی. بەپێی کۆمسیۆنی سەربەخۆی مافی مرۆڤی هەرێمی کوردستانی عێراق، دەستبەسەرکراوان لە زیندانەکانی ئاسایشی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان ماونەتەوە بۆ ماوەی درێژ تەنانەت پاش بڕیاری دادگا بۆ ئازادکردنیان.
زیندانیی و دەستبەسەری سیاسی
حکومەت هیچ کەسێکی دەستبەسەر وەک زیندانیی یان دەستبەسەری سیاسیی نابینێت و دەڵێت کە هەموو ئەو کەسانەی لە زیندانن یان سزادراون یان بەپێی یاسای تاوان دەستبەسەرکراون یان گیراون و لەژێر لێکۆڵینەوەدان و چاوەڕوانی دادگاییکردن دەکەن.
سەخت بوو هەڵسەنگاندن بکرێت بۆ بانگەشەی ئەوەی کە زیندانیی یان دەستبەسەری سیاسیی نییە بەهۆی نەبوونی شەفافیەتی حکومەت، بەربڵاوی گەندەڵی لە رێککارەکانی دەستگیرکردن، هێواشی بەڕێکردنی کەیس، و دەستنەگەیشتن بە دەستبەسەرکراوان، بەتایبەتی ئەوانەی لە زیندانەکانی دژەتیرۆر، هەواڵگری و شوێنە سەربازییەکاندا دەستبەسەرن. نەیارانی سیاسیی حکومەت جەختیان کردەوە لەوەی کە حکومەت خەڵکی زیندانی کردوە یان هەوڵی زیندانیکردنی داوە، بەهۆی چالاکیی یان بڕوای سیاسیی، بە بیانوی تۆمەتی تاوانی وەک گەندەڵیی تا تیرۆریزم و کوشتن.
نیاز سەڵاح عزیز، کە لە ساڵی 2012 سزادرا بەهۆی دزەپێکردنی زانیاری پارتی دیموکراتی کوردستان پەیوەست بە ساختەکاری هەڵبژاردن، هێشتا لە زیندانی حکومەتی هەرێمدایە، سەرەڕای تەواوکردنی ماوەی سزاکەی لە 2014.
رێککارەکان و چارەسەری دادوەری مەدەنیی
تاکەکەسەکان و رێکخراوەکان دەتوانن داوای چارەسەر یان، یان پێداچوونەوەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ بکەن. هاوکات چارەسەری کارگێڕی هەیە، ئەگەرچی بەهۆی خۆتەرخانکردنی دەسەڵاتی جێبەجێکردن بۆ بواری ئاسایش، هەروەها بەهۆی کەمی کارمەندانی دادوەری و وابەستەبوونی بە دەسەڵاتی جێبەجێکردنەوە، حکومەت بەکارایی چارەسەرە مەدەنی و کارگێڕییەکانی بۆ پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ جێبەجێ نەکردوە.
یاسای حکومەتی هەرێمی کوردستان مافی قەرەبووکردنەوە دەدات بەو کەسانەی کە رووبەڕووی گرتن و دەستبەسەرکردنی نایاسایی بوونەتەوە. وەزارەتی شەهیدان و کاروباری ئەنفالی حکومەتی هەرێمی کوردستان قەرەبووکردنەوەی گرتن و دەستبەسەرکردنی نایاسایی بەڕێوەدەبات، هەروەها کۆمسیۆنی مافی مرۆڤ راپۆرتیداوە کە نزیکەی 5.000 کەیس (لەناویاندا چەندین کەیسی کۆن) پەسەندکراون بۆ قەرەبووکردنەوە بە پارچە زەویەک، موچەیەکی 10 ساڵی و کرێی خوێندنی زانکۆ بۆ یەک ئەندامی خێزان، بەڵام حکومەت نەیتوانیوە قەرەبووەکان بدات بەهۆی قەیرانی بودجەوە. وەزارەت دەڵێت کە 13.000 گرتنی نایاسایی هەبوون کە چاوەڕوانی بڕیاری قەرەبووکردنەوەن.
f.دەستوەردانی هەڕەمەکیی و نایاسایی لە تایبەتمەندی، خێزان، ماڵ یان پەیوەندییەکان
دەستور فەرمان دەدات بە دەسەڵاتەکان کە نابێت بچنە ناو ماڵان و بیپشکنن تەنها بە فەرمانی دادوەری نەبێت. هاوکات دەستور دەستوەردانی هەڕەمەکیی لە تایبەتمەندی قەدەغە دەکات، بەڵام هێزەکانی ئاسایش زۆرجار دەچنە ماڵان بەبێ مۆڵەتی پشکنین.
هەندێک لە هێزەکانی حکومەت و گروپە میلیشیاکان لە چەندین پارێزگا کەسانی تۆمەتبار بە هاوسۆزی داعشیان لە ماڵەکانیان بەزۆر دەرکردوە. بۆ نموونە، راپۆرت هەبوون لەسەر ئەوەی کە گروپی میلیشیای حەشدی شەعبی کەتائیب حیزب اللە دانیشتوانی عەرەبی ناوچەکەیان رفاندوە و تەنگپێهەڵچنیوە لە پارێزگاکانی دیالە و بابل و رێگریان کردوە لە ئاوارە عەرەبە سوننەکان بگەڕێنەوە بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی بنەڕەتییان. راپۆرتی پشتڕاستکراوە هەبوون کە دەسەڵاتە خۆجێیەکان سزای ئەندامانی خێزانی گومانلێکراوانی داعشیان داوە. لە هەندێ دۆخدا، رابەرانی کۆمەڵایەتی خۆجێی هەڕەشەیان لەم ئەندامانەی خێزان کردوە کە لە ماڵەکانیان دەریان دەکەن؛ بیلدۆزەر دەدەن لە ماڵەکانیان؛ و/یان برینداریان دەکەن یان دەیانکوژن.
ئاوارە گەڕاوەکان بۆ شار و ناوچەکانی دەشتی نەینەوا راپۆرت دەدەن کە داعش پەرستگە، شوێنی پەرستش، گۆڕستان و قوتابخانەکانیان وێران کردوون. رێکخراوێکی کۆمەڵایەتی کاتۆلیک روپێوێکی ئەنجامداوە لە چەند شارێکی مێژوویی مەسیحی و دەرکەوت کە 1.233 خانوو رووخاون، 3.520 خانوو سووتاون و 8.217 خانوو بەشێکیان وێران بووە. هەمان رێکخراو راپۆریداوە کە لە 3 ئەیلولەوە تەنها 200 خێزانی مەسیحی لە کۆی دانیشتوانی پێش-داعش کە 19.000 خێزان بوون گەڕاونەتەوە بۆ دەشتی نەینەوا؛ ئاوارە مەسیحییەکان لە چەند گوندێکی دەشتی نەینەوا لەژێر کۆنترۆڵی حەشدی شەعبی راپۆرتیانداوە کە حەشدی شەعبی خاڵی پشکنینی زۆرەملێی داناوە و بەبێ دەسەڵاتی یاسایی خەڵکیان دەستگیرکردوە.
g.پێشێلکارییەکان لە ناکۆکیی ناوخۆییدا
کوشتن: لە 1 کانونی دووەم تا 30 حوزەیران، یونامی (UNAMI) راپۆرتیداوە کە بەلای کەمەوە 5.700 قوربانی مەدەنیی هەبوە، لەوانە بەلای کەمەوە 2.429 کوژراو و 3.277 بریندار. روون نەبوو چەند کەسی مەدەنیی بەمەبەست کراونەتە ئامانج.
بەپێی رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، هەندێک لە میلیشیا شیعییەکان، لەوانە هەندێک لەوانەی لەژێر چەتری حەشدی شەعبیدان، پێشێلکاری و تاوانیان ئەنجام داوە. ئەو گروپانەی بەشدارییان کرد لە ئۆپەراسیۆنەکان دژی داعش وەک بەشێک لە حەشدی شەعبی، تێوەگلابوون لە چەندین پەلامار لەدژی خەڵکی مەدەنی سوننە، بەپێی راپۆرتەکان وەک تۆڵەسەندنەوە بەرامبەر تاوانەکانی داعش لەدژی کۆمەڵگەی شیعە. بۆ نموونە، لە ئەیلول چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە کە جەنگاوەرانی شیعەی حەشدی شەعبی وابەستە بە رێکخراوی بەدر 100 نێرینەی گوندەکانیان دەستبەسەرکرد و لێیاندان و دەگوترێت تەقەیان لە چوار کەس کردوە و کوشتویانن کە خۆیان وەک وابەستە بە داعش ناساندوە لەکاتی ئۆپەراسیۆنەکانی دژی داعش لە دەرەوەی حەویجە.
داعش ئەنجامدەری سەرەکیی پێشێلکاری و تاوانەکان بوو لە وڵات، بەرپرسیار بوو لە مردنی چەندین کەسی مەدەنی بێتاوان. نەتەوە یەکگرتووەکان، گروپە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ و میدیا راپۆرتیانداوە کە داعش سەدان کەسی بێچەکی کوشتوە، لەوانە خەڵکی مەدەنی کە لەژێر کۆنترۆڵی داعش دەژیان یان هەوڵیاندابوو لە دەسەڵاتی داعش رابکەن. لە 26-29 مایس، بەپێی ئۆفیسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کۆمسیاری باڵای مافی مرۆڤ، داعش زیاتر لە 200 مەدەنی کوشتوە لەکاتی هەوڵدانیان بۆ راکردن لە رۆژئاوای موسڵ.
ئەم پێشێلکارییانە بەتایبەتی دیار بوون لە دەوروبەری موسڵ، هەروەها رۆژئاوای ئەنبار، کە دەگوترێت داعش چەندین مەدەنی کوشتوە کە هەوڵی راکردنیان داوە لەژێر دەسەڵاتی داعش یان رەتیانکردۆتە شەڕ لەدژی هێزەکانی ئاسایشی عێراق بکەن. هاوکات چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر کوشتنی مەدەنیی لەلایەن داعشەوە لە ئەلقائیم، پارێزگای ئەنبار، لە ئاب و ئەیلول بە تۆمەتی هاوکاریکردن لەگەڵ هێزەکانی ئاسایشی عێراق یان هەوڵدان بۆ راکردن بەرەو ناوچە ئازادکراوەکان.
بەدرێژایی ساڵ داعش چەندین ئۆتۆمبیلی بۆمبڕێژکراو و خۆکوژی تەقاندوە لە بازاڕە گشتییەکان، خاڵەکانی پشکنینی ئاسایش و گەڕەکە زۆرینە شیعەنشینەکان. بۆ نموونە، داعش بەرپرسیارێتی راگەیاند بۆ پەلامارەکانی 14 ئەیلول بۆ سەر خاڵێکی پشکنین و چێشتخانەیەک لە زیقار کە بووە هۆی کوشتنی 49 مەدەنی.
هاوکات دەگوترێت داعش چەندین کەسی کوشتوە، لەناویاندا منداڵان، کە پابەند نەبوون بە فەرمانەکانی داعشەوە. بۆ نموونە، لە 3 ئاب، داعش کوڕێکی 12 ساڵانی لەبەرچاوی خەڵکدا کوشت لە ئەلقائیم، پارێزگای ئەنبار، بەهۆی جنێودانی بە ئەندامانی داعش.
رفاندن: میلیشیاکان، گروپە چەکدارە تاوانکارەکان، داعش و چەندین ئەکتەری تری نەناسراو بەدرێژایی ساڵ چەندین کەسیان رفاندوە. لەکاتێکدا کە لە هەندێک لە کەیسەکاندا کەسانی رفێندراو بەهۆی شوناسی ئیتنی یان مەزهەبییەوە بووە، هەندێک کەسی تر بە پاڵنەری دارایی رفێنراون. راپۆرت هەیە لەسەر داعش کە منداڵانی لە قوتابخانەکان، زیندانەکان و فڕۆکەخانەکان دەستبەسەرکردوە و کچانی لە خێزانەکانیان جیاکردۆتەوە بۆ فرۆشتنیان لە ناوچەکانی ژێڕ کۆنترۆڵی داعش وەک کۆیلەی سێکسی.
بەپێی پەیوەندییەکانی رێکخراوە ناحکومییە ئێزیدییەکان، لە 2014ەوە داعش بۆتە هۆی راکردنی زیاتر لە 360.000 ئێزیدی بۆ ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ئۆفیسی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ رزگارکردنی ئێزیدییەکان راپۆرتیداوە کە داعش 6.417 ئێزیدی (3.547 ئافرەت و 2.870 پیاو) رفاندوە؛ لەو ژمارەیە، ئۆفیسەکە رێخۆشکەر بووە بۆ رزگارکردنی 1.108 ئافرەت، 335 پیاو و 1.635 منداڵ. ئۆفیسەکە راپۆرتیداوە لە مانگی ئەیلولدا کە هێشتا 3.319 ئێزیدی بێسەروشوینن.
لە مانگی مایس، ڤیان دەخیل ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران، گوتی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە 5.8 ملیار دینار (5.0 میلۆن دۆلار)ی داوە بۆ زامنکردنی ئازادکردنی 3.004 ئێزیدی لە داعش، هەروەها زیاتر لە 69.9 ملیۆن دنیار (60.000 دۆلار) دراوە بە نێوەندگیران بۆ گەیاندنیان بە سەلامەتی بە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی هەرێمی کورستانی عێراق.
هاوکات رفاندن وەک تاکتیک بەکارهێنراوە لە ناکۆکییە خێڵەکییەکاندا لەسەرانسەری وڵات. بۆ نموونە، پۆلیسی بەسرە راپۆرتیدا کە چوار رفاندنی پەیوەست بە ناکۆکیی خێڵەکیی روویانداوە لەماوەی ساڵدا.
پێشێلکاریی جەستەیی، سزا و ئەشکەنجە: راپۆرتەکانی گروپە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن کە هێزەکانی حکومەت و حەشدی شەعبی خراپەکارییان بەرامبەر زیندانیی و دەستبەسەرکراوان کردوە، بەتایبەتی سوننەکان (بڕوانە بڕگەی 1.a.)
بەپێی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ، داعش ئەشکەنجەی بەکارهێناوە بۆ سزادانی ئەو کەسانەی پەیوەندییان هەبووە بە دەزگاکانی ئاسایش و حکومەتەوە، هەروەها ئەوانەی بە کافر لەقەڵەمیانداون، وەک ئێزیدییەکان. هەزاران ئافرەت، بەتابەتی ئەندامانی کۆمەڵگە ئیتنی و ئاینییەکان کە داعش بە پابەندی نەدەزانین بە عەقیدەی ئیسلامی خۆیانەوە، لاقەکران، کران بە کۆیلەی سێکسی، کوژران و رووبەڕووی جۆری تری توندوتیژی جەستەیی و سێکسی کرانەوە.
هێزەکانی داعش ئەو مەدەنیانەیان کوشت کە هاوکاری حکومەتیان کرد و هەر کەسێک کە رەتیکردەوە ددان بە داعش و خەلافەتەکەیدا بنێت یان هەوڵی دابێت لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی داعش رابکات. بۆ نموونە، لە ئەیلول داعش 10 مەدەنی لە حەویجە کوشت بە تۆمەتی هاوکاریکردنی هێزەکانی ئاسایشی عێراق. هەروەها داعش سزای منداڵانی دەدا لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی خۆی.
داعش هەوڵیدا بە پێکهاتەی کیمیایی پەلاماری یەکەکانی هێزەکانی ئاسایشی عێراق و ناوچە پڕ لە دانیشتوانەکان بدات، لەوانە گازی کلۆر و ماستەرد. بۆ نموونە، لە ئادار ئاژانسە مرۆییەکان راپۆرتیاندا کە داعش کیمیایی بەکارهێناوە کە پێکهاتەی سوتێنەری تێدابووە لەکاتی شەڕی هێزەکانی ئاسایشی عێراق بۆ ئازادکردنی موسڵ.
منداڵی سەرباز: هیچ راپۆرتێک نەبوو کە وەزارەتەکانی ناوخۆ یان بەرگری حکومەتی ناوەند منداڵان دادەمەزرێنێت بۆ خزمەتکردن لەناو هێزەکانی ئاسایش. بەڵام هەندێک گروپی میلیشیای چەکدار، لەژێر پەرچەمی حەشدی شەعبی، راهێنانی چەک و راهێنانی جەستەیی شێوە سەربازییان دابین کردوە بۆ منداڵانی خوار تەمەن 18 ساڵان. حکومەت و رابەرانی ئایینی شیعە بەڕوونی قەدەغەیان کردوە منداڵانی خوار 18 ساڵان لە شەڕدا خزمەت بکەن؛ بەڵام سەرەڕای ئەوەش، بەڵگە هەیە لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان کە منداڵان لە پێگەی شەڕدا خزمەت دەکەن. بۆ نموونە، میدیای ناوخۆیی راپۆرتیداوە کە بەلای کەمەوە یەک میلیشیای شیعیی پەیوەست بە حەشدی شەعبی کەمپی راهێنانی ئامادەباشی سەربازی بەڕێوەدەبات بۆ هەرزەکارانی خوار تەمەن 18 ساڵ لە ناوچەی تازە لە باشوری کەرکوک لەماوەی مانگەکانی هاویندا.
حکومەتی هەرێمی کوردستان و سەرچاوە سەربەخۆکان دەڵێن کە میلیشیاکانی هێزەکانی بەرخۆدانی ئێزیدی و یەکەکانی پاراستنی ژنانی ئێزیدی منداڵانی ئێزیدی بەکاردەهێنن لە رۆڵی چەکداریدا لە شەنگال . میدیای کوردی راپۆرتیداوە کە پارتی کرێکارانی کوردستان منداڵانی لە پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە چەکدار کردوە و زیاتر لە 250 لاوی ئێزیدی لە شاری شەنگال گواستۆتەوە بۆ بنکەکانی لە قەندیل. راپۆرتە میدیاییەکان دەڵێن کە پارتەکە هاوکات منداڵانی لە مەخمور کردۆتە جەنگاوەر. بۆردومانی ئاسمانی تورکیا لە نیسان یەک منداڵی سەربازی کوشت لە شارۆچکەی خانەسۆری شەنگال .
داعش لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی، منداڵانی ناچارکردوە بە خزمەتکردن وەک هەواڵدەر، کارمەندی خاڵی پشکنین و خۆکوژ. رێکخراوی ناحکومی یەزدا (Yazda) دەڵێت کە داعش بەردەوام بووە لە بەزۆر بەکارهێنانی منداڵانی ئێزیدی لە شەڕدا، لەوانە ناردنی کوڕی گەنج بۆ ئەنجامدانی کردەی خۆکوژی لەدژی هێزەکانی ئاسایشی عێراق لە موسڵ.
هەروەها بڕوانە راپۆرتی ساڵانەی وەزارەتی دەرەوە راپۆرتی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەم لینکە:
www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/
پێشێلکاری تری پەیوەست بە پێکدادان: پێکدادان ژیانی سەدان هەزار کەسی لە سەرانسەری وڵاتدا شێواند، بەتایبەتی لە پارێزگاکانی بەغداد، ئەنبار و نەینەوا.
حکومەت، حەشدی شەعبی و داعش بەربەستیان لەسەر رێگەکان دانابوو کە بوونە هۆی ئاستەنگکردنی هاتوچۆی هاوکاری مرۆیی بۆ ئەو کۆمەڵگەیانەی کە پێویستیان بوو. کاربەدەستە خۆجێیەکان راپۆرتیانداوە کە میلیشیاکانی پەیوەست بە حەشدی شەعبی ماڵی کوردەکانیان تاڵانکردوە و هەڕەشەیان لە دانیشتوانی کورد کردوە لە کەرکوک و توزخورماتو لە تشرینی یەکەم و تشرینی دووەم. خاڵەکانی پشکنینی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی ئەوانەی پارتی دیموکراتی کوردستان، ئاستەنگیان دروست کرد بۆ هاتوچۆی خۆراک، دەرمان و کەرەستەی پزیشکی و کاڵای تر بۆ هەندێک لە ناوچەکان. لە ئەیلول، رێکخراوی یەزدا پارتی دیموکراتی کوردستانی تۆمەتبارکرد بە بەکارهێنانی خاڵەکانی پشکنین بۆ رێگریکردن لە گەڕانەوەی ئاوارە ئێزیدییەکان بۆ باشوری شەنگال. سەرچاوە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە ئاسایش داوای نووسراوی رێگەپێدان دەکەن بۆ هەر کەسێک کە پردی سەرەکیی نێوان دهۆک و نەینەوا ببڕێت.
راپۆرتەکان دەڵێن کە بە ئامانجکردنی وێرانکردنی ژێرخانی مەدەنی لەلایەن داعشەوە دیاردەیەکی بەربڵاوبووە، لەوانە پەلاماردانی رێگاوبان، شوێنە ئاینییەکان و نەخۆشخانەکان.
داعش پەلاماری شوێنەوارە کولتوری و ئاینییەکانی داوە لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی خۆی. لە 21 حوزەیران، داعش مزگەوتی نوری لە موسڵ وێرانکرد، کە بە منارە خوارەکەی بەناوبانگ بوو.
داعش تادەهات زیاتر خەڵکی مەدەنی وەک قەڵغانی مرۆیی لە شەڕدا بەکاردەهێنا و ناوچە مەدەنییەکانی بە تۆپ و هاوەن دەکردە ئامانج. رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی (Amnesty International) راپۆرتیداوە کە داعش سەدان دانیشتوی موسڵی بەکارهێناوە وەک قەڵغانی مرۆیی لەکاتی هەڵمەتی هێزەکانی ئاسایشی عێراق بۆ دەرهێنانی شارەکە لەژێر کۆنترۆڵی داعش.
بڕگەی 2. رێزگرتن لە ئازادییە مەدەنییەکان، لەوانە:
a.ئازادیی دەربڕین و ئازادیی راگەیاندن
دەستور بەشێوەیەکی فراوان مافی ئازادیی دەربڕینی بەخشیوە بەشێوەیەک کە نابێت پێشێلی ئارامی و ئادابی گشتی بکات، پاڵپشتی دەرببڕێت بۆ حیزبی بەعسی قەدەغەکراو، یان بانگەشە بکات بۆ گۆڕینی سنووری وڵات لەڕێگەی توندوتژییەوە. سنووردارکردنی سەرەکیی لەسەر پیادەکردنی ئەم مافانە لەلایەن تاکەکەس و میدیاوە بریتی بوو لە خود-سانسۆرکردن بەهۆی ترسی راستەقینە لە تۆڵەسەندنەوە لەلایەن حکومەت، حیزبە سیاسییەکان، هێزە ئیتنی و مەزهەبییەکان، گروپە تیرۆریستی و توندڕەوەکان یان باندە تاوانکارەکان.
ئازادیی دەربڕین: سەرەڕای پاراستنی دەستوریی بۆ ئازادیی دەربڕین، هەندێک کات چاودێری و سانسۆری حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستان، بوونەتە هۆی دەستوەردان لە کارەکانی راگەیاندن، هەندێک جار بوونەتە هۆی داخستنی کەناڵی راگەیاندن، سنووردارکردنی رووماڵ و دەستوەردان لە خزمەتگوزاریی ئەنتەرنێت. کەسەکان توانیویانە بەڕێگەی گشتی یان تایبەت رەخنە لە حکومەت بگرن، بەڵام هێشتا ترسی کاردانەوەیان هەبووە. بۆ نموونە، رۆژی 14 ئادار، هێزەکانی ئاسایشی هەرێمی کوردستان رێگریان کرد لە رۆژنامەنووسی رادیۆ و تەلەڤزیۆنی نالیا (NRT) بۆ رووماڵکردنی سەردانی باڵوێزی وڵاتێکی رۆژئاوا بۆ بەعشیقە. لە 28 ئاب، بەڕێوەبەرایەتی راگەیاندن، چاپەمەنی و بڵاوکراوەکان رایگەیاند کە بەشێوەیەکی کاتیی پەخشی (NRT) رادەگرێت، کە کەناڵێکی راگەیاندنە و رەخنەی لە پارتی دیموکراتی کوردستان و ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان گرتوە؛ (NRT) بۆ ماوەی یەک هەفتە داخرا، پێش دەستپێکردنەوەی بەرنامەکانی بەبێ کێشە. لە 28 تشرینی یەکەم، کۆمیسیۆنی نیشتیمانیی بۆ راگەیاندن و پەیوەندییەکان، داوایکرد تەلەڤزیۆنی رووداو و تەلەڤزیۆنی (کوردستان 24)، کە بنکەیان لە هەولێرە، پەخش راگرن بەهۆی کارکردن بەبێ مۆڵەت و بڵاوکردنەوەی کۆمەڵێک بەرنامە کە هاندەرن بۆ توندوتیژی.
ئازادی رۆژنامەوانی و راگەیاندن: راگەیاندنی چالاک کە دەربڕی چەندین بۆچوونن بەگشتی بەرجەستەی دیدگای خاوەنەکانیان دەکەن. هاوکات راگەیاندن پەیڕەوی خود-سانسۆری کردوە بەمەبەستی پابەندبوون بە سنووردارییەکانی حکومەت لەدژی "پێشێلکردنی ئارامیی گشتی" و بەهۆی ترس لە تۆڵەسەندنەوە لەلایەن میلیشیاکان، رێکخراوە تاوانکارەکان و کەسانی تایبەت، لەناویاندا کەسایەتییە سیاسییەکان. کەناڵەکانی راگەیاندن، ناتوانن تێچووی پەخش پڕبکەنەوە لەڕێگەی داهاتی ریکلام، زۆرجار پشت دەبەستن بە کۆمەکی سیاسیی کە توانایان سنووردار دەکات بۆ رووماڵکردنی هەواڵەکان بەشێوەی بێلایەن. حیزبە سیاسییەکان کاریگەریی زۆریان هەیە لەسەر، یان کۆنترۆڵی تەواوەتی، زۆرینەی ئەو چەند سەد رۆژنامە و هەفتەنامە چاپکراوە دەکەن کە دەردەچن، لەگەڵ چەندین کەناڵی رادیۆ و تەلەڤزیۆن.
هەندێک رێکخراوی راگەیاندن راپۆرتیانداوە لەسەر گرتن و گێچەڵ بە رۆژنامەنووسان، هەروەها رێگرییەکانی حکومەت لە رووماڵکردنیان بۆ بابەتە سیاسییە هەستیارەکان؛ لەناویاندا پرسەکانی ئاسایش، گەندەڵی و لاوازی توانای حکومەت. حکومەت، دەسەڵاتدارانی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان و میلیشیاکان هەندێک کات رێگری دەکەن لە رووماڵی رۆژنامەنووسان؛ بە بیانوی ئاسایش.
لە 1 تەموز، سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان راپۆرتێکی بڵاوکردوە کە بانگەشەی 56 پێشێلکاری راپۆرتکراوی ئازادیی رۆژنامەوانی دەکات لە نیوەی یەکەمی ساڵدا. لە 1 کانونی دووەم تا 1 ئەیلول، بەپێی سەنتەری میترۆ بۆ داکۆیکردن لە مافەکانی رۆژنامەنووسان، 166 پێشێلکاری رۆژنامەوانی هەبووە لەدژی 144 رۆژنامەنووس و کەناڵی راگەیاندن. هەردوو رێکخراوەکە راپۆرتیانداوە کە هێزەکانی ئاسایش رێگری جەستەییان کردوە لە دەستگەیشتنی رۆژنامەنووسان بە شوێنی رووداو و کۆنفرانسە رۆژنامەوانییەکان.
هێزەکانی ئاسایش رێگرییان کرد لە هەژار ئەنوەر جەوهەر، رۆژنامەنووسی تۆڕی هەواڵی کوردی (KNN)ی سەربە گۆڕان، کە دەڵێت چەند هەڕەشەیەکی کوشتنی پێگەیشتوە، لە رووماڵکردنی رووداوەکان، هەروەها چەند جارێک پەلاماریانداوە. دەڵێت کە هێزەکانی ئاسایشی پارتی دیموکراتی کوردستان لە مەخمور رێگرییان لێکردوە بۆ رووماڵکردن لە ناوچەکە لە 2016 و بەرپرسانی وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نیسان هۆشدارییان پێداوە کە ئەگەر هێواشی نەکاتەوە، دەکوژرێت.
توندوتیژی و گێچەڵ: بەپێی راپۆرتی لیژنەی پاراستنی رۆژنامەنووسان، 34 رۆژنامەنووس لەماوەی ساڵدا کوژراون.
رووماڵکردن لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی داعش هێشتا سەخت و مەترسیدار بوو. رۆژنامەنووسان کە رووماڵی پێکدادانە چەکدارییەکانیان دەکرد لەنێوان هێزەکانی حکومەت، میلیشیاکان و داعش رووبەڕووی هەڕەشەی راستەقینە بوونەتەوە لەسەر سەلامەتییان، لەگەڵ چەندین رووداو کە رۆژنامەنووسان کوژراون یان برینداربوون. بەرپرسانی سەربازی بە ئاماژەدان بە رەچاوکردنی سەلامەتی، هەندێک کات رێگرییانکردوە لە دەستگەیشتنی رۆژنامەنووسان بە ناوچەکانی شەڕی کردەیی.
کارمەندانی راگەیاندن هەندێک کات راپۆرتیانداوە کە فشاریان خراوەتە سەر لەلایەن کەسەکان و دامەزراوەکانەوە، لەوانە سیاسییەکان، بەرپرسانی حکومەت، دەزگاکانی ئاسایش، پێکهاتە خێڵەکییەکان و بازرگانان، بۆ بڵاونەکردنەوەی وتاری رەخنەیی. کارمەندانی راگەیاندن راپۆرتیانداوە لەسەر رووداوی توندوتیژی، ترساندن، هەڕەشەی کوشتن و گێچەڵ لەلایەن حکومەت یان حیزبە سیاسییەکانەوە. بۆ نموونە، لە 31 کانونی دووەم، بەرپرسانی حکومەت گێچەڵیان بە رۆژنامەنووسی رادیۆی میراباند کرد و لێیاندا تا رێگری بکەن لە رووماڵکردنی هەواڵە نەرێنییەکان لە پارێزگای بەسرە.
لە سەرانسەری هەرێمی کوردستانی عێراق، چەندین لێدان، دەستبەسەرکردن و هەڕەشەی کوشتن هەبوو لەدژی کارمەندانی راگەیاندن. لە هەندێک کەیسدا پەلاماردەران بەرگی سەربازی یان پۆلیسیان پۆشیوە. بۆ نوونە لە 10 ئادار، چەکدارانی نەناسراو تەقەیان لە ماڵی رۆژمانەنووسی سەربەخۆ هێمن کەریم کرد لە سلێمانی. کەریم بانگەشەی ئەوە دەکات کە کراوەتە ئامانج بەهۆی نووسینە رەخنەییەکانی لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان. بەپێی راگەیەندراوێکی 2 تشرینی دووەمی رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW)، لە 30 تشرینی یەکەم، بەلای کەمەوە شەش پیاوی دەمامکدار بە جلی سەربازییەوە لە داقوق چوونەتە سەر ماڵی ئەرکان شەریف، بەڕێوەبەری قوتابخانەی ئامادەیی و کامێرامانی کوردستان تیڤی، بە چەقۆ کوشتویانە. لەکۆتایی ساڵدا هێشتا تاوانبارەکان دەستنیشان نەکراون و پاڵنەرەکەیان نەزانراوە.
سانسۆر یان سنووردارکردنی ناوەڕۆک: یاسا بەرهەمهێنان، هاوردەکردن، بڵاوکردنەوە یان هەڵگرتنی بابەتی نووسراو، وێنەیی، فۆتۆگراف یان فیلم قەدەغە دەکات کە پێشێلی ئادابی گشتی بکات. سزاکان بۆ حوکمدان بریتین لە غەرامە و زیندانیکردن. ترس لە تۆڵەسەندنەوەی توندوتیژ بەهۆی بڵاوکردنەوەی ئەو بۆچوونانەی کە لایەنە سیاسییەکان تووڕە دەکات بۆتە بەشێک لە دەربڕینی ئازاد. بەرپرسانی گشتی کاریگەرییان هەیە لەسەر ناوەڕۆک لەڕێگەی پاداشتدانەوەی رووماڵی ئەرێنی لەڕێگەی بەرتیل، بەخشینی پارە، زەوی، دەستگەیشتن بە شوێنەکان و سوودی تر بۆ رۆژنامەنووسان، بەتایبەتی ئەندامانی سەندیکای رۆژنامەنووسانی نزیک لە حکومەت. ئەم سنووردارییانە درێژبوونەوە بۆ کەناڵە تەلەڤزیۆنە ئەهلییەکان کە لە دەرەوەی وڵات کاردەکەن.
پێویستە وەزارەتی رۆشنبیری هەموو ئەو کتێبانە پەسەند بکات کە بڵاودەکرێنەوە یان هاوردە دەکرێن، لێرەوە نووسەران دەخاتە ژێر سانسۆرەوە.
لە مانگی ئاب کۆمیسیۆنی راگەیاندن و پەیوەندییەکان رێگری کرد لە دوو کەناڵی تەلەڤزیۆن بۆ پەخشکردنی بەرنامەی تەنزئامێزی بەشیر شۆ (Basheer Show)، بە بیانوی پێشێلکردنی ئاکاری کاری راگەیاندن.
پارتی دیموکراتی کوردستان رێگری کرد لە (NRT)، پەیام و (KNN) بۆ رووماڵکردنی بەرەکانی پێشەوەی شەڕی داعش لە پارێزگای نەینەوا هەروەها ئۆپەراسیۆنەکانی ئازادکردنی موسڵ کە لە تشرینی یەکەمی 2016 دەستیپێکرد. هاوکات، لە 28 ئاب، حکومەتی هەرێمی کوردستان پەخشی ناوخۆیی (NRT) بۆ ماوەی یەک هەفتە راگرت بەهۆی ریکلامی بازرگانی بۆ "نەخێر لە ئێستادا" کە کەمپەینی دژە-سەربەخۆیی هەرێمی کورستان بوو لە ریفراندۆمی سەربەخۆیدا. لە 31 ئاب، لایەنگرانی پارتی دیموکراتی کوردستان پەلاماری نووسینگەی (NRT)یاندا لە دهۆک و لۆگۆی (NRT)یان لەسەربانی بیناکە تێکشکاند.
یاساکانی ناوزڕاندن: یاسای تاوان و یاسای مەدەنی ناوزڕاندن قەدەغە دەکەن. زۆرێک لە راگەیاندن گلەیی دەکەن کە ئەم بڕگانە رێگرن لە ئەنجامدانی پیشەکەیان بە ئازادی، لەڕێگەی دروستکردنی ترسی بەهێز لە دادگاییکردن، ئەگەرچی خود-سانسۆری بەربڵاویش رێگرە لە ئەدای رۆژنامەوانی. بەرپرسە گشتییەکان هەندێک جار پەنادەبەن بۆ تۆمارکردنی سکاڵا لەدژی ناوزڕاندن، کە لە هەندێک کەیسدا بۆتە هۆی سزای غەرامە لەسەر کەناڵەکانی راگەیاندن و بەڕێوەبەرانی نووسین، زۆربەی جار بەهۆی بڵاوکردنەوەی وتار کە تۆمەتی گەندەڵی تێدایە. کاتێک کەیسەکان دەچنە دادگا، بەگشتی دادگاکان پاڵپشتی رۆژنامەنووسان دەکەن، بەپێی رێکخراوە ناوخۆییەکانی ئازادی راگەیاندن.
بەپێی یاسای هەرێمی کوردستان ناوزڕاندن تاوانە، هەروەها لەسەر بنەمای ئەمە دادوەرەکان دەتوانن فەرمانی دەستگیرکردن دەربکەن بۆ رۆژنامەنووسان.
کاریگەری ئەکتەرە ناحکومییەکان: ئەکتەرە ناحکومییەکان، لەناویاندا گروپە میلیشیاییەکان، هەڕەشەی توندوتیژی لە رۆژنامەنووسان دەکەن لەسەر رۆماڵکردنی بابەتە هەستیارەکان.
ئازادیی ئەنتەرنێت
سنووردارکردنی ئاشکرای حکومەت هەبوو لەسەر دەستگەیشتن بە ئەنتەرنێت، هەروەها راپۆرتی پشتڕاستکراوە هەبوون، بەڵام هیچ ددانپیانانێکی فەرمیی نەبوو، کە حکومەت چاودێری ئیمەیڵ و پەیوەندییەکانی ئەنتەرنێت دەکات بەبێ دەسەڵاتی یاسایی گونجاو. سەرباری سنووردارییەکان، کەسایەتییە سیاسییەکان و چالاکوانان ئەنتەرنێتیان بەکارهێنا بۆ رەخنەگرتن لە گەندەڵی و ناکارایی سیاسییەکان، جوڵاندنی ناڕازییەکان بۆ خۆپیشاندان، هەروەها بانگەشە بۆ کاندیدەکان لەڕێگەی کەناڵەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە.
حکومەت ددانیناوە بەوەدا کە دەستوەردانی کردوە لە دەستگەیشتن بە ئەنتەرنێت لە هەندێک لە ناوچەکانی وڵات بەهۆی خراپبوونی دۆخی ئاسایش و خراپ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لەلایەن داعشەوە. لە ماوەی ساڵدا راپۆرت هەبوون کە بەرپرسانی حکومەت هەوڵیانداوە ئەو پەیجانەی فەیسبوک و تویتەر بسڕنەوە کە رەخنەگرن لە حکومەت بە بیانوی "گوتاری کینە" ئەگەرچی لەمەدا سەرکەوتوو نەبوون.
هیچ راپۆرتێک نەبوو لەسەر ئەوەی کە وەزارەتی پەیوەندییەکان تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی بەتەواوی داخستبێت. بەشێوەیەکی هەڕەمەکی لەماوەی ساڵدا، حکومەت رێنمایی داوە بە دابینکەرانی خزمەتگوزاری ئەنتەرنێت تا ئەنتەرنێت دابخەن لەکاتی تاقیکردنەوەکانی قوتابخانە، وەک دەڵێن تا قوتابیان نەتوانن گزی (قۆپی - غش) بکەن.
بەپێی بانکی نێودەوڵەتی، لە ساڵی 2016 نزیکەی 21 لەسەتی دانیشتوان ئەنتەرنێتیان بەکاردەهێنا، بە بەراورد بە 17 لەسەت لە 2015.
هاوکات داعش بەشێوەیەکی بەرچاو دەستگەیشتنی بە خزمەتگوزاری ئەنتەرنێت و تەلەفۆن سنووردار کرد لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی خۆیدا و هەڕەشەی کوشتنی لە بەکارهێنەرانی دەکرد.
ئازادیی ئەکادیمی و بۆنە رۆشنبیرییەکان
فشارە کۆمەڵایەتی، ئایینی و سیاسییەکان نمایشکردنی ئازادیی بژاردەیان زۆر سنووردار کردوە لە پرسە ئەکادیمی و رۆشنبیرییەکاندا. دەگوترێت کە لە هەموو ناوچەکان چەندین گروپ هەوڵیانداوە کۆنترۆڵی دەستگەیشتن بە خوێندنی فەرمی و پۆستە ئەکادیمییەکان بکەن. زانکۆکانی وڵات پەیڕەوی سیاسەتەکانی جیاکردنەوەیان نەکردوە لەسەر بنەمای جێندەر. داعش خوێندنی مێینەی سنووردار کرد لە ئاستی پاش سەرەتایی لەو ناوچانەی لەژێر کۆنترۆڵیدا بوون.
ئازادییە ئەکادیمیەکان هێشتا سنووردار بوون لەو ناوچانەی کە شەڕ تێیاندا بەردەوام بوو و لەو ناوچانەی لەژێڕ کۆنترۆڵی داعشدا بوون. داعش کتێبخانەکان، مۆزەخانەکان و دامەزراوە ئەکادیمییەکانی کردۆتە ئامانجی پەلامارە توندوتیژەکانی و قوتابیان و مامۆستایانی زانکۆی رفاندوە. بەڵام، لەماوەی ساڵدا دۆخەکە باشتر بوو، کاتێک حکومەت شوێنەکانی لە حوکمی داعش ئازاد کرد، هەروەها هەزاران قوتابخانە سەرلەنوێ کرانەوە.
داعش گوزارشتی رۆشنبیری سنوردارکرد بوو لەڕێگەی بەئامانجکردنی هونەرمەندان، شاعیران، نووسەران و ژەنیاران لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵیدا.
ریکخراوە ناحکومییەکانی هەرێمی کوردستان راپۆریانداوە کە گەیشتن بە پۆستی باڵای زانکۆیی ئاسانترە بۆ ئەوانەی کە پەیوەندییان هەیە لەگەڵ حیزبە حوکمڕانە تەقلیدییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان.
ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتیانە و پێکهێنانی رێکخراو
هەندێک کات حکومەت ئازادییەکانی گردبوونەوەی ئاشتیانە و پێکهێنانی رێکخراوی سنووردار کردوە.
ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتیانە
دەستور ئازادیی دابین کردوە بۆ گردبوونەوە و خۆپیشاندانی ئاشتیانە کە "بە یاسا رێکخراوە". رێنماییەکان مەرجیان داناوە بۆ رێکخەرانی ناڕەزایی کە داوای مۆڵەت بکەن حەوت رۆژ پێش خۆپیشاندان و زانیاری ورد پێشکەش بکەن لەسەر داواکاران، هۆکاری ناڕەزایی و بەشداران. رێنماییەکان هەموو جۆرە "دروشم، ئاماژە و بابەتێکی چاپکراو" قەدەغە دەکات کە "تایەفەگەری، رەگەزپەرستی یان جیاکاری" تێدا بێت لەدژی هاوڵاتیان. هاوکات رێنماییەکان هەر شتێک قەدەغە دەکات کە دژی دەستور یان یاسا بێت، هاندەر بێت بۆ توندوتیژی، کینە یان کوشتن، یان سوکایەتی بێت بە ئیسلام، "ئەخلاق، ئاداب، ئایین، گروپە پیرۆزەکان، یان پێکهاتەکانی عێراق بەگشتی." ئەنجومەنە جۆخێیەکان دەسەڵاتیان هەیە بۆ مۆڵەتدان. دەسەڵاتەکان بەگشتی بەپێی رێنماییەکان مۆڵەت دەدەن.
بەزۆری حکومەت رێزی گرتوە لە مافی هاوڵاتیان بۆ ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتییانە. بۆ نموونە، لە 24 ئادار، سەرکردەی شیعە موقتەدا سەدر وتاری پێشکەش کرد بە نزیکەی 500.000 کەس لە لایەنگرانی لە گۆڕەپانی تەحریر لە بەغداد بۆ داواکردنی چاکسازییەکانی دژەگەندەڵی؛ ناڕەزاییەکە ئاشتیانە مایەوە، هەروەها ئەو 2.000 پۆلیسەی چالاکییە مەدەنییەکان کە لەوێ بوون دەستیان وەرنەدایە گردبوونەوەکە.
لە 19 ئەیلول، سەدان خۆپیشاندەر لە کەرکوک کۆبوونەوە بۆ دەربڕینی ناڕەزایی لەدژی بڕیاری پەرلەمانی عێراق بۆ لابردنی پارێزگاری کەرکوک نەجمەدین کەریم؛ خۆپیشاندانەکە ئاشتیانە بوو، هیچ راپۆرتێکیش نەبوو لەسەر هەوڵدانی هێزەکانی حکومەت بۆ بڵاوەپێکردنی خۆپیشاندەران.
لە هەندێک کەیسدا هێزەکانی حکومەت بڵاوەیان بە خۆپیشاندانی بێمۆڵەت کردوە یان خۆپیشاندانەکانیان سنووردارکردوە لەبەر هۆکاری ئاسایش. لە 11 شوبات، پۆلیسی چالاکیە مەدەنییەکان بڵاوەیان بە هەزاران لایەنگری سەدر کرد کە لە پێش دەروازەی ناوچەی سەوز کۆبوونەوە؛ پێکدادانەکان بوونە هۆی کوژرانی ئەفسەرێکی پۆلیس و چوار خۆپیشاندەر.
چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە کە هێزەکانی ئاسایش و پۆلیسی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان 32 کەسیان دەستگیرکردوە لە رۆژی 4 ئادار لەسەر بەشداریکردن لە خۆپیشاندان بەبێ مۆڵەت. بیست و سێ لەو کەسە دەستگیرکراوانە هەمان رۆژ ئازادکران، سێ کەسی تر پاش چوار رۆژ ئازادکران، هەروەها شەش هاوڵاتی بیانی بۆ ماوەی زیاتر لە 10 رۆژ دەستبەسەربوون. یەکێک لەو دەستگیرکراوانە بە چاودێری مافی مرۆڤ (HRW)ی گوت کە دەسەڵاتداران هیچ تۆمەتێکی فەرمییان ئاراستە نەکردوە بەڵام بەڕێوەبەری پۆلیس پێی گوتوە هەولێر بەجێبهێڵێت.
ئازادیی پێکهێنانی رێکخراو
دەستور مافی داوە بۆ پێکهێنان و پەیوەندیکردن بە ڕێکخراوەکان و حیزبە سیاسییەکان، لەگەڵ چەند بەدەرکارییەک (استپنا‌و). حکومەت بەگشتی رێزی لەم مافە گرتوە، جگە لە قەدەغە یاساییەکان لەدژی ئەو گروپانەی کە پاڵپشتی حیزبی بەعس یان پرنسیپەکانی زایۆنیزم دەکەن. بەپێی یاسای سزادان هەر کەسێک حوکم بدرێت لەسەر بڵاوکردنەوەی پرنسیپەکانی زایۆنیزم، ئەندامێتی لە رێکخراوە زایۆنیستییەکان، هاوکاریکردنی ئەم جۆرە رێکخراوانە لەڕێگەی پاڵپشتی ماددی یان مەعنەوی، یان کارکردن بەهەر شێوەیەک بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکانی زایۆنیزم، رووبەڕووی سزای مردن دەبێتەوە. لەماوەی ساڵد، هیچ کەیسێکی زانراو نەبوو کە کەس ئەم یاسایەی پێشێل کردبێت.
حکومەت راپۆرتیداوە کە تۆمارکردنی رێکخراوی ناحکومی بەلای زۆرەوە یەک مانگی پێدەچێت، ئەمەش پێشکەوتنە لەچاو ساڵی پێشتردا. پێویستە رێکخراوە ناحکومییەکان تۆماربکرێن و ساڵانە تۆمارکردنەوە ئەنجام بدەن لە بەغداد. فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان لە سکرتاریەتی ئەنجومەنی وەزیران راپۆرتیداوە کە تا تشرینی دووەم 3.450 رێکخراوی ناحکومی تۆمارکراون.
لە کانونی دووەم بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی کاتیی ئۆفیسەکانی (رێکخراوی یەزدا)یان لە دهۆک داخست، بەبیانوی ئەوەی پابەند نەبووە بە رێنماییەکانی رێکخراوە ناحکومییەکان کە مەرجی وەرگرتنی رەزامەندی داناوە بۆ کاری کەمپەینی داکۆکیی. رێکخراوێکی ناحکومیی ناوخۆیی راپۆرتیداوە کە ئاسایشی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان رێگریان لێکردوون بۆ ئەنجامدانی کۆبوونەوەیەک لەسەر گەندەڵی لە مانگی شوبات.
ئازادیی ئایین
بڕوانە راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە (راپۆرتی ئازادیی ئایینی نێودەوڵەتی) لەم لینکە:
www.state.gov/religiousfreedomreport/
ئازادیی جوڵە (هاتوچۆ)
دەستور و ئامرازە یاساییە نیشتیمانییەکانی تر ددان دەنێن بە مافی هاوڵاتیان بۆ ئازادیی جوڵە، هاتوچۆ، و نیشتەجێبوون لەسەرانسەری وڵات، بەڵام حکومەت بەشێوەیەکی تەبا رێزی لەم مافانە نەگرتوە. لەهەندێک دۆخدا دەسەڵاتداران جوڵەی ئاوارەکانیان سنووردار کردوە، هەروەها دەسەڵاتداران رێگەیان نەداوە بە دانیشتوانی کەمپەکان بەبێ مۆڵەتی دیاریکراو بڕۆن، لێرەوە دەستگەیشتنیان سنووردارکراوە بە سەرچاوەی گوزەران، پەروەردە و خزمەتگوزارییەکان.
حکومەت بەگشتی هاوکار بووە لەگەڵ ئۆفیسی کۆمیسیاری نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پەنابەران (UNHCR)، کە رێکخراوی نێودەوڵەتییە بۆ کۆچ، هەروەها رێکخراوە مرۆییەکانی تر بۆ دابینکردنی پاراستن و هاوکاری بۆ ئاوارە ناوخۆییەکان، پەنابەران، پەنابەرە گەڕاوەکان، داواکارانی پەنابەریی، کەسانی بێدەوڵەت، یان هەر گروپێکی تری کەمدەست. حکومەت سیستەمی کارای نەبوو بۆ هاوکاریکردنی ئەم کەسانە، بەزۆری بەهۆی کەمی بودجە، نەبوونی توانا و نەبوونی دەستگەیشتن. دۆخی ئاسایش و پێکدادانە چەکدارییەکان لەنێوان هێزەکانی ئاسایشی عێراق و داعش بەدرێژایی ساڵ بوونە هۆی جوڵەی بەرچاوی مەدەنییەکان، کە ئەمەش هەوڵەکانی هەماهەنگی فریاگوزاری حکومەتی ئاڵۆزتر کرد. رەچاوکردنە ئاسایشییەکان لە و لەنزیک ناوچەکانی پێکدادان، تەقەمەنی نەتەقێنراوە، وێرابوونی ژێرخان، هەروەها ئاستەنگە فەرمیی و نافەرمییەکان بوونە هۆی سنووردارکردنی گەیشتنی فریاگوزارییە مرۆییەکان بە کۆمەڵگەکانی ئاوارە ناوخۆییەکان.
پێشێلکاری دژی کۆچبەران، پەنابەران و کەسانی بێدەوڵەت: ئاژانسەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، رێکخراوە ناحکومییەکان، هەروەها راگەیاندنەکان راپۆرتیانداوە لەسەر ئەوەی کە گروپە مەزهەبییەکان، تووندڕەوەکان، تاوانباران، هەروەها، لە هەندێک کەیسی بانگەشە بۆ کراو بەڵام پشتڕاست نەکراوە، هێزەکانی حکومەت هەستاون بە پەلاماردان و گرتنی پەنابەران، لەناویندا فەلەستینییەکان، ئەهوازییەکان و عەرەبە سورییەکان.
رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە پێشێلکاری لەدژی پەنابەرانی سوریی، زۆرجار لەلایەن پەنابەرانی ترەوە، بەربڵاو بووە، لەناویاندا توندوتیژی دژی ئافرەتان و منداڵان، هاوسەرگیری منداڵ، لەشفرۆشی بەزۆر و گێچەڵی سێکسیی.
جوڵەی ناو وڵات: یاسا رێگەدەدات بە هێزەکانی ئاسایش جوڵەی ناو وڵات سنووردار بکەن بەپێی مۆڵەت، قەدەغەی هاتوچۆ رابگەیەنن، ناوچەیەک دابخەن و بپشکنن، هەروەها رێوشوێنی تری ئاسایشی و سەربازی پەیڕەو بکەن وەک کاردانەوە بەرامبەر هەڕەشەی ئاسایش و پەلامارەکان. چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر هێزەکانی ئاسایش، لەناویاندا هێزەکانی ئاسایشی عێراق و پێشمەرگە، هەروەها حەشدی شەعبی، بەشێوەیەکی بژاردەیی رێنماییەکانیان جێبەجێکردوە کە داوای مۆڵەتی نیشتەجێبون دەکات بۆ سنووردارکردنی هاتنی خەڵک بۆ ناوچە ئازادکراوەکانی ژێر کۆنترۆڵیان. یونامی (UNAMI) و ئۆفیسی کۆمیسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافی مرۆڤ چەندین راپۆرتیان پێگەیشتوە کە دەسەڵاتدارانی کەرکوک کە عەرەب نین رێگەیان نەداوە بە عەرەبە سوننەکانی قەزای حەویجەی کەرکوک، هەروەها پارێزگاکانی سەڵاحەدین و نەینەوا بچنە ناو کەرکوک.
راپۆرت هەبوو کە هەندێک میلیشیای حەشدی شەعبی گێچەڵ یان هەڕەشەیان کردوە لەو مەدەنییانەی کە لە ناوچەکانی شەڕ هەڵدەهاتن، هەروەها مەدەنییەکانیان کردۆتە ئامانج لەڕێگەی هەڕەشە، تەنگپێهەڵچنین، توندوتیژی جەستەیی، رفاندن، وێرانکردنی موڵک و ماڵ و کوشتن. چەندین راپۆت هەبوون کە ئاوارەکان، بەتایبەتی ئەوانەی کە گومانی پەیوەندیی داعشیان لێدەکرا، رووبەڕووی دژایەتی بوونەتەوە لەلایەن دەسەڵاتدارانی حکومەتە خۆجێیەکان و دانیشتوانەوە، هەروەها هەڕەشەی دەرکردنیان لێکراوە.
نەتەوە یەکگرتووەکان و ئاژانسە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە کە دەسەڵاتدارانی کەرکوک دەستیانگرتوە بەسەر بەڵگەنامەکانی سەلماندن یان نووسراوی دەرکردنیان داوە بە ئاوارەکانی پارێزگاکانی سەڵاحەدین، ئەنبار و دیالە، کە بۆتە هۆی رۆیشتنیان لە کەمپەکان و سەنتەرەکانی شارەکان. دەگوترێت دەسەڵاتداران رێککاری تووندیان بەکارهێناوە لەکاتی پێدانی نووسراوی دەرکردن. لێبوردنی نێودەوڵەتی (Amnesty International) راپۆرتیداوە کە یەکەکانی حەشدی شەعبی (بەتایبەتی میلیشیا شیعییەکان) و هێزەکانی پێشمەرگە رێگریان کردوە لە گەڕانەوەی مەدەنییەکان، بەزۆری سوننەکان، بۆ ماڵەکانیان پاش تێکشاندنی داعش.
لە ئەنبار نەتەوە یەکگرتوەکان و ئاژانسە مرۆییەکان راپۆرتیان پێگەیشتوە لەسەر سزادانی بەکۆمەڵ لەدژی ئەو خێزانانەی خزمەکانیان گومانی هەبوونی پەیوەندییان لەسەرە لەگەڵ گروپە توندڕەوەکان لە ناوچە ئازادکراوەکان. دەگوترێت کە دەسەڵاتدارانی ئەنبار هەوڵیانداوە بۆ راگرتنی ئەمە و کارکردن لەسەر ئاشتەوایی پاش-داعش.
حکومەتی هەرێمی کوردستان جوڵەی سنووردار کردوە لەسەرانسەری ئەو ناوچانەی بەڕێوەیان دەبات. دەسەڵاتداران داوا لەوانە دەکات کە دانیشتوی هەرێم نین مۆڵەت وەربگرن کە رێگەیان دەدات بەشێوەیەکی سنووردار لە هەرێمی کوردستانی عێراق بمێننەوە. ئەم مۆڵەتانە بەگشتی دەتوانرێت نوێ بکرێنەوە. ئەو هاوڵاتیانەی هەوڵی بەدەستهێنانی مۆڵەتی نیشتەجێبوونیان داوە لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێویستیان بە کەفیل هەیە کە دانیشتوی هەرێم بێت. هاوڵاتیانی (سەربە هەموو پێشینە ئتینی و مەزهەبییەکان، لەناویاندا کورد) کە دەچنە ناو هەرێمی کوردستانی عێراق لە ناوچەکانی ناوەڕاست یان باشورەوە، دەبێت بە خاڵەکانی پشکنیندا تێپەڕبن و پشکنینی کەسیی و ئۆتۆمبیلەکانیان بکرێت. حکومەت بەربەستی لەم جۆرەی سەپاندوە بەسەر ئاوارەکانی پارێزگای نەینەوا و ناوچە جێناکۆکەکان. لەکاتێکدا کە دەسەڵاتداران رێگەیانداوە بە گەڕانەوەی چەندین پەنابەر بۆ شوێنەکانی خۆیان لە ناوچە ئازادکراوەکان، عەرەبەکانی ناوچە جێناکۆکەکانی ژێر کۆنترۆڵی پێشمەرگە، رێگەی گەڕانەوەیان پێنەدراوە.
دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئاستەنگی تووندتریان پەیڕەو کردوە لە هەندێک شوێن زیاتر لە شوێنی تر. نەتەوە یەکگرتووەکان و ئاژانسە مرۆییەکان دەڵێن کە هەڵوێستەکان بەرامبەر هەوڵی ئاوارە و پەنابەران بۆ گەڕانەوە زیاتر یان کەمتر تووندبوون بەپێی پێشینەی ئیتنی و مەزهەبی کەسانی ئاوارە و ئەو ناوچانەی مەبەستیان بووە بۆی بگەڕێنەوە. هاوکات راپۆرت هەبوون لەسەر ئەوەی کە دەسەڵاتەکان هەندێک کات خاڵەکانی پشکنینی هاتنەناو هەرێمیان بۆ ماوەی درێژ داخستوە، ئەمەش ئاوارەکانی ناچارکردوە چاوەڕوان بکەن. بەرپرسان رێگەیان لەو کەسانە گرتوە کە بە مەترسی ئاسایشیان زانیون لە هاتنەناو هەرێمی کوردستانی عێراق، ئەگەرچی پشکنینی ئاسایش زۆربەی کات درێژخایەن بووە. زۆربەی کات هاتنەناوە بۆ پیاوان سەختتر بوو، بەتایبەتی پیاوانی عەرەبی بێ خێزان.
بەهۆی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان لەدژی داعش، هێزەکانی ئاسایشی عێراق، لەناویاندا حەشدی شەعبی و پێشمەرگەی هەرێمی کوردستان، ژمارەی خاڵەکانی پشکنینیان زیادکرد و چەندین بەربەستی رێگاوبانی هەموارکراویان دروستکرد لە چەندین ناوچەی وڵات (بڕوانە بڕگەی 1.g.). لەکاتی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی ئازادکردنی موسڵ، تەلەعفەر، حەویجە و ناوچەکانی رۆژئاوای ئەنبار، هێزەکانی ئاسایشی عێراق گواستنەوەی ئاوارەکانیان بەڕێوەدەبرد لە خاڵی گردبوونەوە بۆ شوێنی دیاریکراو و بەردەست، بەبێ رێگەدان بە ئاوارەکان کە شوێنی ئاوارەبوون هەڵبژێرن. لە کەیسە قورسەکاندا، دەسەڵاتەکان ئەو خێزانانەی گومانی پەیوەندیی داعشیان لێدەکرا دەگواستەوە، لەناویاندا چەندین ئافرەت و منداڵ، بۆ شوێنی نەشیاو بەبێ هیچ زانیارییەک یان ئازادیی هاتوچۆ. شوێنەکان بریتی بوون لە کەمپەکانی حەمام عەلیل و تەلکێف لە نەینەوا، هەروەها کەمپی شەهامە لە سەڵاحەدین.
داعش ئازادیی جوڵەی سنووردار کردبوو، بەتایبەتی لە رۆژهەڵات و باکور (بڕوانە بڕگەی 1.g.). چەندین راپۆرتی پشتڕاستکراوە هەبوون کە داعش ئەو مەدەنیانەی کوشتوە کە هەوڵی راکردنیان داوە، لەوانە لە شارەکانی حەویجە، گەیارە و موسڵ، لەکاتی جوڵەی هێزەکانی ئاسایشی عێراق بۆ ئازادکردنی ئەو ناوچانە.
گەشتی دەرەوە: حکومەت داوای مۆڵەتی دەرچوون دەکات لەو هاوڵاتیانەی کە وڵات بەجێدەهێڵن، بەڵام ئەم مەرجە بەردەوام پەیڕەو ناکرێت.
ئاوارە ناوخۆییەکان
دەستور و سیاسەتی نیشتیمانی لەسەر ئاوارەبوون باس لە مافەکانی ئاوارە ناوخۆییەکان دەکات، بەڵام تەنها چەند یاسایەک بەدیاریکراوی ئەمە دەکات. حکومەت و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، لەناویاندا ئاژانسەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوە ناحکومییەکان، هەوڵیانداوە پاراستن و کۆمەک بۆ ئاوارەکان دابین بکەن. زۆری ژمارەی ئاوارەکان لە دەرەوەی کەمپەکان بوونەتە بارگرانی لەسەر سەرچاوەکانی کۆمەڵگە خانەخوێکان. لە ساڵی 2014ەوە نەتەوە یەکگرتووەکان قەیرانی مرۆیی وڵاتی لە ئاستی سێی ئیمێرجنسی داناوە، کە بەرزترین ئاستە، ئاماژەیە بۆ مەودا، بەپەلەیی و ئاڵۆزی دۆخەکە.
لە هەندێک ناوچە توندوتیژی و نائارامیی، لەگەڵ گرژییە درێژخایەنە سیاسیی، خێڵەکیی و مەزهەبییەکان، رێگربوون لە بەرەوپێشچوونی ئاشتەوایی نیشتیمانی و چاکسازی سیاسی، ئەمەش ژینگەی پاراستنی ئاڵۆزتر کردوە. هەزاران خێزان ئەزموونی چەندین جار ئاوارەبوونیان کردوە، هەروەها ژمارەیەکی زۆر ناچارکراون لەنێوان پارێزگاکاندا هاتوچۆ بکەن بۆ گەڕان بەدوای پاراستن. ئاوارەکردنی بەزۆر، لەگەڵ کێشە درێژخایەن و چارەسەرنەکراوەکانی ملیۆنەها کەس کە لە دەیەکانی رابوردودا ئاوارەکراون، کاریگەری ناسەقامگیرکەریان هەیە لەسەر دینامیکی ئاڵۆزی کۆمەڵایەتی و سیاسیی وڵات، بارگرانین لەسەر توانای دەسەڵاتە خۆجێیەکان و نیشاندەری سنووردارییەکانی چوارچێوە یاسایی و کارگێڕییەکانن.
هەموو هاوڵاتیان مافی وەرگرتنی خۆراکیان هەیە بەپێی سیستمی دابەشکردنی گشتی؛ بەڵام، دەسەڵاتەکان بەشێوەیەکی هەڕەمەکیی و ناڕێک دابەشکردنی خۆراک ئەنجام دەدەن، لەگەڵ دەستگەیشتنی سنووردار لەو ناوچانەی کە تازە ئازادکراون. دەسەڵاتەکان هەموو مانگێک هەموو بڕگە خۆراکییەکانیان دابەش نەکردوە، هەروەها هەموو ئاوارەکان دەستیان نەگەیشتوە بە دابەشکردنی خۆراک لەهەر پارێزگایەک. نزمی نرخی نەوت بووە هۆی کەمبوونەوەی پارەی تەرخانکراو بۆ سیستمی دابەشکردنی خۆراک. هاوڵاتیان دەتوانن تەنها لە شوێنی نیشتەجێبوونیان بەشە خۆراک وەربگرن لەو پارێزگایەی لێی تۆمارکراون، ئەمەش بۆتە هۆی دەستنەگەیشتن بەم مافە پاش ئاوارەبوون. پاش ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی موسڵ، حکومەت کاراکردنەوەی سیستمی دابەشکردنی خۆراکی لەناو شەپۆلی یەکەمی کاراکردنەوەی خزمەتگوزارییەکان دانا.
ئەو کەسانەی وەک ئاوارە تۆمار نەکراون لە شوێنی نیشتەجێبوونیان هەندێک کات رووبەڕووی دەستگەیشتنی سنووردار بوونەوە بە خزمەتگوزارییەکان. دەسەڵاتە خۆجێیەکان هەندێک کات بڕیاریانداوە لەسەر دەستگەیشتنی ئاوارەکان بە خزمەتگوزارییە خۆجێیەکان. لەڕێگەی پێشکەشکردنی هاوکاری یاساییەوە، نەتەوە یەکگرتووەکان و ئاژانسە مرۆییەکانی تر هاوکاری ئاوارەکانیان کردوە بۆ بەدەستهێنانی بەڵگەنامەکان و تۆمارکردن لای دەسەڵاتەکان بۆ باشترکردنی دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکان و مافەکان. ئاژانسە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە کە هەندێک ئاوارە رووبەڕووی کێشە بوونەوەتە لە تۆمارکردن بەهۆی نەبوونی بەڵگەنامەی پێویست و دواکەوتنە کارگێڕییەکان. زۆر هاوڵاتی کە پێشتر لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی داعش دەژیان بەڵگەنامە مەدەنییەکانیان لە دوو یان سێ ساڵی رابوردودا نەبووە، ئەمەش بۆتە گرفت بۆ بەدەستهێنانی بەڵگەنامە سەلێمنەرەکان و بەڵگەنامە کەسییەکانی تر.
ئەگەرچی کۆمەکی حکومەت چڕبۆتەوە لە کۆمەکی دارایی، بەڵام پارەدانەکان بەشێوەیەکی تەبا و بەردەوام نەبوون. بەهۆی جوڵەی زۆری ئاوارەکان لە سەرانسەری وڵات، حکومەت خۆراک، ئاو و کۆمەکی دارایی دابین کرد بۆ چەندین ئاوارە، بەڵام هەموویان نا، لەناویاندا ئەوانەی هەرێمی کوردستان. زۆر ئاوارە لە شوێنی نیشتەجێبوونی نافەرمی نیشتەجێبوون کە ئاو، خاوێنی و خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکانی تریان نەبوو. بەپێی رێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچ (International Organization for Migration) تا تشرینی یەکەم، 12 لە سەتی ئاوارەکان لەو شوێنانە دەژیان کە کەمترین ستانداردی سەلامەتی و ئاسایشیان تێدا نەبوو، 24 لەسەت لە کەمپەکانی ئاوارەکان دەژیان و نزیکەی 48 لەسەت لە شوێنی نیشتەجێبوونی تایبەت دەژیان، لەوانە لەگەڵ خێزانی خانەخوێ، ئوتێل، مۆتێل و خانووی کرێ.
لە ساڵی 2014ەوە پێکدادانی چەکداری بۆتە هۆی ئاوارەبوونی زیاتر لە 3.2 ملیۆن کەس، زۆرینە لە پارێزگاکانی ئەنبار، نەینەوا و سەڵاحەدین. لە تشرینی یەکەم 2016 تا تەموز، ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی موسڵ بەگشتی بووە هۆی ئاوارەبوونی زیاتر لە یەک ملیۆن کەس، زۆرینە بۆ ناوچەکانی تری پارێزگای نەینەوا. ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی دواتر لە تەلەعفەر بووە هۆی ئاوارەبوونی زیاتر لە نەینەوا، لەکاتێکدا ئۆپەراسیۆنەکان لە حەویجە و رۆژئاوای ئەنبار بوونە هۆی ئاوارەبوونی زیاتر لە 109.000 کەس و تا ناوەراستی تشرینی دووەم، 67.000 کەس لە ناوچەکانی ناوەڕاست و باشوری وڵات. لە دوو ساڵی رابوردودا نزیکەی 2.3 ملیۆن کەس گەڕانەوە بۆ ناوچەکانیان لەسەرانسەری وڵات. نزیکەی یەک ملیۆن کەس هێشتا ئاوارەن بەهۆی ناکۆکییە مەزهەبییەکانی 2006-2008.
لەکاتێکدا کە کۆمەکی مرۆیی بەگشتی گەیشتوە بە ئاوارەکان لە زۆربەی ناوچەکانی وڵات، دەستگەیشتن بەوانەی کە هێشتا لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعشن سنووردار بووە. کارمەندانی مرۆیی رێگرییان لێکراوە لە دابینکردنی کۆمەک لەم ناوچانە بەهۆی ئاستەنگەکانی ئاسایش و هاتوچۆ کە رێگربوون لە گەیاندنی کۆمەک بۆ ئەم ناوچانە.
لە مانگی ئەیلول دەسەڵاتەکانی حکومەتی ناوەندیی ئاوارەکانی ئەنباریان لە کەمپی ئەمیریە لە فەلوجە دەرکرد. فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەکانی ئەنبار رێگەیدا بە گەڕانەوەی ئاوارەکان بۆ ناوچەکانی خۆیان لە قەزای فەلوجە، سەرەڕای نائارامیی و ئەگەری مەترسی مەزهەبی لەم ناوچانە. هاوکات دەستبەسەراگرتنی بەڵگەنامەکان، بەتایبەتی لە ئاوارە نێرینەکان، مەترسییەکانی پاراستنی زیاترکرد و بەربەست بوون لە دەستگەیشتنی ئاوارەکان بە خزمەتگوزارییە گشتییەکان و کۆمەکە مرۆییەکان. لە تشرینی دووەم و کانونی یەکەم بەرپرسانی حکومەت سەدان ئاوارەیان لە ئەنبار و سەلاحەدین بەزۆر گەڕاندوە.
لە 9 تەموز، چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیدا کە هێزەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەلای کەمەوە چوار خێزانی ئاوارەی ئێزیدیان دەرکردوە و هەڕەشەیان لە خێزانی تر کردوە بەهۆی بەشداریکردنی کەسوکاریان لەناو هێزەکانی ئاسایشی عێراق. ئاسایش خێزانە ئاوارەکانی گەڕاندەوە بۆ شەنگال کە لەوێ دەستگەیشتن بە کاڵا و خزمەگوزارییە بنەڕەتییەکان زۆر سنووردار بوو. بەپێی رێکخراوی دۆکۆمێنتکردنی ئێزیدییەکان (Yezidi Documentation Organization) تا کۆتایی ئاب، ئاسایش زیاتر لە 200 ئێزیدی لە کەمپەکان دەرکردوە.
پاراستنی پەنابەران
دەستگەیشتن بە مافی پەنابەری: یاسا رێککاری داناوە بۆ بەخشینی مافی پەنابەری، هەروەها حکومەت سیستمێکی داناوە بۆ دابینکردنی پاراستن بۆ پەنابەران. بەپێی (UNHCR)، عێراق میوانداری زیاتر لە 284.000 پەنابەر دەکات، کە زۆینەیان خەڵکی سوریان، لەگەڵ ژمارەیەکی کەمتر لە ئێرانی، تورک و فەلەستینی. بەگشتی حکومەت هاوکاری (UNHCR) و رێکخراوە مرۆییەکانی تر دەکات بۆ دابینکردنی پاراستن و کۆمەک بۆ پەنابەرانی وڵات.
کار: پەنابەران و داواکارانی پەنابەری بەپێی یاسا دەتوانن لە کەرتی تایبەت کاربکەن. بەڵام پەنابەرە فەلەسەتینییەکان، رووبەڕووی نەبوونی ئاسایشی کار بوونەتەوە کاتێک لە کەرتی گشتی کاردەکەن بەهۆی ناڕوونی پێگەی یاساییانەوە؛ حکومەت ددانی نەناوە بە پێگەی پەنابەریاندا و رێگەی نەداون ببن بە هاوڵاتی. پەنابەرە سورییەکان توانیویانە مۆڵەتی نیشتەجێبوون و کارکردن بەدەستبهێنن و نوێ بکەنەوە لە کەمپەکانی پەنابەران و لە هەرێمی کوردستان. دەسەڵاتەکانی عێراق ئەو پەنابەرانەیان دەستگیرکردوە کە هەوڵی کارکردنیان داوە لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان و ناردویاننەتەوە بۆ هەرێمی کوردستان.
چارەسەرە درێژخایەنەکان: نیشتەجێکردنی بەرفراوان یان تێکەڵکردن نەبووە بۆ پەنابەرانی ناعێراقی لە ناوەڕاست و باشوری عێراق. پەنابەرە کوردە سوری، تورکی و ئێرانییەکان بەگشتی تێکەڵبوون لەناو کۆمەڵگەی هەرێمی کوردستان، ئەگەرچی سەختی دۆخی ئابوری کێشەی بۆ چەندین خێزان دروستکردوە و رێگرە لە هەندێک منداڵ، بەتایبەتی سورییەکان، تۆماربکرێن لە قوتابخانە فەرمییەکان. دابینکارانی خزمەتگوزارییە پەروەردەییەکان لە هەرێمی کوردستان دەڵێن کە ئاوارەکانی دەرەوەی کەمپەکان خراپترین رێژەی ئامادەبوون و بەرزترین رێژەی وازهێنانیان هەبووە لەناو ئاوارەکاندا، پەنابەران و کۆمەڵگە خانەخوێکان. لە مانگی ئەیلول حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیداوە کە نزیکەی 60 لەسەتی پەنابەرە سورییەکان لە هەرێم لە دەرەوەی کەمپەکان دەژین. زۆربەیان لە هەولێر کاردەکەن یان شوێنی نیشتەجێبوونیان دۆزیوەتە لەلای کەسوکاریان.
کەسانی بێدەوڵەت
کۆمسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ پەنابەران (UNHCR) دەڵێت کە لە 2016 زیاتر لە 48.000 کەسی بێدەوڵەت لە وڵات هەبووە، دوا ساڵ کە داتای تەواو بەردەستە.
لە ساڵی 2006ەوە، دوا ساڵ کە داتا بەردەستە، نزیکەی 54.500 کەسی بەدون، نەوەی ئەو کەسانەی کە هەرگیز هاوڵاتینامەی عێراقیان وەرنەگرتوە پاش دروستبوونی دەوڵەت، وەک کۆچەر دەژین لە بیابانەکانی نزیک بەسرە، زیقار و قادسیە، هێشتا تۆمارنەکراو و بێدەوڵەتن. وشکەساڵی درێژخایەن لە باشوری وڵات چەندین کەسی ئەم کۆمەڵگەیانەی ناچارکرد کۆچ بکەن بۆ سەنتەری شارەکان، کە لەوێ زۆربەیان بەڵگەنامەی سەلماندنیان وەرگرت و دەستیان گەیشت بە بەشە خۆراک و کۆمەکە کۆمەڵایەتییەکانی تر. کۆمەڵگەی تر کە هاوشێوە لەژێر مەترسی بێدەوڵەتیدان، بریتین لە دۆم (رۆمانی)، ئەهوازییەکان کە عەرەبی شیعەی بە بنەڕەت ئێرانین، کەمینەی ئاینی بەهایی، دانیشتوانی هۆڕەکانی باشور، ئەندامانی خێڵە کوردییە تورکیاییەکانی گۆیان و عومەرییە لە نزیک موسڵ، هەروەها هاوڵاتیانی باشوری سودان.
کەسانی بێدەوڵەت رووبەڕووی جیاکاری بوونەتەوە لە کار و دەستگەیشتن بە پەروەردە. چەندین کەسی بێدەوڵەت نەیانتوانیوە خۆیان تۆماربکەن بۆ ناسنامە، کە ئەمەش بەربەستی بۆ دروست کردوون لە تۆمارکردن لە قوتابخانە گشتییەکان، تۆمارکردنی هاوسەرگیری، هەروەها دەستگەیشتن بە هەندێک لە خزمەتگوزارییەکانی حکومەت. کەسانی بێدەوڵەت هاوکات رووبەڕووی سەختی بوونەتەوە بۆ بەدەستهێنانی کار لە کەرتی گشتی و کێشەی نەبوونی ئاسایشی کاریان هەیە.
بڕگەی 3. ئازادیی بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسی
دەستور هاوڵاتیانی توانادار کردوە بۆ هەڵبژاردنی حکومەتەکەیان لە هەڵبژاردنی دەوری ئازاد و رەوادا کە لەڕێگەی دەنگدانی نهێنییەوە ئەنجام دەدرێت لەسەر بنەمای مافی دەنگدانی گشتی و یەکسان. سەرەڕای توندوتیژی و پێشێلکارییەکانی پێشتر لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکاندا، بەگشتی هاوڵاتیان ئەم مافە پراکتیز دەکەن.
هەڵبژاردنەکان و بەشداری سیاسی
دوا هەڵبژاردنەکان: لە ساڵی 2014 کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان هەستا بە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکان بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنە خۆجێیەکانی پارێزگاکانی هەولێر، دهۆک و سلێمانی. چاودێرانی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی چاودێری هەڵبژاردنەکانیان کرد. سەرەڕای نیگەرانییە ئاسایشییەکان، چاودێرەکان گوتیان کە هەڵبژاردنەکان جێگەی متمانە بووە و ئازاد بووە لە ساختەکاری بەربڵاو و سیستماتیک. راپۆرتی سنووردار هەبوون لەسەر پێشێلکاری یان سەرپێچییەکانی هەڵبژاردن. کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان ئەنجامە بەراییەکانی هەڵبژاردنی راگەیاند، و دادگای باڵای فیدراڵی ئەنجامەکانی پەسەند کرد لە 2014. حکومەت بەرنامەی هەیە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنە پەرلەمانی و خۆجێیەکان لە مایسی 2018.
لە ساڵی 2015 حکومەتی هەرێمی کوردستان کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی دامەزراند کە دەسەڵاتی هەیە بۆ سەرپەرشتیکردنی هەموو هەڵبژاردن و ریفراندۆمەکان لەناو هەرێمی کوردستانی عێراق، کە پێشتر لەژێر سەرپەرشتی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی حکومەتی ناوەندا بوو. سەرەڕای ناڕەزایی حکومەتی فیدراڵی، لە 25 ئەیلول، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەستا بە ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی لە حکومەتی ناوەندی عێراق؛ دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ریفراندۆمەکەیان لە هەرێمی کوردستانی عێراق و ناوچە جێناکۆکەکانی هاوسنور ئەنجامدا. نە حکومەتی ناوەند و نە حکومەتە بیانییەکان ددانیان نەنا بەم ریفراندۆمە تاکلایەن و نامولزەمە. کەمینەکانی ناوچە جێناکۆکەکان راپۆرتیانداوە کە فشاری تووندیان لەسەر بووە بۆ دەنگدان لە بەرژەوەندی یان لەدژی ریفراندۆم. لە 1 تشرینی دووەم، سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەستبەرداری پۆستی سەرۆکایەتی بوو، کە گوتی بەهۆی تەواوبوونی ماوەی سەرۆکایەتیە.
حیزبە سیاسییەکان و بەشداری سیاسی: حیزبە سیاسییەکان و هاوپەیمانێتیەکان رێکخراون لەسەر هێڵی ئایینی یان ئیتنی، ئەگەرچی هەندێک حیزب خواستیان نیشانداوە بۆ تێپەڕاندنی هێڵە تائیفیەکان لەماوەی ساڵی رابوردودا. ئەندامێتی لە هەندێک حیزبی سیاسی دەبێتە هۆی بەدەستهێنانی هەندێک ئیمتیازات و سوودی تایبەت لە بوارەکانی کار و پەروەردە.
لە 15 ئەیلول، پەرلەمانی هەرێمی کوردستان بۆ یەکەم جار پاش داخرانی لە ساڵی 2015 کۆبووەوە بە ئامادەبوونی 68 لە 111 ئەندامەکەی. پەرلەمانتارانی گۆڕان و کۆمەڵی ئیسلامی بایکۆتی دانیشتنەکەیان کرد، 65 کە 68 ئەندامە ئامادەکە دەنگیاندا بە بڕیارێکی پێنج خاڵی بۆ پاڵپشتیکردنی ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان.
بەشداری ئافرەتان و کەمایەتیەکان: هیچ یاسایەک بەشداری ئافرەتان و ئەندامانی کەمایەتییەکانی سنووردار نەکردوە لە پرۆسەی سیاسی، هەروەها بەشدارییان کردوە. دەستور فەرمان دەدات کە ئافرەتان دەبێت 25 لەسەتی ئەندامانی پەرلەمان و ئەنجومەنە خۆجێیەکان پێکبهێنن. لە هەڵبژاردنەکانی 2014، 22 ئافرەت دەنگی پێویستیان هێنا بۆ بردنەوەی کورسی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی 328 کورسی بەبێ پەنابردن بۆ کۆتای دەستوری، بە بەراورد بە تەنها پێنج ئافرەت لە 2010. زیاتر لە 60 ئافرەتی تر کورسیان پێدرا لەسەر بنەمای کۆتا، کۆی ژمارەی ئەندامە مێینەکان بەرزبووە بۆ 86. سەرەڕای بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەندامانی پەرلەمانی مێینە، زۆرجار گفتوگۆ سیاسییەکان ئەندامە مێینەکانی پەرلەمان پەراوێز دەخەن. دوو ئافرەت لە ئەنجومەنی وەزایران خزمەتیان کرد.
لە 328 کورسی پەرلەمان، یاسا هەشت کورسی داناوە بۆ کەمایەتییەکان: پێنج بۆ کاندیدە مەسیحییەکانی بەغداد، نەینەوا، کەرکوک، هەولێر و دهۆک یەک لەدوای یەک؛ یەک ئێزیدی؛ یەک سابیئەی مەندائی؛ یەک شەبەک. یەک وەزیری کابینەی مەسیحی هەیە.
بڕگەی 4. گەندەڵی و نەبوونی شەفافیەت لەناو حکومەت
یاسا سزای تاوانی داناوە بۆ حکومدان لەسەر گەندەڵی لەلایەن بەرپرسانەوە، بەڵام حکومەت هەمیشە بەشێوەیەکی کاریگەر یاساکەی جێبەجێ نەکردوە. چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر گەندەڵی حکومەت لەماوەی ساڵدا. هەندێک بەپرس لە هەموو بەشەکانی حکومەت بەبێ لێپرسینەوە بەشداربوون لە کردەی گەندەڵیدا، هەروەها لێکۆڵینەوە لە گەندەڵی ئازاد نەبوو لە کاریگەری سیاسیی. رەچاوکردنی خێزان، خێڵ و ئایین کاریگەری زۆریان هەبوە لەسەر بڕیارەکانی حکومەت لە هەموو ئاستەکاندا. بەرتیل، سپیکردنەوەی پارە، خزم خزمێنە (محسوبیە) و دەستبەسەراداگرتنی سامانی گشتی بەربڵاوبوون. لە 2016 یاسای لێبوردن رێگەیدا بە هەندێک کەسی حوکمدراو لەسەر گەندەڵی لێبوردن بیانگرێتەوە پاش گەڕانەوەی ئەو پارەیەی لەڕێگەی گەندەڵییەوە دەستیان کەوتبوو.
گەندەڵی: نەبوونی رێککەوتن لەسەر رۆڵە دامەزراوەییەکان و ئیرادەی سیاسیی، کاریگەری سیاسی، کەمی شەفافیەت، و ناڕوونی یاسا بەرکارەکان و پرۆسەکانی رێکخستن، رێگربوون لە یەکخستنی هەوڵەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی. ئەگەرچی دامەزراوەکانی دژەگەندەڵی زیاتر هەماهەنگیان لەگەڵ گروپەکانی کۆمەڵی مەدەنی کردوە -- رێخکستنی وێرکشۆپ، روپێو و کۆرسەکانی راهێنان—کاریگەری ئەم هاوکارییە فراوانە سنووردار بوو. راگەیاندن و رێکخراوە ناحکومییەکان هەوڵیانداوە سەربەخۆ گەندەڵی ئاشکرا بکەن، ئەگەرچی تواناکانیان بۆ ئەنجامدانی ئەمە سنووردارە. دامەزراوەکانی دژەگەندەڵی، جێبەجێکردنی یاسا و بەپرسانی دادوەری، هەروەها ئەندامانی کۆمەڵی مەدەنی و راگەیاندن، رووبەڕووی هەڕەشە و تەنگپێهەڵچنین بوونەتەوە لە هەوڵەکانیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی (بڕوانە 2.a.).
لە 2016 دەستەی کارگێڕی کۆمەکی دارایی نێودەوڵەتی (International Monetary Fund) رەزامەندی دەربڕی لەسەر رێککەوتنێکی یەدەگ بە بڕی 6.22 ترلیۆن دیناری عێراقی (5.34 ملیار دۆلار) کە داوا لە حکومەت دەکات تا حوزەیرانی 2019 رێککارە پێویستەکان بگرێتە بەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و تەواوکردنی پرۆگرامی گونجاندنی نەختینە (fiscal rationalization program). دەستەی نەزاهە ستراتیژی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی (2015-2019) جێبەجێ دەکات کە ئامانجی زیادکردنی راهێنان و پەرەپێدانی کارمەندانی ئۆفیسی پشکنەرانی گشتی و دەستەی نەزاهەیە.
بانکی ناوەندی رابەرایەتی هەوڵەکانی حکومەت دەکات بۆ بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارە و داراییکردنی تیرۆریزم. لەڕێگەی ئۆفیسەکانی چاودێری بانکگوزاری و هەواڵگری داراییەوە، بانکی ناوەندی کاریکردوە لەگەڵ دامەزراوەکانی جێبەجێکردنی یاسا و دەسەڵاتی دادوەری بۆ دەستنیشانکردن و دادگاییکردنی ئاڵوگۆڕی دارایی نایاسایی. توانای لێکۆڵینەوەی دەسەڵاتەکان هێشتا زۆر سنووردارە، ئەگەرچی سەرکەوتوو بوون لە دادگاییکردنی کەیسەکانی سپیکردنەوەی پارەی پەیوەست بە گواستنەوەی دارایی بۆ ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی داعش. دەستەی نەزاهە، کە ئەرکی بە دادگا گەیاندنی کەیسەکانی سپیکردنەوەی پارەی پەیوەستە بە گەندەڵی بەرپرسانەوە، کێشەی نەبوونی توانای لێکۆڵینەوەی هەیە.
سکرتاریەتی ئەنجومەنی وەزیران راوێژکاری دژەگەندەڵی هەیە، هەروەها ئەنجومەنی نوێنەران لیژنەی نەزاهەی هەیە. سکرتێری گشتی ئەنجومەنی وەزیران سەرۆکایەتی ئەنجومەنی هاوبەشی دژەگەندەڵی کرد، کە پێکهاتبوو لە سەرۆکی دەستەی باڵای فیدراڵی چاودێری دارایی، کۆمسیاری دەستەی نەزاهە، هەروەها نوێنەرانی ئۆفیسەکانی پشکنەرانی گشتی؛ دەکرێت سەرۆکی یەکەی تاوانە ئابورییەکانی وەزارەتی ناوخۆ بەشداری بکات لەکاتی پێویستدا.
لە 8 ئاب، دەستەی نەزاهە پوختەیەکی بڵاوکردوە لەسەر راپۆرتی شەش مانگی بۆ ماوەی نێوان 1 کانونی دووەم تا 30 حوزەیران. پوختەکە باس لەوە دەکات کە دەستە 4.385 کەیسی گەندەڵی داوەتە دادگا و کار لەسەر 4.450 کەیسی تر دەکات؛ 2.923 فەرمانی ئامادەبوونی دەرکردوە، کە لەوانە 218 بۆ بەرپرسانی باڵا بوون، لەناویاندا 34 وەزیر یان بەرپرس بە پلەی وەزیر. دەستە راپۆرتیداوە کە کەیسی 1.249 بەرپرسە تۆمەتبارکراوەکە بە گەندەڵی رەوانەی دادگای پەیوەندار کردوە، لەناویاندا حەوت وەزیر و 55 بەرپرسی باڵا. 285 حکومدان هەبوو، لەناویاندا شەش وەزیر، هەروەها 24 لە 55 بەرپرسە باڵاکە. دەستە راپۆرتیداوە کە 98 ملیار دینار (84 ملیۆن دۆلار)ی گەڕاندۆتەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت. دەستەی نەزاهە ناوی ئەو بەرپرسانەی حکومەتی بڵاونەکردۆتەوە لە راپۆرتە شەش مانگییەکەیدا.
لەماوەی ساڵدا چەند پارێزگارێک تێوەگلاون لە گەندەڵی، لەناویاندا سوهەیب ئەلراوی لە ئەنبار، مەجید ئەلنەسراوی لە بەسرە، و ئەحمەد عبداللە ئەلجبوری لە سەلاحەدین.
لە مایس راگەیاندنە نێودەوڵەتییەکان راپۆرتیاندا کە حکومەتی ناوەندی دەستیکردوە بە لێکۆڵینەوەیەکی گەندەڵی لەدژی بەڕێوەبەری گشتی رێکخراوی دەوڵەت بۆ بەبازاڕکردنی نەوت، فەلاح ئەلئەمیری، کە تۆمەتبارکراوە بە رێککەوتنی ژێربەژێر لەگەڵ ئەو کۆمپانیایانەی کە تەندەریان پێشکەش کردوە بۆ گرێبەستەکانی بەبازاڕکردن و هەناردەکردنی نەوت.
دادگای نەزاهەی بەغداد، کە تایبەتمەندە بە کەیسەکانی نەزاهە، رایگەیاند کە لێکۆڵینەوە دەکات لە دەیان کەیسی گەندەڵی بە تێوەگلانی چەندین وەزیری حکومەت. لە 22 ئادار، دادگای نەزاهە راگەیاند کە 611 کەیسی تاوتوێ کردوە؛ ئەنجامەکانی بڕیارەکانی دادگا بڵاوکراوە و بەردەست نەبوون .
لە 13 ئەیلول، دادگای نەزاهە رایگەیاند کە سەرۆکی ئەنجومەنی شارەوانی بەسرە سەباح ئەلبەزونی سزای سێ ساڵ دراوە لەسەر وەرگرتنی بەرتیل لە کۆمپانیایەکی وەبەرهێنانی سعودی (Dao al-Jumaih). لە مانگی ئەیلولدا بەزونی لەدژی بڕیارەکە تێهەڵچوونەوەی کرد و هێشتا چەند تۆمەتێکی جیاوازی تری گەندەڵی لەدژی ماوە.
لە 13 نیسان، دەسەڵاتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرۆکی بانکی ناوەندی هەرێمی کوردستان و جێگرەکەیان دەستگیرکرد بەتۆمەتی گەندەڵی پەیوست بە خراپ بەڕێوەبردنی هەژمارەکان. لەکۆتایی ساڵدا، بەڕێوەبەری گشتی و جێگرەکەی هێشتا لەماڵەوە دەستبەسەربوون هەتا رۆژی بڕیارنەدراوی دادگا. هەروەها لەماوەی ساڵدا، دەسەڵاتداران بەرپرسانی حکومەتی هەرێمیان دەستگیرکرد لە ئاستی بەڕێوەبەری گشتی و خوارتر بەتۆمەتی گەندەڵی لە وەزارەتی شەهیدان و کاروباری ئەنفال و فەرمانگەی کۆچ لە سلێمانی.
ئاشکراکردنی دارایی: یاسا دەسەڵاتیداوە بە دەستەی نەزاهە بۆ وەرگرتنی راپۆرتی ئاشکراکردنی دارایی ساڵانە لە بەرپرسە باڵا گشتییەکان، لەناویاندا وەزیرەکان، پارێزگارەکان، و پەرلەمانتارەکان، هەروەها بۆ گرتنەبەری رێککاری یاسایی لەدژی هەر ئاشکرانەکردنێک. ئەگەر حوکم بدرێت، سزاکان بریتین لە غەرامە یان زیندانیکردن. دەستەی نەزاهە دەسەڵاتی نییە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، بەڵام ئەندامانی کورد لە حکومەتی ناوەندی و ئەنجومەنی نوێنەران دەبێت پابەندبن بە یاساکەوە. یاساکە ئەرکی داوە بە دەستەی نەزاهە راپۆرتی گشتی ساڵانە دابین بکات لەسەر دادگاییکردن، شەفافیەت، لێپرسینەوە، و ئاکاری خزمەتگوزاری گشتی.
دەستەی دەستپاکی گشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەرپرسیارە لە دابەشکردن و کۆکردنەوەی فۆرمی ئاشکراکردنی دارایی لە هەرێمی کوردستانی عێراق. زانیاری بەردەست نەبوو لەسەر سزادانی بەرپرسان بەهۆی ئاشکرانەکردنی دارایی.
بڕگەی 5. هەڵوێستی حکومیی لەسەر لێکۆڵینەوە نێودەوڵەتی و ناحکومییەکان لە بانگەشەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ
رێکخراوە ناحکومییە ناخۆیی و نێودەوڵەتییەکان لە زۆربەی کەیسەکان کاریان کردوە و حکومەت زۆر کەم دەستوەردانی کردوە لە لێکۆڵینەوە و بڵاوکردنەوەی ئەنجامەکانی کەیسەکانی مافی مرۆڤ. بەرپرسانی حکومەت تاڕادەیەک هاوکارن و بەدەنگ بۆچوونەکانیانەوە دەچن.
لە ئەنجامی قەیرانی مرۆیی بەهۆی داعش، زۆربەی رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان جەختیان خستۆتە سەر پێشکەشکردنی کۆمەک بە ئاوارەکان و کۆمەڵگەکانی تر لە ناوچە کاریگەرەکان بە پێکدادان. لە هەندێک دۆخدا ئەم رێکخراوە ناحکومییانە بەهەماهەنگی کاریان کردوە لەگەڵ دەسەڵاتەکانی حکومەت و حکومەتی هەرێمی کوردستان. هەندێک راپۆرت هەبوون لەسەر دەستوەردانی حکومەت، کاتێک رێکخراوێکی ناحکومی بانگەشەی پێشێلکاری مافی مرۆڤ دەکات کە پەیوەندی هەیە بە کارەکانی حکومەت یان گروپە ئیتنی و ئاینییەکانی هاوپەیمان لەگەڵ حکومەت. رێکخراوی پەرەپێدانی ئابوری کوردستان لە مانگی شوبات راپۆرتیداوە، کە ئاسایشی یەکێتی رێگرییان کردوە لە ئەنجامدانی کۆبوونەوەیەک لەسەر گەندەڵی لە هەرێمی کوردستان، و بە رێکخراوە ناحکومییەکە گوتراوە لەجیاتی ئەوە بایەخ بدەن بە بابەتی تری ئابوری.
رێکخراوە ناحکومییەکان رووبەڕووی ئاستەنگی پەیوەست بە توانا بوونەتەوە، دەستگەیشتنی بەردەوامیان نەبووە بە بەپرسانی حکومەت، هەروەها بەشێوەیەکی سیستەماتیک وەک بەربەست کاریان نەکردوە لەدژی شکستی حوکمڕانی و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ. نەبوونی بەردەوامیی رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان رێگرە لە گەشەی درێژخایەنی ئەم کەرتە. لەکاتێکدا کە یاسا قەدەغەی کردوە رێکخراوە ناحکومییەکان بەشداری بکەن لە چالاکی سیاسی، حیزبە سیاسییەکان یان گروپە مەزهەبییەکان رێکخراوی ناحکومییان پێکهێناوە، کۆمەک کردوە یان کاریگەری گەورەیان هەیە لەسەر زۆربەیان، بەڵام هەموویان نا.
هەندێک رێکخراوی ناحکومی لە باشور راپۆرتیانداوە کە بەپرسانی حکومەت دەسوەردان دەکەن و گێچەڵیان پێدەکەن، بەتایبەتی سەبارەت بە داراییکردن. دەگوترێت کە پارێزگاری میسان هەوڵیداوە کۆنترۆڵی کۆمەکی دارایی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بۆ رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان بکات.
رێکخراوە ناحکومییەکان بەشێوەیەکی کارا رێگریان لێکراوە بۆ کارکردن لە هەندێک کەرت. بۆ نموونە، یاسا بەتەنها رێگەدەدات بە وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بۆ بەڕێوەبردنی پەناگە (شێڵتەر) بۆ قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. ئەو رێکخراوە ناحکومییانەی پەناگەی نافەرمییان بەڕێوەبردوە رووبەڕووی سزای یاسایی بوونەتەوە بەهۆی بەڕێوەبردنی پەناگەی لەم جۆرە بەبێ مۆڵەت.
هەرێمی کوردستانی عێراق کۆمەڵگەیەکی چالاکی رێکخراوی ناحکومی هەیە کە زۆرینەیان کوردین، زۆربەیان پەیوەندی نزیکیان هەیە و کۆمەک وەردەگرن لە حیزبە سیاسییەکانی یەکێتی نیشتیمان کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان. کۆمەکی دارایی حکومەت بۆ رێکخراوە ناحکومییەکان بەپێی یاسا پەیوەستە بەوەی کە ئایا ئامانجەکانی پرۆگرامی رێکخراوی ناحکومی تەبان لەگەڵ بوارە دیاریکراوەکانی ئەولەویەت. فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان رێککاری فەرمی داڕشتوە بۆ بەخشینی کۆمەک بە رێکخراوە ناحکومییەکان، کە پێکدێت لە وەسفێکی گشتی بودجەی ساڵانەی رێکخراو، بوارەکانی ئەولەویەت بۆ رەچاوکردن، دوا رێکەوتەکان بۆ پێشکەشکردنی پرۆپۆزەڵ، پێکهێنانی لیژنەی بەخشین، و پێوەرەکانی نمرەدانان بۆ پرۆپۆزەڵەکان. لەماوەی ساڵدا رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان راپۆرتیان نەداوە لەسەر کێشەی تۆمارکردن لای حکومەتی هەرێم و بەدەستهێنانی مۆڵەت بۆ کارەکانیان لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم.
راپۆرتەکان ئاماژەدەدەن بەوەی داعش هەڕەشەی لە چالاکوانانی رێکخراوە ناحکومییەکان و کۆمەڵی مەدەنی کردوە لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی خۆی لەماوەی ساڵدا.
نەتەوە یەکگرتووەکان و پێکهاتە نێودەوڵەتیەکانی تر: هەندێک کات حکومەت و حکومەتی هەرێمی کوردستان رێگریان کردوە لە دەستگەیشتنی نەتەوە یەکگرتووەکان و پێکهاتە نێودەوڵەتییەکانی تر بۆ شوێنە هەستیارەکان، وەک بنکەکانی دەستبەسەرکردنی وەزارەتی ناوخۆ کە گومانلێکراوانی تیرۆریزم لێی دەستبەسەر بوون.
پێکهاتەکانی مافی مرۆڤی حکومەت: کۆمسیۆنی باڵای مافی مرۆڤی عێراق بەپێی دەستور پێکهێنراوە. یاسای رێکخەری کارەکانی کۆمسیۆنی باڵای مافی مرۆڤ 12 کۆمسیاری تەرخان و سێ کۆمیسیاری یەدەگی دیاریکردوە بۆ ماوەی چواری ساڵ کە شایانی نوێکردنەوەیە؛ لە تەموز کۆمسیارانی نوێ دەستبەکاربوون. یاساکە سەربەخۆیی کارگێڕی و دارایی دابین کردوە بۆ کۆمسیۆن و دەسەڵاتی فراوانی پێداوە، لەوانە مافی وەرگرتن و لێکۆڵینەوە لە سکاڵای مافی مرۆڤ، ئەنجامدانی سەردانی رانەگەیەندراو بۆ چاکسازییەکان، هەروەها پێداچوونەوەی پرۆژە یاساکان. هەندێک چاودێر راپۆرتیانداوە کە ئەجێندای حیزبیی کۆمیسیاران تاڕادەیەکی زۆر بۆتە هۆی راگرتنی کارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی مافی مرۆڤ.
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتی دەوری دەردەکات لەسەر مافی مرۆڤ، بازرگانیکردن بە مرۆڤ و ئازادیی ئایینی. کۆمسیۆن راپۆرتیداوە کە دامەزراوەکانی پۆلیس و ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەگشتی پێشوازییان لە راهێنانی مافی مرۆڤ کردوە و کاردانەوەیان هەبووە بەرامبەر راپۆرتەکانی پێشێلکارییەکان. بەڵام لە شوبات، دادگا جێگری سەرۆکی ئۆفیسی دهۆکی کۆمسیۆنی حوکمدا لەسەر دەستوەردان لە لێکۆڵینەوەیەکی پۆلیس؛ دادگا سزا شەش مانگییەکەی هەڵپەسارد.
بڕگەی 6. جیاکاری، پێشێلکاری کۆمەڵایەتی، و بازرگانیکردن بە مرۆڤ
ئافرەتان
لاقەکردن و توندوتیژی خێزانیی: یاسا لاقەکردن وەک تاوان هەژماردەکات (بەڵام لاقەکردنی هاوسەریی نا) هەروەها رێگە دەدات بە سزای هەتاهەتایی ئەگەر قوربانی بمرێت. یاسا رێگەدەدات بە دەسەڵاتەکان کەیسی لاقەکردن دابخەن ئەگەر پێشێلکار هاوسەرگیری لەگەڵ قوربانی کرد. هیچ خەمڵاندنێکی پشت پێبەستراو نەبوو لەسەر ژمارەی رووداوەکانی لاقەکردن یان زانیاری لەسەر کاریگەریی حکومەت بۆ جێبەجێکردنی یاساکە.
شارەزایانی پاراستنی مرۆیی هەڵسەنگاندنیان بۆ دۆخی کەمپەکانی پەنابەران ئەوە بووە کە زۆر رێخۆشکەرن بۆ بەدبەکارهێنان (ئیسیغلال) و پێشێلکاری سێکسی.
توندوتیژی خێزانیی هێشتا کێشەیەکی بەربڵاوە، و یاسایەک نییە بۆ قەدەغەکردنی. گێچەڵکردن هەبووە بە کارمەندانی یاسایی کە هەوڵی بەدواداچوون دەدەن بۆ کەیسەکانی توندوتیژی خێزانیی بەپێی تاوانی پەلاماردان، هەروەها نەبوونی کارمەندی پۆلیس و دادوەریی راهێنراو، ئەمانە زیاتر هەوڵەکانیان پەکخستوە بۆ دادگاییکردنی پێشێلکاران.
حکومەت لە ساڵی 2016 رێککەوتنێکی هاوبەشی لەگەڵ یونامی واژۆکردوە لەسەر کاردانەوە بەرامبەر توندوتژی سێکسی پەیوەست بە پێکدادان. حکومەت پابەندە بە کارکردن لەگەڵ ئۆفیسی نوێنەری تایبەت و سیستمی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ داڕشتن و جێبەجێکردنی پلانی کار بۆ بەرەنگاربوونەوە و کاردانەوە بەرامبەر توندوتیژی سێکسیی پەیوەست بە پێکدادان. لە 22 ئاب، یونامی راپۆرتیدا کە لەکاتێکدا حکومەت و حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک هەنگاوی ئەرێنییان ناوە بۆ بەرەوپێشبردنی مافەکانی ئافرەتان، لەوانە مامەڵەکردن لەگەڵ پێداویستییەکانی قوربانیانی داعش، بەڵام سیستمی دادوەری تاوان زۆرجار بێتوانا بووە لە دابینکردنی پاراستنی گونجاو بۆ ئافرەتان.
هاوکات حکومەت و حکومەتی هەرێمی کوردستان کێشەیان هەبوو لە مامەڵەکردن لەگەڵ گرفتی جەستەیی و فشاری دەروونی کە تووشی ئەو ئافرەتانە بووە کە لەژێر دەسەڵاتی داعشدا ژیابوون. هەروەها، حکومەت و حکومەتی هەرێمی کوردستان کاریان کردوە بۆ گونجاندنی پێگەی یاسایی ئەو منداڵانەی لە دایکبوون لەو ئافرەتانەی کە لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش ژیاون، چونکە منداڵەکان بڕوانامەی لەدایکبوونی حکومی و بەڵگەنامەی یاسایی تریان نییە.
بەهۆی بەردەوامی توندوتیژییەکانی داعش، پێگەی ئافرەتان پاشەکشەی گەورەی بەخۆیەوە بینی (بڕوانە بڕگەی 1.g.). لەماوەی ساڵدا داعش ژنان و کچانی رفاندوە بۆ فرۆشتن، بەکرێدان یان پێشکەشکردنیان بە دیاری وەک "بوک"ی بەزۆر (واتا هاوسەرگیری بەزۆر یان کۆیلەی سێکسی) بە جەنگاوەرانی داعش و فەرماندەکانیان، هەروەها سوودیان وەرگرتوە لە بەڵێنی دەستگەیشتن بە سێکس لە بابەتەکانی پروپاگەندە وەک بەشێک لە ستراتیژی راکێشانی جەنگاوەر.
لەکاتێکدا کە حکومەت یاسایەکی نییە کە بەڕوونی قەدەغەی پەناگەکانی رێکخراوە ناحکومییەکان بکات بۆ قوربانیانی توندوتژیی جێندەری، یاسا رێگەدەدات بە وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بڕیاربدات لەسەر ئەوەی پەناگەیەک بەکراوەیی بمێنێتەوە یان دابخرێت. رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە کۆمەڵگەکان زۆرجار وەک خانەی لەشفرۆشی سەیری پەناگەکان دەکەن و داوایان لە حکومەت کردوە دایانبخەن. لەپێناو رەواندنەوەی نیگەرانییەکانی کۆمەڵگە، وەزارەت بەردەوام پەناگەکانی داخستوە، بەڵام دواتر رێگەیان دەدرا لە شوێنێکی تر بکرێنەوە.
وەزارەتی ناوخۆ 16 یەکەی پاراستنی خێزانی هەیە لە سەرانسەری وڵات، کە پێکهێنراون بۆ یەکلاکردنەوەی ناکۆکییە خێزانییەکان و دابینکردنی پەناگەیەکی پارێزراو بۆ قوربانیانی توندوتیژی جێندەری. ئەم یەکانە هەوڵ دەدەن ئەولەویەت بدەن بە ئاشتەوایی خێزان زیاتر لە پاراستنی قوربانی و توانایان نییە بۆ هاوکاریکردنی قوربانیان. تەلەفۆنی هێڵی گەرم هەمیشە لەلایەن فەرماندە نێرینەکانی یەکەکانەوە وەڵام دەدرێتەوە کە پابەند نەبوون بە سیستمی رەوانەکردنی رێکخراو بۆ لای خزمەتگوزارییەکانی وەک هاوکاری یاسایی و پەناگەی پارێزراو. قوربانیانی توندوتیژی خێزانیی لە بەسرە بە (یونامی)یان راگەیاندوە کە دەترسن بچنە یەکەکانی پاراستنی خێزان، چونکە گومان دەکەن کە پۆلیس دەستبەجێ خێزانەکانیان ئاگاداربکەنەوە لە وتەکانیان. یەکەکانی پاراستنی خێزان لە زۆربەی شوێنەکان پەناگەیان نەبوو. خانووی پارێزراو، کە حکومەت و رێکخراوە ناحکومیەکان بەڕێوەیان دەبەن، زۆرجار دەبوونە ئامانجی توندوتیژی.
رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆریانداوە کە حکومەت پێشکەوتنی کەمی بەدیهێناوە لە جێبەجێکردنی بڕیاری 1325ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان لەسەر ئافرەتان، ئاشتی و ئاسایش سەرەڕای ئەوەی پلانی جێبەجێکردن لە 2016 راگەیەندرا.
یاسای هەرێمی کوردستان توندوتیژی خێزانیی بە تاوان هەژماردەکات، لەناویاندا پێشێلکاری جەستەیی و دەروونی، هەڕەشەی توندوتیژی و لاقەکردنی هاوسەریی. حکومەت حوکمەکانی یاساکەی جێبەجێ کردوە، هێزێکی پۆلیسی تایبەتی پێکهێناوە بۆ لێکۆڵینەوە لە کەیسەکانی توندوتیژی جێندەری و پێکهێنانی لیژنەی ئاشتەوایی خێزانیی لەناو سیستمی دادوەری، بەڵام رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە ئەم پرۆگرامانە کاریگەر نەبوون لە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی جێندەری.
لە هەرێمی کوردستانی عێراق یەک پەناگە کە بەڕێوەبەرایەتی تایبەتی هەیە و چوار پەناگەی بەڕێوەبراو لەلایەن وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک پاراستن و هاوکاری دابین دەکەن بۆ قوربانیانی مێینەی توندوتیژی جێندەری و بازرگانیکردن بە مرۆڤ. شوێن سنووردارە، و خزمەتگوزارییەکان لەئاستێکی خراپدان. رێکخراوە ناحکومییەکان رۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان، لەناویاندا هاوکاری یاسایی، بە قوربانیانی توندوتیژی خێزانی، کە زۆرجار هیچ هاوکارییەک لە حکومەت بەدەستناهێنن. لەجیاتی بەکارهێنانی چارەسەرە یاساییەکان، زۆرجار دەسەڵاتەکان ناوبژیان کردوە لەنێوان ئافرەتان و خێزانەکانیان تا ئافرەتەکان بتوانن بگەڕێنەوە ماڵەوە. جگە لە هاوسەرگیری یان گەڕانەوە بۆ ناو خێزان، کە زۆرجار بۆتە هۆی زیاتر بەقوربانیکردنیان لەلایەن خێزان یان کۆمەڵگەوە، بژاردەی کەم هەیە بۆ ئافرەتانی نیشتەجێی پەناگەکان.
خەتەنەکردنی مێینە: یاسای توندوتیژی خێزانی هەرێمی کوردستانی عێراق خەتەنەکردنی مێینە قەدەغە دەکات، بەڵام رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە ئەم نەریتە هێشتا بەردەوامە، بەتایبەتی لە ناوچە گوندییەکان.
نەریتی تری زیانبەخش: یاسا شەرەف وەک بەرگرییەکی یاسایی قبوڵکردوە لە توندوتیژی دژی ئافرەتان، و کوشتن لەسەر شەرەف هێشتا کێشەیەکی گەورەیە لەسەرانسەری وڵات. هەندێک خێزان کوشتنی شەرەف بەشێوەیەک ئەنجام دەدەن کە وەک خۆکوشتن دەربکەوێت. حوکمێکی یاسایی سزای حوکمی کوشتنی سنووردار کردوە بۆ سێ ساڵ زیندانییکردن ئەگەر پیاوی دادگاییکراو هاوسەرەکەی یان وابەستەیەکی مێینەی کوشتبێت بەهۆی گومانی ئەوەی قوربانی زینای ئەنجامداوە.
یونامی راپۆرتیداوە کە ساڵانە چەند سەت ئافرەتێک لەسەر شەرەف دەکوژرێن. رێکخراوی ئاسودە بۆ بەرەنگابوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان لە کوردستانی عێراق راپۆرتیداوە کە، بەپێی داتای فەرمی حکومەت، لە هەرێمی کوردستانی عێراق 24 کەیسی کوشتنی شەرەف هەبووە لە ماوەی ساڵدا.
راپۆرتدراوە کە چەند ئافرەتێک ئامادەنەبوون زیندانی بەسرە جێبهێڵن پاش تەواوکردنی سزاکانیان بەهۆی ترسیان لەوەی خێزانەکانیان ئازاریان بدەن، یان بۆ هەتاهەتایە لە ماڵەوە دەستبەسەریان بکەن، چونکە کردارەکانیان بۆتە هۆی "ئابڕوبردنی" خێزان.
ژنان و کچان هەندێک کات رووبەڕووی خراپ بەکارهێنان (ئیستیغلال)ی سێکسی بوونەتەوە لەڕێگەی ئەوەی ناسراوە بە هاوسەرگیری کاتیی، کە بەپێی ئەوە پیاو مارەیی دەدات بە خێزانی کچەکە یان ژنەکە لەبەرامبەر رەزامەندی لەسەر "هاوسەرگیری"یەکەی بۆ ماوەیەکی دیاریکراو. بەرپرسانی حکومەت و رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان راپۆرتیانداوە کە نەریتی "خوێنبایی"--کە ئەندامانی خێزان، لەناویاندا ژنان و منداڵان، دەدرێن بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکی خێڵەکیی--هێشتا کێشەیە، بەتایبەتی لە پارێزگاکانی باشور.
گێچەڵی سیکسی: یاسا قەدەغەی پەیوەندی سێکسی دەکات لەدەرەوەی هاوسەرگیری، لەناویاندا گێچەڵی سێکسی کە وەک دەستپێشخەری بۆ سیکس سەیر دەکرێت. سزاکان ئەگەر حوکمدرا بریتیە لە غەرامە و زیندانییکردن. یاسا سزاکە هەڵدەگرێت ئەگەر بەشدارانی سەڵت بڕیاریاندا هاوسەرگیری بکەن. هیچ زانیارییەک بەردەست نەبوو لەسەر کاریگەری جێبەجێکردنی حکومەت. یاسا گێچەڵی سێکسی قەدەغە کردوە لە شوێنی کار. لە زۆربەی ناوچەکان تەنها چەند پەناگەیەکی ئافرەتان هەبوو یان هەر نییە، هەروەها زانیاری، هاوکاری، هێڵی گەرم نییە و پۆلیس راهێنان و هەستیاری نییە بەرامبەر بەم پرسە.
بەهۆی نەبوونی پەناگە، دەسەڵاتەکان زۆرجار قوربانیانی گێچەڵی سێکسی دەستبەسەر یان زیندانی دەکەن بۆ پاراستنیان. هەندێک ئافرەت، بەبێ بەدیل، بێلانە دەبن.
کۆنترۆڵکردنی زۆرەملێی زیادبوونی دانیشتوان: راپۆرت هەبوو لەسەر ئەوەی کە داعش ئەو ئافرەتە ئێزیدییانەی سکپڕیان کردوون ناچارکردوە لەباربردن ئەنجام بدەن. راپۆرت نەبوو لەسەر خەساندنی نەخوازراو. خەمڵاندنەکان لەسەر مردنی پاش منداڵبوون و بەربڵاوی رێگرتن لە سکپڕی بەردەستن لە:
www.who.int/reproductivehealth/publications/monitoring/maternal-mortality-2015/en/.
جیاکاری: ئەگەرچی دەستور قەدەغەی جیاکاری دەکات لەسەر بنەمای جێندەر، پێوەرە کۆمەڵایەتییە کۆنەپارێزەکان بەربەستن لەبەردەم توانای ئافرەتان بۆ بەهرەمەندبوون لەهەمان پێگەی یاسایی و مافەکانی پیاوان لە هەموو بوارەکانی سیستمی دادوەری. داعش بەربەستی تووندی دانابوو لەسەر جوڵە و جلوبەرگی ئافرەتان لەو ناوچانەی کۆنترۆڵی کردبوون.
لە ساڵی 2016 یونامی راپۆرتیدا کە ئافرەتان 51 لەسەتی ئاوارەکانی وڵات پێکدەهێنن. نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری ئافرەتان لە عێراق وتی کە هەڵوەشاندنەوەی وەزارەتی کاروباری ئافرەتان ئاستەنگێکی تری دروستکردوە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ پرسەکانی ناکۆکی و ئاوارەبوون، بەتایبەتی لەبەرئەوەی زۆرینەی ئاوارەکان ئافرەتن.
یاسا و دابونەریت بەگشتی رێز لە ئازادیی جوڵەی ئافرەتان ناگرن. بۆ نموونە، یاسا رێگرە لە ئافرەت داوای پاسپۆرت بکات بەبێ رەزامەندی وەلی ئەمری نێرینە یان نوێنەری یاسایی. ئافرەتان ناتوان بەڵگەنامەی باری شارستانی بەدەستبهێنن--کە پێویستە بۆ دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییە گشتییەکان، کۆمەکی خۆراک، چاودێری تەندروستی، پەروەردە، و خانووبەرە--بەبێ رەزامەندی کەسێکی نزیکی نێرینە. بەپێی رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان، ئەم رێگرییە کاریگەری هەیە لەسەر ئافرەتان لەکاتی ناکۆکیدا. لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی داعش، راپۆرت هەیە کە داعش قەدەغەی کردوە ئافرەتان لە ماڵ بچنە دەرەوە بەبێ ئەوەی ئەندامێکی خێزانی نێرینەیان لەگەڵدا بێت. هاوکات داعش رێگری کردوە لە ئافرەتە پیشەییەکان بگەڕێنەوە سەر کار، جگە لە کارمەندانی تەندروستی و مامۆستایان. فەرمانگەی توانادارکردنی ئافرەتان لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لایەنی سەرەکیی حکومەتە بۆ پرسەکانی ئافرەتان.
منداڵان
تۆمارکردنی لەدایکبوون: دەستور دەڵێت کە هەر کەسێک کە بەلای کەمەوە یەکێک لە باوانی هاوڵاتی بێت دەبێت بە هاوڵاتی. شکستخواردن لە تۆمارکردنی لەدایکبوون بۆتە هۆی بێبەشبوون لە خزمەتگوزارییە گشتییەکانی وەک پەروەردە، خۆراک، و چاودێری تەندروستی. ئافرەتانی سەڵت و بێوەژن زۆرجار کێشەیان هەبوە لە تۆمارکردنی منداڵەکانیان. ئەگەرچی لە زۆربەی کەیسەکاندا دەسەڵاتەکان بڕوانامەی لەدایکبوونیان بەخشیوە پاش تۆمارکردنی لەدایکبوونەکە لەڕێگەی وەزارەتەکانی تەندروستی و ناوخۆ، بەڵام وەک دەگوترێت هەندێک جار ئەمە پرۆسەیەکی درێژخایەن و ئاڵۆز بووە. حکومەت بەگشتی پابەندە بە مافەکان و خۆشگوزەرانی منداڵانەوە، ئەگەرچی منداڵانی ناهاوڵاتی لە کۆمەکەکان بێبەش کردوە. ئاژانسە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە کە کێشەی بەربڵاو هەیە بۆ ئەو منداڵانەی کە لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش لەدایکبوون لە بەدەستهێنانی بڕوانامەی لەدایکبوونی حکومیی.
پەروەردە: پەروەردەی سەرەتایی زۆرەملێیە بۆ منداڵانی هاوڵاتی بۆ شەش ساڵی یەکەمی قوتابخانە و تا تەمەنی 15 ساڵی لە هەرێمی کوردستانی عێراق؛ پەروەردە بێبەرامبەر دابین دەکرێت بۆ هاوڵاتیان. دەستگەیشتنی یەکسان بە پەروەردە بۆ کچان هێشتا گرفتە، بەتایبەتی لە ناوچە گوندییەکان و ناوچە نائارامەکان.
لە مانگی ئاب، بەپێی راپۆرتی یونسێف (UNICEF)، منداڵان پێکهێنەری نزیکەی نیوەی سێ ملیۆن عێراقی ئاوارەن بەهۆی ناکۆکییەوە، ئەمەش بۆتە هۆی زۆر سنووردارکردنی دەستگەیشتنیان بە پەروەردە؛ بەلای کەمەوە 70 لەسەتی منداڵانی ئاوارە ساڵێکی خوێندنیان فەوتاوە.
پێشێلکاری بەرامبەر منداڵ: توندوتیژی دژی منداڵان هێشتا کێشەیەکی گەورەیە. بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی 2011 بەپاڵپشتی نەتەوە یەکگرتووەکان (دوا ساڵ کە ئاماری پشت پێبەستراو بەردەست بێت)، 46 لەسەتی کچانی نێوان 10 و 12 ساڵان رووبەڕووی توندوتیژی خێزانی بوونەتەوە. یاسا پاراستنی دابینکردوە بۆ ئەو منداڵانەی کە قوربانی توندوتیژی خێزانین یان لە پەناگەکان، خانووەکانی دەوڵەت و خانەکانی بێسەرپەرشتیارانن.
وەزارەتەکانی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، پەروەردە و رۆشنبیری و لاوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان هێڵی گەرمی بێبەرامبەریان هەیە بۆ راپۆرتدان لەسەر پێشێلکارییەکان لەدژی مافەکانی منداڵان، یان بۆ وەرگرتنی راوێژ لەم بارەیەوە.
هاوسەرگیری زوو و بەزۆر: کەمترین تەمەنی یاسایی بۆ هاوسەرگیری 15 ساڵە بە مۆڵەتی باوانەوە و 18 ساڵە بەبێ مۆڵەتی باوان. حکومەت هەوڵی داوە ئەم یاسایە جێبەجێ بکات. نەریتی هاوسەرگیری بەزۆری کچان لەسەرانسەری وڵات روویداوە. بەپێی یونسێف (UNICEF) لە ساڵی 2016، نزیکەی 975.000 ژن و کچ پێش تەمەنی 15 ساڵی هاوسەرگیرییان کردوە، دوو هێندەی ساڵی 1990. هاوسەرگیری زوو و بەزۆر، هەروەها هاوسەرگیری کاتیی پێشێلکار، لە ناوچە شارستانی و گوندییەکان روویداوە.
بەپێی ئەنجومەنی باڵای کاروباری خانمانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پەنابەران و ئاوارەکان لە هەرێمی کوردستانی عێراق بوونەتە هۆی زیادبونی هاوسەرگیری منداڵ و فرەژنی.
رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان راپۆرتیانداوە کە هەڕەشەکردنی مێرد یان خێزانەکانیان بۆ تەڵاقدانی ئەو ژنانەی زۆر بە گەنجی هێناویانن (تەمەن 12 تا 16) بۆ فشارخستنە سەر خێزانی کچەکان بۆ پارەدانی زیاتر بە مێردی کچەکە و خێزانەکەی، کردەیەکی بەربڵاوە. قوربانییەکانی ئەم تەڵاقدانە بەزۆرانە ناچاربوون مێردەکانیان و خێزانی مێردەکانیان بەجێبهێڵن، هەروەها دابونەریتە کۆمەڵایەتییەکان سەبارەت بە ئابڕوی خێزان زۆرجار رێگربوون لە گەڕانەوەی قوربانییەکان بۆ لای خێزانەکانیان، کە ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی چەندین کچی هەرزەکار بێکەس بمێننەوە.
خراپ بەکارهێنان (ئیستغلال)ی منداڵان: یاسا خراپ بەکارهێنانی منداڵانی بۆ مەبەستی بازرگانی، هەروەها هەموو جۆرەکانی پۆڕنۆگرافی (وێنە و فیلمی سێکسی)، لەناویاندا پۆڕنۆگرافی منداڵانی قەدەغە کردوە. لەماوەی ساڵدا ئەندامانی داعش کچانیان ناچارکردوە هاوسەرگیری بکەن لەگەڵ جەنگاوەرانی داعش (بڕوانە بڕگەی 1.g.). لەشفرۆشی منداڵان یەکێک بوو لە کێشەکان. لەبەرئەوەی تەمەنی بەرپرسیارێتی یاسایی تاوان نۆ ساڵە لە ناوەند و 11 ساڵە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، دەسەڵاتەکان زۆرجار منداڵە خراپ بەکارهاتووەکان وەک تاوانبار مامەڵە دەکەن لەجیاتی ئەوەی وەک قوربانی سەیریان بکەن. سزاکان بۆ حوکمی خراپ بەکارهێنانی منداڵ بۆ مەبەستی بازرگانی لەنێوان غەرامە و زیندانیکردن و سزای مەرگدایە. هیچ زانیارییەک بەردەست نەبوو لەسەر کاریگەریی جێبەجێکردنی حکومەت.
خراپ بەکارهێنانی سێکسی منداڵانی ئێزیدی لەلایەن داعشەوە لەماوەی ساڵدا زۆر بەربڵاو بوو لەو ناوچانەی لەژێر کۆنترۆڵی گروپەکەدان؛ لە پێشێلکارییەکاندا لاقەکردن و بەکۆیلەکردنی سێکسی هەبوو.
منداڵانی ئاوارە: نائارامی و پێکدادانی چالاک لەنێوان هێزەکانی حکومەت و داعش بۆتە هۆی ئاوارەبوونی ژمارەیەکی زۆری منداڵان. بەهۆی پێکدادانەکانی سوریا، ژمارەیەکی زۆر منداڵ و دایکی سەڵت لە سوریاوە پەنایان هێناوە بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق (بڕوانە بڕگەی 2.d.).
رفاندنی نێودەوڵەتی منداڵ: عێرق ئەندام نییە لە پەیمانی لاهای 1980 لەسەر بوارە مەدەنییەکانی رفاندنی نێودەوڵەتی منداڵ (Hague Convention on the Civil Aspects of International Child Abduction). بڕوانە راپۆرتی ساڵانەی وەزارەتی دەرەوە لەسەر رفاندنی نێودەوڵەتی منداڵ لەلایەن باوانەوە لەم لینکە:
travel.state.gov/content/childabduction/en/legal/compliance.html
دژەسامی
ژمارەیەکی کەمی هاوڵاتی جوو لە بەغداد دەژین. بەپێی ئامارە نافەرمییەکانی وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی حکومەتی هەرێمی کوردستان، نزیکەی 430 خێزانی جوو لە هەرێمی کوردستانی عێراق دەژین. هیچ راپۆرتێک نەبوو لەسەر کردەی دژەسامی لە وڵات لەماوەی ساڵدا.
بازرگانیکردن بە مرۆڤ
بڕوانە راپۆرتی بازرگانیکردن بە مرۆڤی وەزارەتی دەرەوە لەم لینکە: www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/
کەسانی خاوەن کەمئەندامی
ئەگەرچی دەستور دەڵێت پێویستە حکومەت، لەڕێگەی یاسا و رێنماییەکانەوە، هاوکاری کەسانی خاوەن کەمئەندامی بکات و راهێنانەوەیان بۆ دابین بکات لەپێناو تێکەڵکردنەوەیان لەگەڵ کۆمەڵگە، بەڵام هیچ یاسایایەک جیاکاری لەدژی کەسەکان قەدەغە ناکات لەسەر بنەمای جەستەیی، هەستەکیی، ژیریی یان کەمئەندامی مێشکی. راپۆرت هەبوو لەسەر ئەوەی کە کەسانی خاوەن کەمئەندامی ئەزموونی جیاکاریان کردوە بەهۆی لەککەی کۆمەڵایەتییەوە. ئەگەرچی ئەنجومەنی وەزیران لە 2016 فەرمانێکی دەرکردوە لەسەر دەستگەیشتنی کەسانی خاوەن کەمئەندامی بە بیناکان و شوێنە پەروەردەییەکان و شوێنەکانی کار، جێبەجێکردنی ناتەواو بۆتە هۆی سنوورداری دەستگەیشتن. رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە زۆر منداڵی کەمئەندام وازیان لە قوتابخانە هێناوە بەهۆی دەستنەگەیشتنی گونجاو بە بینای قوتابخانە، نەبوونی کەرەستەی گونجاوی فێرکردن لە قوتابخانەکان، و کەمی مامۆستای شیاو بۆ کارکردن لەگەڵ منداڵانی خاوەن کەمئەندامی گەشەیی یان ژیریی.
وەزیری کار و کاروباری کۆمەڵایەتی سەرکردایەتی کۆمسیۆنی سەربەخۆی بایەخدان بە کەسانی خاوەن کەمئەندامی دەکات کە لە کۆتایی 2016 دەستبەکاربوو. هەر هاوڵاتیەکی عێراقی کە داوای وەرگرتنی خزمەتگوزارییە حکومییە پەیوەستەکان بە کەمئەندامی بکات، پێویستە سەرەتا هەڵسەنگاندنی کۆمسیۆنی بۆ بکرێت. جێگری وەزیری کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرۆکایەتی کۆمسیۆنێکی هاوشێوە دەکات، کە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتیەکی تایبەتەوە لە وەزارەت بەڕێوەدەبرێت.
کۆتای 5 لەسەتی کاری کەرتی گشتی هەیە بۆ کەسانی خاوەن کەمئەندامی، بەڵام جیاکاری کار درێژەی هەیە، و چاودێران پێشبینی ئەوە دەکەن کە ئەم کۆتایە لە کۆتای ساڵدا بەدینەهاتوە (بڕوانە بڕگەی 7.d.). هاوکاری تەندروستی مێشکی (دەروونی) بۆ زیندانییانی خاوەن کەمئەندامی بوونی نییە.
وەزارەتی تەندروستی چاودێری تەندروستی، کۆمەک و راهێنانەوە، ئەگەر بەردەست بن، دابین دەکات بۆ ئو کەسانەی کەمئەندامیان هەیە، کە هاوکات دەتوانن کۆمەک لە فەرمانگەکانی تر وەربگرن، لەناویاندا نووسینگەی سەرۆک وەزیران. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی چەندین دامەزراوەی هەیە بۆ منداڵان و لاوانی خاوەن کەمئەندامی. وەزارەت پرۆگرامی قەرزی هەیە بۆ کەسانی خاوەن کەمئەندامی بۆ راهێنانی پیشەیی.
کەمایەتیە نەتەوەیی/رەگەزی/ئیتنیکیەکان
دانیشتوانی وڵات پێکدێن لە عەرەب، کورد، تورکمان و شەبەک، هەروەها کەمایەتیە ئیتنی و ئاینییەکانی وەک کلدان، ئاشوری، ئەرمەنی ئۆرسۆدۆکس، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، بەهایی، کاکەیی، و ژمارەیەکی کەم جوو. هاوکات وڵات کۆمەڵگەی بچوکی دۆم (رۆمانی) هەیە، لەگەڵ نزیکەی 500 هەزار هاوڵاتی بەڕەگەز ئەفریکی، کە زیاتر لە بەسرە و پارێزگاکانی دەوروبەری دەژین.
کارتی ناسنامەی نیشتیمانی بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی منداڵان وەک موسوڵمان تۆماردەکات ئەگەر بەلای کەمەوە یەکێک لە باوانیان موسوڵمان بێت یان ئەگەر یەکێک لە باوانیان لە ئاینێکی ترەوە بوو بێت بە موسوڵمان. یاسا رێگەی نەداوە بە هەندێک لە گروپە ئایینییەکان، لەناویاندا بەهایی، بۆ تۆمارکردنی ئایینەکەیان لەسەر کارتی ناسنامەی نیشتیمانی. هاوکات یاسا رێگەنادات بە موسوڵمان کە چوونەتە سەر ئاینێکی تر ئەم گۆڕانکارییانە لە کارتی ناسنامەی نیشتیماندا تۆماربکەن.
داعش لەناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی خۆی چەندین پێشێلکاری گەورەی ئەنجامداوە لەدژی ئێزیدی، شەبەک، مەسیحی و کەمایەتییەکانی تر. گروپە چەکدارە نایاساییەکانی تریش کەمایەتییە ئیتنی و ئاینییەکانیان کردۆتە ئامانج (بڕوانە بڕگەی 1.g.).
زۆرینەی ئەو 500.000 کەسە بەڕەگەز ئەفریکیە لە هەژاری سەختدا دەژین و رێژەی نەخوێندەواری و بێکاری لەناویاندا بەرزە. لە سیاسەتدا نوێنەرایەتی نەکراون، هەروەها هیچ پۆستێکی باڵای حکومییان نییە. هاوکات، دەڵێن کە جیاکاری لەدژیان بۆتە هۆی ئەوەی نەتوانن کاری حکومیی بەدەستبهێنن. ئەندامانی ئەم کۆمەڵگەیە کێشەی بەدەستهێنانی دادوەرییان هەیە سەبارەت بە زەویە دەستبەسەراگیراوەکانیان لەکاتی جەنگی عێراق-ئێران. ئەگەرچی چەند کەیسێکیان لە دادگا بردۆتەوە، هێشتا قەرەبوویان وەرنەگرتوە.
راپۆرت هەبوو لەسەر دەسەڵاتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە جیاکاری دەکەن لەدژی کەمایەتیەکان، لەناویاندا تورکمان، عەرەب، ئێزیدی، شەبەک و مەسیحییەکان، لە ناوچە جێناکۆکەکان. بۆ نموونە، دادگاکان بەدەگمەن سکاڵای مەسیحی لەدژی کورد سەبارەت بە ناکۆکی موڵکداری قبوڵ دەکەن.
ئەگەرچی عەرەب زۆرینەن لە زۆربەی ناوچەکانی وڵات، لە کەرکوک کەمینەن، هەروەها دانیشتوانی عەرەبی شارەکە زۆرجار هێزەکانی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان تۆمەتبار دەکەن بە جیاکاری لەدژی عەرەب و بەئامانجکردنیان، پەلاماردانیان و رفاندنیان.
هاوڵاتیانی کەرکوک، بەتایبەتی عەرەبی سوننە، رووبەڕووی فشاربوونەوەتەوە بۆ بەجێهێشتنی کەرکوک، بەتایبەتی لە مانگەکانی پێش ریفراندۆمی سەربەخۆیی کورد لە 25 ئەیلول. بۆ نموونە، لە ئەیلول راپۆرت هەبوون کە دەسەڵاتدارانی کورد لە کەرکوک دەستیانگرتوە بەسەر ناسنامەی دانیشتوانی نا-کورد، وەک هەوڵێک بۆ ئاوارەکردنیان.
کردەکانی توندوتیژی، جیاکاری، و پێشێلکارییەکانی تر لەسەر بنەمای ئاراستەی سێکسی و شوناسی جێندەری
سەرەڕای هەڕەشەی دووبارە و توندوتیژی کە کەسانی هاوڕەگەزخواز و ئەوانەی رەگەزیان گۆڕیوە (LGBTI)، حکومەت شکستیخواردوە لە دەستنیشانکردن، گرتن و دادگاییکردنی پەلاماردەران یان پاراستنی کەسانی بەئامانجکراو.
دەسەڵاتەکان پشتیان بەستوە بە تۆمەتی شکاندنی ئادابی گشتی یان لەشفرۆشی بۆ دادگاییکردنی چالاکییە سێکسییەکانی نێوان هەمان رەگەز. دەسەڵات هەمان ئەم تۆمەتانەیان بەکارهێناوە بۆ دەستگیرکردنی کەسانی هاوڕەگەزخواز کە بەشداربوون لە پەیوەندی سێکسی لەگەڵ هەر کەسێک جگە لە هاوسەرەکانیان.
جیاکاری کۆمەڵایەتی لە کار، پیشە و خانووبەرە لەسەر بنەمای ئاراستەی سێکسی، شوناسی جێندەری، و سیمای نائاسایی بەربڵاو بوو.
کەسانی (LGBTI) زۆرجار رووبەڕووی پێشێلکاری و توندوتیژی دەبنەوە لە خێزان و ئەکتەرە ناحکومییەکانەوە. سەرەڕای توندوتیژی بەئامانجکراو، کەسانی (LGBTI) لەژێر مەترسی کوشتندان لەسەر شەرەف. بۆ نموونە، لە 1 ئادار، ئەندامێکی نزیکی خێزان پیاوێکی کوشت کە پێدەچوو یەکێک بێت لە دوو پیاو کە سێکسی هاوڕەگەز دەکەن لە ڤیدیۆیەکی بڵاوکراوەدا لەسەر ئەنتەرنێت.
پەیوەندییە ناوخۆییەکان راپۆریانداوە کە گروپە میلیشیاییەکان "لیستی کوشتن"ی (LGBTI)یان ئامادەکردوە و ئەو پیاوانەیان کوشوتوە کە لەو بڕوایەدان هاوڕەگەزخوازن، جووتڕەگەزخوازن یان رەگەزیان گۆڕیوە. لە 4 تەموز، راگەیاندنەکان راپۆرتیاندا کە ئەکتەر، مۆدێل و قوتابی کەرار نوشی، لە بەغداد بە چەقۆ کوژرا بەهۆی بڕوای خەڵک لەسەر ئاراستەی سێکسی.
داعش بەردەوام بوو لە بڵاوکردنەوەی ڤیدیۆی کوشتنی ئەو کەسانەی تۆمەتباریان دەکردن بە چالاکی هاوڕەگەزخوازی لەڕێگەی بەردبارانکردن و فڕێدانە خوارەوە لە باڵەخانە. هەروەها هەندێک گروپی چەکدار دەستیانکرد بە هەڵمەتێک لەدژی کەسانی هاوڕەگەزخواز لە بەغداد.
توندوتیژی یان جیاکاری تری کۆمەڵایەتی
راگەیاندنەکان راپۆرتیانداوە کە تۆڕەکانی تاوانکاری و هەندێک لە گروپە میلیشیاکان دەستیناگرتوە بەسەر موڵکی مەسیحییەکاندا لە بەغداد--هەروەها لە ئەنبار، بابل، بەسرە، دیالە و واست--بەبێ لێپرسینەوەی یاسایی ئەوتۆ، سەرەڕای بەڵێنەکانی نووسینگەی سەرۆک وەزیران بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لە دەستبەسەرداگرتنەکان.
بڕگەی 7. مافەکانی کرێکاران
a.ئازادیی پێکهێنانی رێکخراو و مافی دانوستانی بەکۆمەڵ
دەستور دەڵێت کە هەموو هاوڵاتیان مافی پێکهێنان و پەیوەندیکردنیان هەیە بە سەندیکا و رێکخراوی پیشەییەوە. بەڵام، یاسا قەدەغەی دەکات سەندیکای سەربەخۆ پێکبهێنرێت لەدەرەوەی فیدراسیۆنی گشتی کرێکارانی عێراق کە لەلایەن حکومەتەوە کۆنترۆڵکراوە. یاسا جیاکاری دژەسەندیکای قەدەغە ناکات و ئەو کرێکارانە ناگەڕێنێتەوە سەر کار کە بەهۆی چالاکی سەندیکاییەوە دەرکراون. یاسا رێگە بە کرێکاران دەدات نوێنەرانی خۆیان هەڵبژێرن بۆ دانوستانی بەکۆمەڵ، تەنانەت ئەگەر ئەندامی سەندیکاش نەبن، هەروەها ماف دەدات بە کرێکاران زیاتر لە یەک سەندیکایان هەبێت لە شوێنی کار. لە تشرینی دووەم پەرلەمان واژۆکردنی پەیمانی رێکخراوی کاری نێودەوڵەتی ژمارە 87، ئازادی رێکخراوەیی و پاراستنی مافی خۆڕێکخستنی پەسەنکرد.
یاسایەکی سەردەمی سەدام حوسەین هەموو چالاکییە سەندیکاییەکانی کەرتی گشتی قەدەغە دەکات. یاساکە هاوکات کرێکارانی دامەزراوەکانی موڵکی دەوڵەت (کە تەنها 10 لەسەتی کۆی هێزی کار پێکدەهێنن) وەک فەرمانبەرانی کەرتی گشتی هەژماردەکات. رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لۆبیان کرد بۆ یاسای سەندیکا بۆ زیادیکردنی مافە سەندیکاییەکان.
کرێکارانی کەرتی تایبەت لەو شوێنانەی کار کە زیاتر لە 50 کرێکاریان هەیە دەتوانن لیژنەی کرێکاران پێکبهێنن --لقی سەندیکان کە مافی سنوورداریان هەیە--بەڵام زۆربەی بیزنسەکانی کەرتی تایبەت کەمتر لە 50 کرێکاریان هەیە.
دادگاکانی کرێکاران دەسەڵاتیان هەیە بۆ تاوتوێکردنی پێشێلکارییەکانی یاسای کار و ناکۆکییەکان، بەڵام هیچ زانیارییەک بەردەست نەبوو لەسەر جێبەجێکردنی یاسا بەرکارەکان، لەناویاندا ئایا رێککارەکان خێرا و کاران. مانگران و رابەرانی سەندیکا پێشتر راپۆرتیانداوە کە بەرپرسانی حکومەت هەڕەشەیان لێدەکەن و گێچەڵیان پێدەکەن، ئەگەرچی کەیسی گەورە نەبوو لەماوەی ساڵدا.
یاسا رێگە بە دانوستانی بەکۆمەڵ دەدات لە کەرتی تایبەت، ئەگەرچی لە کرداردا، دەسەڵاتدارانی حکومەت هەندێک کات پێشێلی مافەکانی دانوستانی بەکۆمەڵی کرێکارانی کەرتی تایبەت دەکەن. هەندێک لە سەندیکاکان دەتوانن رۆڵی پاڵپشت بگێڕن لە ناکۆکییەکانی کاردا، هەروەها مافیان هەیە داوای ناوبژیوانی لە حکومەت بکەن.
b.قەدەغەکردنی کاری بەزۆر یان زۆرەملێ
یاسا قەدەغەی هەموو جۆرەکانی کاری بەزۆر یان زۆرەملێ دەکات--لەناویاندا کویلایەتی، کارکردن بەرامبەر قەرز، و بازرگانیکردن بە مرۆڤ--بەڵام حکومەت بەشێوەیەکی کاریگەر چاودێری یاساکەی نەکردوە یان جێبەجێی نەکردوە. سزاکان گونجاو نەبوون بۆ نەهێشتنی پێشێلکارییەکان.
خاوەنکارەکان کرێکاری کۆچبەری بیانی، بەتایبەتی کرێکارانی بیناسازی، پاسەوان، خاوێنکەرەوە، چاککەرەوە و کرێکاری ماڵانیان رووبەڕووی بەزۆر کارکردن کردۆتەوە، دەستیانگرتوە بەسەر بەڵگەنامەکانیان، جوڵە و پەیوەندییەکانیان سنوردارکردوون، پێشێلکاری جەستەیی، گێچەڵی سێکسی و لاقەکردنیان ئەنجامداوە، موچەیان نەداون و بەزۆر کاتی زێدەکیی کاریان پێکردوون. چەندین کەیس هەبوو کە خاوەنکار دەستی بەسەر بەڵگەنامەکاندا گرتوە، پارەدانی بەپێی گرێبەست راگرتوە، و رێگەی لە کرێکارانی بیانی گرتوە شوێنی کار بەجێبهێڵن.
خاوەنکارەکان بەزۆر کاری ماڵانیان بە ئافرەتان کردوە لەڕێگەی هاوسەرگیری بەزۆر و هەڕەشەی تەڵاق، هەروەها ئەو ئافرەتانەی لەم جۆرە هاوسەرگیرییە رایانکردوە یان مێردەکانیان تەڵاقیانداون رووبەڕووی بەزۆر کارکردنی تر بوونەتەوە. ئاوارە مێینەکان رووبەڕووی ئیستیغلالی ئابوری و جیاکاری هەلومەرجی کار بوونەتەوە. بەپێی سەرچاوە ناوخۆییەکان، داعش ئیستغلالی سێکسی هەزاران ژن و کچی ئێزیدی و کەمایەتیەکانی تری کردوە، هەروەها پیاو و کوڕەکانی ناچارکردوە خزمەتی سەربازی بکەن (بڕوانە بڕگەی 1.g. و 6).
هەروەها بڕوانە راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە لەسەر بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەم لینکە:
www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/
c.قەدەغەکردنی کارکردنی منداڵ و کەمترین تەمەنی کارکردن
دەستور و یاسا کارکردنی منداڵ قەدەغە دەکەن. لەو ناوچانەی کە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیدان، کەمترین تەمەنی کارکردن 15 ساڵە. یاسا کاتژمێرەکانی کارکردنی سنووردارکردوە بۆ کەسانی خوار تەمەن 18 ساڵ بۆ حەوت کاتژمێر لە رۆژێکدا و قەدەغەی کارکردن دەکات لە کاری مەترسیدار بۆ تەندروستی، سەلامەتی و دەروونی کەسانی خوار تەمەن 18 ساڵ. یاسای کار هەرزەکاران ناگرێتەوە (تەمەن 15 بۆ 18) کە لە کاری خێزاندا کاردەکەن و کاڵا بەرهەمدەهێنن تەنها بۆ بەکارهێنانی خێزان. لەبەرئەوەی منداڵان کە لە کاری خێزاندا کاردەکەن بەدەرن لە هەندێک پاراستن لە یاسای کار سەبارەت بە هەلومەرجی کار، راپۆرت هەبوون کە منداڵان کاری مەترسیدار ئەنجام دەدەن لەو کارانەدا کە خێزان خاوەندارێتیان دەکات. یاسا فەرمان دەکات کە خاوەنکاران تێچووی ساڵانەی پشکنیکی پزیشکی کرێکاری هەرزەکار (تەمەن 15 بۆ 18) لەئەستۆ بگرن، بەڵام قەدەغەی بەکارهێنانی منداڵان ناکات لە چالاکی نەشیاودا. منداڵانی نێوان تەمەنی 12 و 15 ناچار نەکراون بچن بۆ قوتابجانە، بەڵام هاوکات رێگەپێدراو نین کاربکەن؛ لەبەرئەوە رووبەڕووی خراپترین جۆرەکانی کارکردن بە منداڵ دەبنەوە. (لە هەرێمی کوردستانی عێراق پەروەردە زۆرەملێیە تا تەمەنی 15 ساڵان، کە هاوکات کەمترین تەمەنی یاساییە بۆ کارکردن). پێشێلکاری حوکمدراو سزا دەدرێت بە زیندانی بۆ ماوەی 30 رۆژ تا شەش مانگ و غەرامە لەنێوان 100.000 تا 518.000 دینار (88 تا 455 دۆلار)، ئەمە دووقات دەبێت ئەگەر پێشێلکارییەکە دووبارە کرایەوە. داتای جۆری لەسەر کارکردنی منداڵ سنووردارە، بەتایبەتی سەبارەت بە خراپترین جۆرەکانی کارکردنی منداڵ، ئەم فاکتەرە بۆتە هۆی سنوورداتر کردنی جێبەجێکردنی پاراستنە یاساییەکانی ئێستا.
کارکردنی منداڵ، لەناویاندا خراپترین جۆرەکان، لەسەرانسەری وڵات هەیە. خزمەتگوزاری پشکنینی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی هەوڵیداوە پابەند بێت بە یاساوە کە قەدەغەی کارکردنی منداڵ دەکات لە کەرتەکانی تایبەت و گشتی. پشکنینەکان بەردەوامن، بەڵام بەهۆی پێکدادانەوە لەگەڵ داعش و زۆری ژمارەی ئاوارەکان، هەروەها کەمی توانا و جەخت خستنە سەر ئاسایش و شەڕێ تیرۆر، هەوڵەکانی بەرپرسانی جێبەجێکردنی یاسا بۆ چاودێریکردنی ئەم کردارانە ناکارا بوون، و سزاکان بۆ پێشێلکارییەکان وەک ترسێنەر کاریان نەکردوە.
چاودێری مافی مرۆڤی عێراق دۆکۆمێنتی کەیسی ئەو منداڵە ئاوارانەی کردوە کە ناچارکراون لەگەڵ خێزانەکانیان کۆچ بکەن و لە ئەنجامدا کاربکەن.
روپێوێکی ئەنجامدراو لەمساڵدا لەلایەن گروپێکی مافی مرۆڤی کوردییەوە گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە منداڵانی تەمەن 15 ساڵ و خوارتر فشاریان خراوەتەسەر لەلایەن خێزانەکانیانەوە بۆ سواڵکردن لە پارێزگای سلێمانی. زۆرینە منداڵی خێزانە پەنابەرە سورییەکان بوون یان خەڵکی ناوچەکانی تر بوون. بەپێی حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی لەو بڕوایەدایە کە 1.700 منداڵ لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، زۆرجار لەسەر شەقامەکان وەک فرۆشیار یان سواڵکەر، ئەمەش رووبەڕووی پێشێلکارییان دەکاتەوە. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هێڵێکی گەرمی 24 کاتژمێری هەیە بۆ راپۆرتدان لەسەر پێشێلکارییەکانی کار، لەناویاندا کارکردنی منداڵ، هێڵە گەرمەکە نزیکەی 200 پەیوەندی لە مانگێکدا وەرگرتوە.
راپۆرت هەبوون کە داعش و گروپە چەکدارەکانی تر منداڵانیان بەکارخستوە بۆ کۆکردنەوەی زانیاری، کارکردن لە خاڵەکانی پشکنین، پاسەوانیکردنی شەقامەکان، هەروەها وەک پەیامبەر (بڕوانە بڕگەی 1.g. و بڕگەی 6 منداڵان). بەڵگە نەبوو لەسەر ئەوەی حکومەت بەمەبەست منداڵانی بردبێتە ناو هێزە چەکدارەکانەوە، ئەگەرچی راپۆرت هەبوون لەسەر گروپەکانی حەشدی شەعبی کە راهێنانی سەربازی پێشکەش دەکەن بە هەرزەکاران.
رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە باندە رێکخراوەکان منداڵان بەکاردەهێنن بۆ سواڵکردن. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بەردەوامە لە پرۆگرامێکی قەرزی 2016 بۆ هاندانی خێزانە داهات کەمەکان منداڵەکانیان بنێرن بۆ قوتابخانە لەجیاتی سواڵکردن لەسەر شەقامەکان.
بڕوانە راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە لەسەر ئەنجامەکانی خراپترین جۆرەکانی کارکردنی منداڵ لەم لینکە:
www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/findings
d.جیاکاری لەبواری کار و پیشە
دەستور دەڵێت کە هەموو هاوڵاتیان لەبەرامبەر یاسادا یەکسانن بەبێ رەچاوکردنی جێندەر، مەزهەب، بۆچوون، بڕوا، نەتەوە یان بنەڕەت. یاسا جیاکاری قەدەغە دەکات لەسەر بنەمای رەگەز، سێکس، ئایین، بنەڕەتی کۆمەڵایەتی، بۆچوونی سیاسیی، زمان یان پێگەی کۆمەڵایەتی، هەروەها هەر جۆرە گێچەڵێکی سێکسی لە شوێنی کار قەدەغە دەکات. حکومەت ناکارا بووە لە جێبەجێکردنی ئەم حوکمانە. یاسا جیاکاری قەدەغە ناکات لەسەر بنەمای کەمئەندامی، تەمەن، ئاراستەی سێکسی یان شوناسی جێندەری، هەبوونی ئەیدز (HIV)، یان هەر نەخۆشیەکی تری گوێزراوە.
جیاکاری لە کار و پیشە رووبەڕووی ئافرەتان، کرێکاری بیانی و کەمایەتییەکان بۆتەوە (بڕوانە بڕگەی 6). یاسا هەمان مافی هاوڵاتی دەدات بە کرێکاری کۆچبەری عەرەب بەڵام هەمان ماف نادات بە کرێکاری کۆچبەری نا-عەرەب، کە رووبەڕووی مەرجی قورسی نشینگە و ڤیزا دەبنەوە.
e.مەرجی پەسەندکراوی کار
کەمترین موچەی نیشتیمانی، کە بەپێی یاسای کاری فیدراڵی دانراوە، بریتییە لە 250.000 دینار (220 دۆلار) لە مانگێکدا. یاسا کاتژمێرە ستانداردەکانی کارکردنی رۆژانەی سنووردار کردوە بۆ هەشت کاتژمێر، لەگەڵ یەک یان زیاتر پشوو کە بگاتە 30 خولەک تا یەک کاتژمێر، هەروەها کاتژمێرە ستانداردەکانی کارکردن لە هەفتەدا 48 کاتژمێرە. یاسا رێگەدەدات بە کارکردنی زێدەکی تا چوار کاتژمێر لە رۆژێکدا و مەرجی پارەدانی بەرزی داناوە بۆ کاری زێدەکیی. حکومەت ستانداردەکانی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی دادەنێت. یاسا دەڵێت کە بۆ کاری مەترسیدار و تاقەتپڕوکێن، پێویستە خاوەنکار کاتژمێرەکانی کارکردنی رۆژانە کەمبکاتەوە. یاسا مافی داوە بە کرێکاران بۆ دوورکەوتنەوە لە دۆخێک کە مەترسی لەسەر تەندروسی و سەلامتیان هەبێت، بەبێ زیان گەیاندن بە کارەکەیان بەڵام ئەم مافە نادات بە فەرمانبەرانی مەدەنی یان کرێکارانی بیانی، کە پێکەوە زۆرینەی هێزی کاری وڵات پێکدەهێنن.
وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی دەسەڵاتی هەیە لەسەر پرسەکانی پەیوەست بە یاسای کار، کارکردنی منداڵ، موچە، پرسەکانی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی، و پەیوەندییەکانی کرێکاران. حکومەت رێنماییەکانی جێبەجێ نەکردوە کە مەرجەکانی کارکردن بەڕێوەدەبەن. کارمەندانی سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی وەزارەت کاردەکەن لەسەرانسەری وڵات، بەڵام نەبوونی یاسایەک بۆ بەڕێوەبردنی ئەم پشکنینانە رێگرە لە پابەندبوون و جێبەجێکردنی هەوڵەکان.
چوارچێوەی یاسایی و رێکخستن، هاوشان لەگەڵ ئاستی بەرزی توندوتیژی و نەبوونی ئاسایش لە وڵات، بەرزی رێژەی بێکاریی، کەرتی نافەرمیی گەورە و نەبوونی ستانداردەکانی کار، بوونەتە هۆی دروستبوونی دۆخی خراپ بۆ زۆربەی کرێکاران. برینداربوون لە شوێنی کار زۆر روودەدات، بەتایبەتی لەناو کرێکارانی دەستیی. نەبوونی سەرپەرشتی و چاودێری گرێبەستەکانی کار، هۆکارن بۆ لاوازیی کرێکارانی بیانیی و رووبەڕووی دۆخی ئیستیغلال و مامەڵەی خراپ بوونەتەوە. زانیاری کەم بەردەستە لەسەر کۆی ژمارەی کرێکاری بیانی لە وڵات، ئەگەرچی هەندێک چاودێر دەڵێن کە گروپی گەورەی کرێکاری بیانی هەیە، کە زۆربەیان بە نایاسایی لێرەن، لە شوێنی کار دەژین و کاردەکەن، هەندێک جار لە دۆخی نالەباردا.
توێژینەوەیەکی رێکخراوی ئاشتی و ئازادیی لە کوردستان لە ساڵی 2016 لەسەر مافەکانی کرێکاران و ئازادیی پێکهێنانی رێکخراو گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی کە زۆربەی شوینەکانی کار لە هەرێمی کوردستانی عێراق هەلومەرجی گونجاو و سەلامەت دابین دەکەن. بەڵام توێژینەوەکە رەخنە دەگرێت لە نەبوونی زانیاری لای کرێکاران لەسەر مافە یاساییەکانیان، لەناویاندا مافی پێکهێنانی رێکخراو. بەپێی کۆمسیۆنی سەربەخۆی مافی مرۆڤی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی 2016 بەهۆی کاری مەترسیدار لە پرۆژەکانی بیناسازی 64 کرێکار گیانیان لەدەستداوە.