هەرێمی كوردستان لە گەمەیەكی نوێی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا
خۆرهەڵاتی ناوەراست چەقی ململانێكان
لە ئێستاد ململانێ و ركەبەرایەتیەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی خۆرهەڵاتی ناوەراست، لە سەر پرنسیپ و بنەمای بونیادنانەوەی سیستمێكی نوێی جیهان زۆر چڕ و توند بوەتەوە. كۆتای سیستمی تاك جەمسەری ئەمریكا و رەخسانی زەمینەی دروستبوونی سیستمێكی نوێی جیهانی فرە جەمسەری، ناكۆكی و شەڕ و پێكدادانی لە نێوان زلهێزەكانی ئەمرۆی جیهان( ئەمریكا، چین، روسیا) لە ئاستێكدا و بەلكێش كردنی چەندین هێزی هەرێمایەتی گەورەیش بۆ ناو ئەم شەڕە كردوەتە دیفاكتۆ.
لەم چوارچێوەیەدا عێراق و سوریا دەبنەیەكێك لە پێگە سەرەیەكانی پێكدانی ئەو هێزانە، بگرە بونەتە چەقی پێكدادانی راستەوخۆی هێزە جیهانیەكان و هێزە هەرێمایەتیەكان لە سەر دابەشكردنەوەی ناوچەی هەژمون و پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان. لە سەر ئاستی جیهانی، پێكدادانی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ لە نێوان ئەمریكا و بەریتانیا لە لایەك و رووسیا و چین لە لایەكیتر بە پراكتیكی چوەتە قۆناغی هەڵگیرسانی شەڕەوە. لە چەند ناوچەیەكی جیهان وەك ئۆكرانیا و دەریای چینی باكور و سوریا و عێراق و ..تاد، شەڕ و پێكدادانەكان راستەوخۆ و ناراستەوخۆ دەستیپێكردوە. ئەوەی لە پیشكەوتنی رووداوەكاندا دەبینرێت رۆژ بە رۆژ راستەوخۆ هێزە مەزنەكان بۆخۆیان بەرەو بەشداریكردنی راستەوخۆ لە شەڕ دەكشێن. بڵاوەپێكردنی هێزەكانی ئەمریكا و چین و رووسیا و هێزە هەرێمایەتیەكانی تركیا و ئێران لە خۆرهەڵاتی ناوەراست ئاماژەیەكی چونە پێشەوە و نزیكبوونەوەیە لە هەڵگیرسانی شەڕێكی جیهانی و یەكلاكەرەوە.
لە ئاستی دووەمی هێزە گەورەكانی جیهاندا راستەوخۆ كۆمەڵێك هێزی هەرێمایەتی دروستبوون و بونەتە بەشێك لە شەڕو پێكدادانەكان. لە خۆرهەڵاتی ناوەراست هەرسێ وڵاتی (توركیا، ئێران، سعودیە) بەشێوەكی چڕتر هاتونەتە ناو پرۆسەی ململانێكانەوە. لێردا دەستێوەردانی راستەوخۆ و ناراستەوخۆی ئەم هێزانە لە بارودۆخی عێراق بوەتە دیفاكتۆو هاوكات وێنەیەكی تەواوی ململانێ و ركەبەرایەتیە جیهانیەكانی ئەمرۆیە. چڕبوونەوەی شەڕی دەسەڵاتی جەمسەرگیری نێوان ئەمریكا و بەریتانیا لە لایەك و رووسیا و چین لە لایەكیتر لە عێراقدا پەلكێشی هەرسێ هێزە هەرێمایەتیەكەی دەوروبەری عێراقی كردوە، كە ململانێ و پێشرەیكردنی زیاتردا بن بۆ هاتنە ناو ململانی و ركەبەرایەتیە سیاسی و ئابووریە لۆكاڵیەكانی عێراقەوە. ئەم واقعە وایكردوە تەواوی هێزە لۆكاڵیەكانی ناوخۆی عێراق و هەرێمی كوردستانیش لە نێوان ئەم هێزانەدا دابەش ببن. لەم دابەششبووندا جیۆپۆلتیك و ئایدیا رۆڵ و كاریگەری سەرەكی هەیە، بۆنمونە لایەنە سونەكانبەوەی دەكەونە سنوری وڵاتانی عەرەبی و خاوەن ئەجندای هزری نەتەوەی عەرەبین و لە رووی مەزهەبیشەوە سونەن خۆیان لە بەری توركیا و سعودیەدا ساغكردوەتەوە، هەرچی هێزە شیعیەكانە جگە لە رەوتی سەدریەكان خۆیان لە بەری ئێراندا ساغكردوەتەوە، ئەم لایەنە لۆكاڵیانەی شیعەی عێراق لە سەر بنەمای هاوسنوری و ئایدیا و ئەجندای مەزهەبی شیعەگەری خۆیان ساغكردوەتەوە، بەڵام وەك بەرەی سەدریەكان هۆی دەرچونی لە بەری ئێرانی، دوو هۆیە سەرەكی هەیە،یەكەمیان بەرژەوەندی رەوتی سەدریەكان و رابەرەكەیەتی، ئەویتر ئەجندای هزری و سیاسی سەدریەكانە. ئەم رەوتە جگە لەوەی باوەریان بەوەیە، كە پێویستە نەجەف و كەربەلا مەرجەعی سەرەكی شیعە بێت، هاوكات خۆیان وەك نەتەوەی عەرەبی لە هاوشانی بیروباوەریشیعەگەریدا نمایش دەكەن، بەواتە شیعەیەكی عەرەبی، كە پێویستە لە بەرەی نەیارانی ئێراندا بێت.
لەم پرۆسەیەدا كورد لە گەڵ ئەوەی خاوەنی ئەجندایەكی نەتەوەیە، بەڵام بەوەی سنوری جوگرافیاكەی دابەش بوە بە سەر هەردوو بەرەی ئێران و توركیادا، حزب و هێزە لۆكاڵیەكانیشی بەسەر هەردوو ئەجدای توركیا و ئێراندا دابەشبوونە.
لە وێنە گشتیەكەیدا لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی لەم دابەشبوونەدا سەدریەكان و سونەكان و پارتی لە بەرەی ئەمریكا -بەریتانیادا خۆیان ساغكردوەتەوە، لە بازنەی پەیوەندیەكانیان لە گەڵ هێزە هەرێمایەتیەكاندا خۆیان لە بەرەی توركیا و عەرەبیدا ساغكردوەتەوە. لە بەرامبەریشدا بەرەی چوار چێوەی هەمئاهەنگی و هاوبیرەكانی تا دەگاتەیەكێتی نیشتمانی كوردستان لە بەرەی روسیا- چیندا ساغبونەتەوە، لە بازنەی پەیوەندیە هەرێمایەتیەكان خۆیان داوەتە پاڵ ئێران. ئەم دابەشبوونەی كورد، لە مێژووی ساسی بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد لە ساتە هەستیارەكاندا زۆرجار روویداوە و دەرئەنجامیش بوەتە هۆی ئاشبەتاڵیان شكستی زۆر گەروە و داروخانی شۆرش و جوڵانەوە رزگاریخوازەكانی. لە ئەمرۆدا دابەشبوونی كورد بە سەر دووبەرەی نەیار و دژ بەیەك و بە ئامانجی پاراستنی بەرژەوەندی حزبی و بنەماڵەی و كەسێتی، هەلێكی زێرینی بۆ نەیارانی كورد خوڵقاندوە، كە بە بێ گرفت و سەرئێشە و هیچ بەربەستێك زۆر بە ئاسانی كار لە سەر بەتاڵكردنەوەی هەموو هەوڵ و پێشكەوتنێكی سیاسی لە دۆزی رزگاری نیشتمانی كوردستانی بكەن و تەواوی ئەو دەستەكەوتانەی، كە دەیان ساڵە بە خوێنی خەڵكی ستەمدیدە و هەژاریكورد بونیاد نراوە، سفر بكرێتەوە. بارودۆخی ئەمرۆی جیهان لە قۆناغی پەرینەوەدا، چەندێك هەلە بۆ بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد و میللەتی كورد، كە بتوانن لەم زەمینەیەدا دەستكەوتی رزگاری بە دەست بێنن، هاوكات هەلیشە بۆ نەیارانی كورد، كە تەواوی خەونی رزگاری كورد بۆ دەیان ساڵیتر لە گۆر بنێن.
كورد و وڵاتانی هەرێمایەتی
بەدرێژای مێژووی سیاسی كورد زۆرینەی رەهای بزوتنەوەو جوڵانەوە رزگاریخوازەكانی لە ئامێزی وڵاتانی دەوروبەریدا دروستبووە. هەر ئەمەیش هۆی ئەوەیە، كە ئەم وڵاتانە بەردەوام كوردیان وەك مەقاشێك بۆ دژایەتی ئەوانیتر بەكارهێناوەو كاتێكیش ئامانجەكەیان پێكاوە، ئەوە زۆر بە ئاسانی و بێ دوو دڵی كورد و شۆرشەكەیان كردوەتە قوربانی. لە تەواوی مێژوودا بۆ تەنیا جارێكیش كورد نەیتوانیوە سیاسەتێكی تەندروست پەیرەوبكات و خۆی لە مەقاشی نەیارانی بپارێزێت. كوردستان بەوەی لە لایەن داگیركەران و هێزە مەزنەكانی جیهانەوە بە سەر چوار وڵاتدا دابەشكراوەو لە هەموو مافێكی نەتەوەی و نیشتمانی بێ بەشكراوە، لە پرۆسەی هەڵگیرسانی شۆرشدا هەموو كات توشی گرفت بووە و هیچ دەروازەیەكی لە دەرەوەی سنوری دوژمنانی نەبووە. ئەمە هەقیقەتێكی زۆر تاڵە و هۆیەكی سەرەكی مانەوەی كوردستانە بە داگیركراوی تا ئەمرۆ، بەڵام لە واقعدا دواكەوتووی و نەزانی كورد و سەركردە سیاسیەكانی شۆرش بە درێژای مێژوو هۆیەكیتر لە باربردنی شۆرشەیەك لە دواییەكەكانی كورد بوونە. لە ئەمرۆدا دابەشبوونی حزب و رێكخراوە كوردیەكانی باشوری كوردستان بە سەر هەردوو بەرەی توركیا و عەرەبی لە لایەك و ئێران لە لایەكیتر هەمان سیناریۆكانی مێژووی شكستەكانمان وەبیر دێنێتەوە. لەم واقعدا پارتی دیموكراتی كوردستان خۆی لە بەرەی توركیادا و وڵاتانی عەرەبیدا ساغكردوەتەوە و یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش لە بەرەی ئێراندا خۆی بەتەواوەتی ساغكردوەتەوە. بە وردبوونەو خوێندنەوەی ئەجندا سیاسی نوێی توركیا، ئەو راستیە بە تەواوەتی روونە، كە سیاسەتی بەشداریكردنی توركەكان و تەواوی گوشارەكانیان، بە مەبەستی دابرینی كوردستانی باشور و ولایەتی موسڵە لە عێراق و داگیركردنەوەیەتی وەك سەردەمی پێش دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق. لە ئەمرۆدا توركەكان دنیابینیخۆیان لە سەر ئایندە و خەونیان بۆ گەرانەوەی مەجدی دەسەڵاتی عوسمانی و داگیركردنی ئەو ناوچانەی دەرئەنجامی شكستیان لە شەری جیهانییەكەم لە دەستیاندا زۆر روونە و بەئاشكرایش بانگەشەی بۆ دەكەن. هەرچی ئێرانیەكانیشە،دنیابینی و ئەجندای سیاسی و هزریان لە پرۆسەی هەناردەكردنی شۆرشی شیعەگەرای و سیاسەتی فراوانخوازی دەوڵەتی ئێرانی فارسی لە ژێر پەردەی شیعەگەرایدا پەیرەو دەكەن. بە واتە نزیكبوونەوەیان لە كورد لە هەردوو بەرەكەدا بۆ مەبەستی روخانی هەموو هەوڵێكی رزگاریخوازی و نزیكبوونەوەی كوردە لە دەستخستنی مافی چارەی خۆنوسین.
چەكی ئابووری نەیارنی كورد
لە ئەمرۆدا كۆمەڵگا و دەسەڵاتی كوردی باشور لە قەیرانێكی ئابووری و سیاسی گەورەدان. هۆی جەوهەریی ئەم قەیرانە عەقڵیەتی بەریوەبردن و فەرمانرەوای كورد و بڵاوبونەوەی گەندەڵی و پاشەكشێی ئازادی ئەزمونی فەرمانرەوای لۆكاڵی كوردیە. نەزانی و تێنەگەبشتنی سەركردایەتی سیاسی كورد لە شێوازی مامەڵەكردن لە گەڵ ئەو قەیرانە جیهانیەی كاریگەری نەرێنی زۆر بەهێزی لە سەر بارودۆخی كوردستان دروستكردوە هۆیەكی سەرەكی دروستبوونی ئەم قەیرانەیە. لە ئەمرۆدا تەواوی میللەتان كار لە سەر خۆپارێزی لەو قەیرانە ئابووریە دەكەن و باشترین رێگایش بۆ ئەم خۆپارێزیە جگە لە خۆئامادەكردن بۆ رووبەرووبونەوەی برسێتی و سەرما و سۆڵەی زستان، پەیرەوكردنی سیاسەتی ئیكتفای زاتیە. لە ئێستادا هێرشێكی داگیركاری ئابووری زۆر بە هێز لە سەر كوردستان پەیرەو دەكرێت، سنورەكانی كوردستان بە شێوەیەك لە رووی شمەكی وڵاتانیدەوروبەردا كراوەتەوە، نەك تەنیا بازاری بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی و پێشەوەری كوردی، كە بڕبڕەی ئابووری لۆكاڵین تەواو ئیفلیجكراوە، بگرە بەم رێگایە توانیویان چەندین كێشەی ئابووری و گرفتی تەندروستیش بۆ میللەتی كورد و دەسەڵاتەكەی بخوڵقێنن. رۆژانە بەم سیاسەتە كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەوەری و هەموو جۆرە پیشەسازیەكی ناوەندی و بچوكیش بەم سیاسەتە كار لە سەر داروخانی دەكرێت. وڵاتانی دەوروبەر دۆخێكیان خوڵقاندوە مەترسی زۆر گەورە لە سەر ئاسایشی خۆراك بۆ كوردستان خوڵقاوە. بەمەیش زۆر بە ئاسانی دەتواننیاری بە هەموو میللەتی كورد (كۆمەڵگا و دەسەڵاتەكەی) پێكەوە بكەن و ئایندەیشی بخەنە مەترسیەوە.
لەم واقعەدا هەڵسوكەوت و سیاسەتی سەركردایەتی كورد هیچ ئاماژەیەكی ئەوە نادات بە میللەت، كە لەم گەمە و هاوكێشە نوێی جیهان و ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەراست بە باشی تێگەیشتوو بێت،یان هەندێكجار گومانی ئەوە دەكرێت، هێزە كوردیە سەرەكیەكان بە ئەجندای وڵاتانی دەرەوە سیاسەت بكەن و لە پێناو مانەوەی خۆیان و بۆ پاراستنی بەرژەوەندی تەسكی كەسێتی و بنەماڵەیاندا تەسلیم بە ئێرادەی داگیركەران ببن. خوڵاسەی باس پرسیارێكە ئایا ئەم سیاسەتی سەركردایەتی كورد پەیرەوی دەكات، نەزانیەیان خۆفرۆشیە؟، بەڵام ئەوەی جێگای نیگەرانیە لە كۆتایدا دەرئەنجامی هەردوو ئەگەرەكەبۆ میللەتی كورد هەریەكن.