بەدرێژای مێژوو ڕیشەی سیستەمی سەرمایەداری بەردەوام لە دۆخی قەیرانێکی گشتگیر و مەترسیداردا بوە و ئەوەشی ئەمڕۆ لە تابڵۆی سیاسی جیهان و ناوچەکدا دەبینرێ دەرهاوێشتەی هەمان قەیرانە و ناتوانرێ بەبێ خوێندنەوەی چاوچنۆکی سیستەمی سەرمایەداری لە دەست بەسەرداگرتن و داگیركاری دەست بۆ هیچ شرۆڤەیەکی تر ببرێ، چونکە سیستەمی سەرمایەداری هەمیشە لە پێناوشاردنەوەی شکست و قەیرانەکانی خۆیدا پەنای بۆ جەنگ و کاولکاری و دروست کردنی ئاڵۆزی سیاسی و ئابوری بردوە.
واتە سیستەمەكە نەك قەیران خوڵقێنە، بەڵكو خۆی و بوونی پەیوەستە بە قەیران و جەنگ و كاولكارییەوە، ئەوەی ئەمڕۆ دەیبین گەیشتنی ئەو قەیرانەیە بە لوتكە، لەسایەی سیاسەتەكانی دەوڵەتانی سەرمایەداری جیهانی مرۆڤایەتی بە یەكێك لە نائارامترین ساتەكانی خۆی دا تێدەپەڕێ، دەرئەنجامی ئەو جەنگ و قەیرانە كەڵكەبووانەش دەیان ملیۆن ئینسانی لە نێو خوێن و ئاگر و برسێتی و بێكاری و ئاوەریی و نەبوونی ئاوی شیاوی خواردنەوە و تێكچوون و پیسبوونی ژینگە و كەش و هەوادا خنکاندوە .
بۆیە گەر کەمێک وردتر لەو دۆخە بڕوانین دەبینین شەڕی ڕوسیا و ئوكرانیا بەشێكە لە دەرهاوێشتەكانی ئەو قەیران و ململانێیەی سیستەمی سەرمایەداری کە ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی لە ڕێگەی پڕ چەككردنی ئۆكرانیا و هاوكارییە داراییە گەورەكانیان بۆ( زیلنسكی) نوێنەرایەتی دەکەن و بونەتە هۆی خۆشکردنی ئاگری جەنگێکی مەترسیدار، لە دواین پێشهاتی ئەو جەنگەشدا بایدن داوای لە كۆنگریسی وڵاتەكەی كردووە، ڕەزامەندی لە سەر ٦٠ ملیار دۆلار دەربڕن تاوەكو بەمەبەستی پڕچەككردنی سوپای ئۆكرانیا و بەناو هاوكاری ئەو وڵاتە بیبەخشێ، ئەمە پێش هەر شتێك دەلالەتە لە درێژە كێشانی ئەو جەنگە، كە ملهوڕی پۆتین بڵێسەی ئاگری جەنگەكەی هەڵگیرساند و ناتۆش لە ڕێگەی ویستی فراوانخوازی خۆی بۆ سنوورەكانی ڕوسیا هۆیەكانی جەنگەكەی دابین كرد.
جەنگی ئیسرائیل- حەماس و پرسی فەلەستین
لە بەرەبەیانی ٧ی ئۆكتۆبەر و بە دەست پێشخەری چەكدارانی حەماس و لە ڕێگەی ئاسمان و زەمینەوە هێرش دەستی پێکرد و هێرشێكی بەرفراوانیان كردە سەر سوپای ئیسرائیل لەدەوروبەری كەرتی غەززە کە لەو هێرشەدا نزیكەی٣٠٠ سەرباز و هاوڵاتی مەدەنی كوژران و سەدانیشیان بریندار و بەبارمەتە گیران، بەجۆرێك چەكدارانی بزووتنەوەی حەماس دەستیان نەپاراست لە خەڵكی سیڤیل و هونەرمەند و ژنان و مناڵانی ئاهەنگە هونەرییەكانیش .
لەبەرامبەریشدا حكومەتی ئیسرائیل هەر زوو كەوتە كاردانەوەو، بڕیاری جەنگی هەڵگیرساند، لە زەوی و ئاسمانەوە دەستی كردە موشەكبارانكردنی كەرتی غەززە و ئەوانیش دەستیان نەپاراست لە بە ئامانجگرتنی ژنان و مناڵان و شوێنی نیشتەجێ بوونی هاووڵاتی سیڤیل و نەخۆشخانەكانی ئەو وڵاتە و تاوەكو ئێستا سەدان هاوڵاتی فەلەستینی بوونەتە قوربانی كە زۆرینەیان خەڵكی بێگوناهی ئەو وڵاتەن و هەزاران كەسیش ئاوارە بوون و زیاد لە ملیۆنێك كەس بەدەست بێ ئاوی و بێ كارەبایی و كەمی دەرمان و خۆراكەوە دەناڵێنن و لە ژێر گەمارۆیەكی كوشندەدا دەژین.
هەر لەگەڵ دەستپێكی شەڕەكە ئەمەریكا خوی كردە لایەنێكی شەڕ و بڕیاریدا كەشتی زەبەلاحی فڕۆكە هەڵگر بجوڵینێ و جەختی لەسەر پابەند بوونی هەمیشەیی خۆی كردەوە لەسەر پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل .
ئەم هەنگاوەی ئەمەریكا بەلای چاودێرانی سیاسەتی نێودەوڵەتی وا لێكدەدرێتەوە جوڵەكردنی ئەو كەشتیە جەنگیە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مانای فراوانبوونی جەنگ و ململانیەكانی ئیسرائیل ، فەڵەستینە بۆ جەنگێكێكی ئیقلیمی، لەو چوارچێوەیەشدا حوسیەكانی یەمەن و حیزبوڵای لوبنانی و ملیشیاكانی عێراق دەستیان كردۆتە جوڵە، هەڕەشەی بە ئامانجگرتنی هێزەكانی ئەمەریكا و ئیسرائیل دەكەن و ئێرانیش لەسەر ئاستی میدیا و جوڵەی دیبلۆماسی و تەنانەت جوڵەی سەربازی بە ئەگەرێكی كراوە دەزانێت.
لە چوارچێوەی كاردانەوەكانیشدا لە بەرانبەر ئەو دۆخەی لە ناوچەکە سەری هەڵداوە هێزە چەپەكان بە تایبەتی چەپی ئەوروپی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش پاڵپشتی خۆیان بۆ فەڵستیینییەكان دووپاتكردووە و جەختیان کردەوە کە ئەوەی ڕوو ئەدا شەڕێکی کاولکاریە و تەنها هاوڵاتی سڤیل زەرەرمەندە ،ئەم دۆخ و قۆناغە تەنها لەو ئاستەدا نەوەستاوە و ئەوەتا تورکیاش بێ گوێدانە هیچ پێوەرێکی نێوودەوڵەتی و بە پێی بەرژەوەندیە سیاسی و شۆڤێنیەکانی هێرشەكانی بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان زیاتر چڕبۆتەوە و گەیشتۆتە ئاستێکی مەترسیدار ، بەڵام بەداخەوە لەبەرانبەر ئەم هێرش و پەلامارانەی تورکیا بۆ سەر ڕۆژئاواو قەتڵ و عامی کورد و هەوڵەکانی بۆ گۆڕینی دیموگرافیای ناوچە کوردیەکانی ڕۆژئاوا كاردانەوەیەكی ئەوتۆی نێودەوڵەتی لێنەکەوتۆتەوە و تەنانەت نەبوەتە پرس و بابەتێکی گەرم نەک تەنها لەسەر ئاستی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بگرە هیچ کاردانەوەیەکیشی لای هێز و بزوتنەوە چەپەکانی ئەوروپی و ناوچەی رۆژ هەڵات دروست نەکرد و هەڵوێستێکی هاوبەشیان نەبوو لە بەرانبەر ئەو کاولکاریەی تورکیا بۆ سەر ڕۆژئاوای کوردستان
عێراق:
گەندەڵی و قەیرانی بەرزبوونەوەی دۆلار و چەكی ناحكومی و ململانێ لەسەر دەسەڵات و نفوز و نەبوونی سەروەری و كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا و هەڵئاوسان و خراپی خزمەتگوزاری و بێ كاری و بڵاوبوونەوەی بێشوماری ماددە هۆشبەرەكان و پیسبوونی ژینگە و كەش و هەواو و بەبیابان بوونی بەشێکی زۆری خاك دیمەنی سەرەكی تابلۆی سیاسی و كۆمەڵایەتی عێراقە و ئەمەش ڕاستەوخۆ کاریگەری خراپی لەسەر خەڵک و کۆمەڵگەی عێراقی جێهێشتوە و بوەتە هۆکاری شێواندنی ڕەوشی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی ، ئەمە جگە لە تێکچونی دۆخی سیاسی و گەشەکردنی هێزە چەکدارەکانی سەر بە ئێران و ئەمەش تاڕادەیک کاریگەری کردۆتە سەر پەیوەندیەکانی ئەمریکا و عێراق و بەم هۆیەشەوە ئەمریکا لە خۆئامادەکردنێکی کوتوپڕدا بڕیاری جێهشتنی بەشێك لە تیمەكانی باڵوێزخانەی ئەمەریكا لە عێراق و كۆنسوڵی ئەمەریكا لە هەولێر دەرکرد و ڕایگەیاند کە ئەو دۆخەی لە ناوچەکەدا هاتۆتە پێش و بەهۆی هێرش و هەڕەشەی هێزە چەكدارەكانی شیعەی نزیك لە ئێران سەرەتای قەیرانێكی ترە و ئەگەری بەكارهێنانی كارتی دۆلار لەلایەن ئەمەریكاوە ئەوەندەی تر دۆخی عێراقی ناسەقامگیر كردوە، ئەمە جگە لە هەڕەشەی سەرهەڵدان و ڕاپەڕینی جەماوەری و خۆپیشاندانەكان و هاتنە سەرشەقامی لایەنگرانی سەدر، وەك براوەیەكی تەهمیشكراوی هەڵبژاردنەكانی ٢٠٢١، دۆخی عێراقی لە لیواری نا ئارامی هێشتووتەوە.
لە هەمووی مەترسیدارتر دۆخی ژینگە و ئاو و هەواو بە بیابانبوونی عێراقە، ڕێكخراوی فاوی سەر بەنەتەوە یەكگرتووەكان لە ڕاپۆرتی ساڵانەی خۆیدا ئاماژە بەوە دەكات: ساڵانەی ٣-٤خاكی عێراق دەبێتە بیابان و هیچ هۆیەكی ژیانی تێدا نییە، لەگەڵ ئەوەشدا نەتەوەیەكگرتووەكان عێراقی بە یەكێك لە وڵاتە پێنج لەرزۆكەكەی ژینگە و ئاوهەوا داناوە لە نێو وڵاتانی جیهاندا و ئاماژەشی بەوە كردووە: گەر بێت و ڕێوشوێنی جدی و زانستی بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی ئەم مەترسیانە دانەنەرێت و حكومەتی عێراقی پلانێكی نشتیمانی نەبێت بۆ ئیدارەدانی ئاو و دروستكردنی بەنداو لە ٢٠ ساڵی داهاتوودا زیاد لە١٢ ملیۆن ئینسان ناچارن لە باشوری وڵاتەوە كۆچ بكەن بۆ باكوری وڵات، خودی وەزارەتی ژینگەی عێراقیش لە ڕاپۆرتێکدا جەخت لەو مەترسیانە دەکاتەوە و ئاماژەی بەو كردووە ٢-٣پلەی گەرمای عێراق زیادی كردووە، رێكخراوی تەندروستی جیهانی ڕوونی كردۆتەوە ئەم پیسبوونی كەش و هەوایە هۆكاری بەرفراوانی تەشەنەكردنی نەخۆشی سەرەتانە لەعێراقدا.
دیارە گەشەکردنی هەریەک لەو مەترسیانەش کە ئاماژەم پێکرد دواجار دەرهاویشتەی ئەمنی و كۆمەڵایەتی و سیاسی مەترسیداری لێدكەوێتەوە و دەبێتە مایەی تێکچونی ڕەوشی کۆمەڵایەتی عێراق و ڕەنگە پریشکی هەرێمی کوردستانیش بگرێتەوە.
هەرێمی كوردستان:
قەیرانی موچە و بودجە و خزمەتگوزاری و بێكاری و خەسخەسەكردنی كەرتی گشتی بەردەوامە، ئەمە جگە لە هەڕەشەی سەربازی ئێران و توركیا و دەستدرێژیەكانیان بۆ نێو خاكی هەرێم و ملمڵانێی هەر دوو حیزبی دەسەڵات و گواستنەوەی ملمڵانیكانیان بۆ بەغدا و لە نێو وەزارەتەكان و حكومەت و بەتایبەت وەزارەتی پێشمەرگە هەر بەردەوامە.
هەرێم تا دێت لاواز دەبێت و ئەم لاوازییە كراوەتە دەرفەت لەلایەن حكومەت و هێز و لایەنە عێراقیەكان بۆ زیاتر سازشكردنی دەسەڵاتدارانی ھەرێم و چەسپاندنی داواكارییەكانی بەغدا، بەتایبەت لە پاش بڕیارەكانی دادگای نێوبژیوانی پاریس لەسەر كەرتی نەوتی هەرێم، تا سنوری پێشلكردنی مافە دەستوورییەكان.
لەكاتێكدا پێشتربەر پرسی ئەم کابینەیەی حكومەت دوور لە زمانی دیبلۆماسیەت و هێمنانە تەحدای حكومەت و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵیشی دەكرد، بۆ نموونە ڕۆژی١٥ ی شوباتی ئەمساڵ دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری نادەستووری یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستانی دەركرد و، كۆمەڵێك ڕیوشوێنی دەستنیشان كرد، بۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم و، وەزارەتی نەوتی عێراقی پابەند كرد، بە ڕێوشوێنەكانی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەیەكی دەستووری، هەر زوو حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیارەكەی ڕەت كردەوە و بەسیاسی وەسفی كرد و لە لێدوانێكیدا مەسرور بارزانی لە كۆڕبەندی داڤۆس پابەند نەبوونی حكومەتەكەی بەبڕیارەكەی دادگای فیدراڵیەوە دوو پاتكردەوە.
ئەم هەموو ڕەتكردنەوە و تەحدا كردنە لەكاتێكدایە دادگای فیدراڵی عێراق، باڵاترین دادگایە لە عێراق و بۆ مەبەستی یەكلاكردنەوەی ململانێ یاسایی و دەستوورییەكان بەپێی ماددەی ٩٣ ی دەستور ساڵی٢٠٠٥ دامەزراوە و بڕیارەكانی بۆ دەسەڵاتەكان یەكلایكەرەوەو مولزەمە و هیچ دەسەڵات و لایەنێك مافی تانە لێدانی نییە و لەمێژووی١٧ ساڵی دروست بوونی ئەم دادگایە هیچ هێز و لایەنێكی عێراقی نەبووە پابەندنەبوونی خۆی بە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی عێراق ڕابگەیەنێت جگە لە حكومەت و لایەنە كوردستانیەكانی هەرێم، ئەمەش ئاماژەیەكی تری لاوازبوونی هەرێمی كوردستانە لە ئاست ئەو قۆناغ و بارودۆخە و پەیوەندیشی بە وەزعی ناوەخۆی دەسەڵاتدارانی ھەرێمەوە ھەیە پێش هەمووشتێک ، هەر لە دوای بڕیارەكەوە وەزارەتی نەوتی عێراق كەوتووتە هەنگاو و ڕێووشوێنی جێبەجێ كردنی بڕیارەكە لەوانە: دەستپێكردن بەدروست كردنی كۆمپانیایەك بۆ فرۆشتنی نەوتی هەرێم و هەڕەشەی سزادانی ئەو كۆمپانیانەی نەوتی هەرێم دەردەهێنن و پاشان گفتووگۆكردن لەگەڵ دەوڵەتی توركیا ڕێگرتن لە هەناردەکردنی نەوت لە خاكەكەیەوە و دروست کردنی لەمپەر لەبەردەم گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بازاڕەكانی جیهان.
لە تێڕامان لەو هەڵومەرجە و خوێندنەوەی ئەو هەموو قەیران و تەنگەژە سیاسی و ئابوریە و بە دیقەتدان لە ئاڵۆزی دۆخەکە پرسیارێکی جدی یەخەمان دەگرێت لەوەی بەڕاستی دەسەڵاتدارانی هەرێم بەچ توانایەكی ئابووری و دارایی و سەربازی ئەم هەموو تەحدایەی دادگا و حكومەتی فیدراڵ دەكەن؟ ئایە ئێمە لەو ئاستەداین ڕووبەڕووی ئەو واقعە مەترسیدارەببینەوە کە یەخەی ناوچەکەی گرتوە ؟ ئایە ئێمە لە ئاست ئەو قۆناغەداین بێ پەردە تەحەدای بەغدابکەین ،لە کاتێکدا ئەوەش دۆخی ناوخۆی هەرێمە و خەڵك و گەنجان و موچەخۆران لەبارێكی تەواو نالەباردا دەژین، مامۆستایانی سنوری پارێزگای سلیمانی و هەڵەبجە و ئیدارەكانی گەرمیان و ڕاپەڕین بایكۆتی دەوامیان كردووە بەهۆی پێنەدانی شایستە داراییەكانیان و تاوەكو ئێستا دەرگای قوتابخانەكانیان نەكردۆتەوە و تادێت مكوڕتر دەبن لەسەر داواكارییەكانی خۆیان ، ئەمەجگە لە زیادكردنی باج و ڕسومات و لاوازكردنی كەرتی گشتی و گرنگیدانی تەواو بەکەرتی تایبەت و گوشینی گیرفانی خەڵک و ڕووتانەوەی هاوڵاتی کە حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەساڵی٢٠١٦ وە دەستی داوەتێ و ڕۆژبەڕۆژیش ئەو دۆخە دژوارتر دەبێ و وای لێهاتوە، دەسەڵات بەو هەموو گۆشینەوە نەوەستاوە و وا بەردەوام كرێی كارەبا و ئاو و زیادكردنی گومرگی و كەرەستەكانی خانووبەرە و خۆراردن و خواردنەوە و سوتەمەنی و كەرەستەكانی ناوماڵ و پەڕاوگە و تەواوی پێداویستیەكانی هاووڵاتیانی کردۆتە ئاگر و خێزان و خانەوادەی ئەم وڵاتە یپێ دەسوتێنێ ، ئەمە جگە زیاتر كردنی ڕسوماتی مامەڵەی هاووڵاتیان و نوێكردنەوەی ساڵانەی ئۆتۆمبیلی بچوك و گەورە، كە دواین زیاتر كردنی نرخی ژمارەی نوێی ئۆتۆمبیلە، كە لەو بارەیەوە بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتووچۆی عێراق ڕایگەیاند: ئێمە بۆ نرخی دانانی ژمارەی ئۆتۆمبیل تەنها٥٠ هەزار لە هاووڵاتیان وەردەگرین، كەچی لەهەرێمی كوردستان بۆ هەمان ژمارە ١٢٠ هەزار لە هاووڵاتی وەردەگیرێت.
ئەو باجانە كە سا ڵانەی بە سەدان ملیار دینار دەخەمێنرێت نە موچەی پێ چاك بووە نە خزمەتگوزاری لێهاتووەتە بەرهەم، بۆ نمونە ساڵانە دەیان ملیار دینار لە ژێر ناونیشانی چاككردنی ڕێگا و بان و ژینگە لە نوێكردنەوەی ساڵانەی ئۆتۆمبیل لە هاووڵاتیان وەردەگیرێت، كەچی تا دێت رێگاوبانەكانیش خراپتر و ژینگەش پیستر و ناتەندروستتر دەبێت.
ئەمە لە كاتێكدایە کە كۆمپانیاكانی سەربە حیزبەكانی دەسەڵات بەپاساوی جیا جیا لەباج دەبەخشێنرێن، بەشێكی هەرە زۆریشیان یا لێخۆشبوونی گومرگیان لە مەرزەكانەوە بۆ دەردەچێت یاخود هەر بەقاچاخ بە سپۆنسەر دەسەڵات دەهێنرێنە ژوورەوە، بەم جۆرە باج و ڕسومات لە بری خزمەت گوزاری و سودلێوەرگرتن بە ڕای چاودێران بۆتە شەرعاندنێكی مەترسیدار بەدەستی نوخبەی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان.
ئەم دۆخە لە كاتێكدایە هەرێمی كوردستان بەرەو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەچێت و بڕیارە سەرەتای ساڵی داهاتوو ئەگەر لە كاتی خۆیدا بكرێت و جارێكی تریش دوانەخرێت بەهۆی ئەو قەیرانە سیاسییەی حزبە حوكومرانەكان لە ناوەخۆیان و لەگەڵ كۆمەڵگەدا تێی كەوتوون هەڵبژاردن بکرێت .
لەم هەڵومەرجەدا و بە تێگەیشتن لەو هەموو قەیران و گرفتانەی بەرۆکی خەڵک و هاوڵاتی گرتۆتەوە دەگەینە ئەو ڕاستیەی کە ئیتر ئەركی هێزە چەپ و دیموكراتخوازانە كاربكەن بۆ دروستكردنی بەرەیەكی بەرفراوانی جەماوەری بە بەرنامەیەكی روونی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی كە بتوانێت وەڵامی ئەم دۆخە پڕ لە قەیران و نەهامەتییە بداتەوە كە زۆرینەی زۆری خەڵكی كوردستان تیایدا ڕووبەڕووی زیان دەبنەوە ئەمەش دەبێت خۆی لە تێكۆشانی جەماوەری و جوڵەی شەقامدا ببینێتەوە کە هەنگاو بەرەو هەڵبژاردن و گۆڕینی پرۆسەی سیاسی دەنێت لە داهاتوودا.