چەند رۆژێكی دیكە، پرسی تاوتوێكردن و پەسەندكردن، یان نەكردنی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، لە پەرلەمانی كوردستان، قسەو باسی گەرمی لەبارەوە دەكرێت. یەكەمین پرس كە فراكسیۆنی "پارتی" كاری بۆ دەكات، هەمواركردنەوەی "یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان- عیراق"ە (یاسای ژمارە "1"ی ساڵی 2005)، بەجۆرێ كە بە باڵای "نێچیرڤان بارزانیی"ی كاندید بۆ پۆستی سەرۆكی داهاتوی هەرێمی كوردستانی بدورن، بەڵام ئایا ئەم هەمواركردنەوەیە، بۆمبەكان لەگەڵ خۆی دا دەتەقێنێتەوە؟ یان: بە ئاسانی تێپەڕدەكرێت و هیچ جیاوازییەك ناكەن لەنێوان دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم، چ لە سیستمی سەرۆكایەتیی دا بێت، یان سیستمی پەرلەمانیی؟
ئەم وتارە، ئیستێ دەكات لەسەر یاساكە و هەروەها بەرپرسیارێتیی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، لەسەر چۆنێتیی هەمواركردنەوەی ئەم یاسایه، سەرەڕای ئەوەی ئێمە پێمانوایە یاساگەلێك و پرسگەلێكی دیكەی گرنگتر هەن؛ كە پێویستە لە پارلەماندا وەكو ئەولەوییەتی كاركردن، كاریان لەسەر بكرێت، بەتایبەتی پرسی موچەی بەناهەق پاشەكەوتكراوی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان. بەڵام، ئەم شیكارییەم بۆ یاساكە و پێشنیازم وەكو پارلەمانتارێك بۆ باشكردنی یاساكە لە چوارچێوەی سیستمی پارلەمانیی دا (كە سەرۆكی هەرێم لە پارلەمانەوە هەڵدەبژێردرێت)، لەو سۆنگەوەیە كە لە چەند هەفتەی داهاتودا، پرۆسەكە بەم ئاڕاستەیەدا دەبێت. هەربۆیە، دەبێت قسەیەكی زانستیی و قانونیی لەسەر ئەم پڕۆسەیە و دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم لە سیستمی پارلەمانیی دا بكرێت.
ئەم یاسایە، لە 20 مادە پێكهاتوە و لەرۆژی 7/6/2005 و لەلایەن ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستان- عیراق (پەرلەمانی كوردستان)ەوە دەرچوە.
بەجۆرێ ئەم یاسایە دەركراوە، كە سیستمی حكومڕانیی لە هەرێمی كوردستان دا، سیستمێكی سەرۆكایەتییە و "سەرۆكی هەرێم"یش راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە و بە دەنگدانی نهێنیی هەڵدەبژێردرێت و بەمەیش "سەرۆكی هەرێم" دەسەڵاتێكی زۆری دەبێت، وەكچۆن لە هەر سیستمێكی سەرۆكایەتیی دا بەوجۆرەیە، بەڵام كاتێ ئەم یاسایە هەمواردەكرێتەوە و "سەرۆكی هەرێم" لە پەرلەمانی كوردستان-ەوە هەڵدەبژێردرێت، بە مانای پەسەندكردنی "سیستمی پەرلەمانیی" دێت (ئەگەر تەنها بۆ چوار ساڵیش بێت، لەپێناو دابەشكردنی هەردو پۆستی سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەت دا لەنێو دو ئامۆزاكەی بنەماڵەی بارزانیی دا). بۆیە، لە سیستمی پەرلەمانیی دا (وەكو ئەوەی لە عیراق دا هەیە)، سەرۆككۆمار دەسەڵاتەكانی سنوردارە و زۆرینەی دەسەڵاتەكان لە دەستی سەرۆكوەزیردایە. واتا لە سیستمی پەرلەمانیی دا، دەسەڵاتی سەرۆك، یان سەرۆكی هەرێم (بەراورد بە سیستمی سەرۆكایەتیی)، زۆر سنوردار دەبێت.
ئەم شیكارییە، پەیوەندیی بەوەوە نییە كە ئایا "نێچیرڤان بارزانیی" سەرۆكی هەرێم دەبێت، یان هەر كەسێكی دیكە. ئایا "مەسرور بارزانیی" سەرۆكی حكومەت دەبێت، یان هەر كەسێكی دیكە، بەڵكو شیكاریكردنی بەند و بڕگەكانی ئەم یاسایە، پاڵپشتە بە دروستبونی سیستمێكی پەرلەمانیی، كە چەند رۆژێكی دیكە یاساكە دێتە پەرلەمان و گوایا پێشوەختە مەكتەبی سیاسیی پارتی و یەكێتیی وەها رێكەوتون، سەرۆكی داهاتوی هەرێم، بە هەمان ئەو دەسەڵاتانەوە بمێنێتەوە، كە پێشتر هەیبون (لەكاتێكدا، پێشتر سیستمی سەرۆكایەتیی بوە و هەمواركردنەكەیش دەبێت بەپێی سیستمی پەرلەمانیی بێت).
+ دەبێت مادەی "یەكەم"ی یاساكە سەرلەبەری بگۆڕدرێت، كە بە دەق بەمجۆرە هاتوە: "هەرێمی كوردستان – عیراق، سەرۆكێكی دەبێت، بە (سەرۆكی هەرێمی كوردستان – عیراق) ناودەبرێ، كە سەرۆكی باڵای راپەڕاندنیشە لە هەرێمدا".
لە هیچ سیستمێكی پەرلەمانیی دا، سەرۆكی وڵات، یان سەرۆكی هەرێم، سەرۆكی باڵای دەسەڵاتی راپەڕاندن نییە.
لە "مادەی دوەم"ی ئەم یاسایەدا، هاتوە: "سەرۆكی هەرێم بە دەنگدانی گشتیی و نهێنیی و راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت....". بێگومان لە سیستمی سەرۆكایەتیی دا بەمجۆرەیە، بەڵام ئەمجارە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم، بەپێی سیستمی پەرلەمانیی دەبێت، هەربۆیە دەبێت ئەم مادەیە و مادەكەی پێشویش هەڵبوەشێنرێنەوە.
"مادەی چوارەم"ی یاساكە، بەمجۆرەیە: "هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی دا دەبێت". بۆیە، دەبێت ئەم مادەیەیش بگۆڕدرێت.
ئەوەی لەم یاسایەدا كەموكوڕییەكی گەورەیە، ئەو سێ مەرجەیە كە دانراون بۆ ئەو كەسەی دەبێتە سەرۆكی هەرێم و ئەو سێ مەرجەیش زۆر كەمن و بەتایبەتی رەچاوی مەرجی "بڕوانامەی زانكۆیی" نەكراوە، لەكاتێكدا ئەم مەرجە لە یاسای سەرۆكایەتیی زۆربەی هەرە زۆری وڵاتان دا هەیە. ئەوەتا لە عیراقیش دا و لە كۆی ئەو شەش مەرجەی لە مادەی "یەكەم"ی یاسای ژمارە (8)ی ساڵی 2012ی پەرلەمانی عیراق دا (یاسای حوكمەكانی خۆ پاڵاوتن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار) هاتوە. لە خاڵی چوارەمی مەرجەكان دا، جەخت لەوە كراوە: "دەبێت سەرۆككۆمار لانیكەم بڕوانامەی "بەكالۆریۆس"ی هەبێت و لەلایەن وەزارەتی خوێندنی باڵای عیراق-ەوە ددانی پێدا نرابێت". بۆیە، دەبێت ئەم مەرجەیش لە كاتی هەمواركردنەوەی یاساكەدا، بۆ پاڵێوراوی سەرۆكی هەرێم دابنرێت.
دەبێت هەر پێنج بڕگەكەی "مادەی حەوتەم"ی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان لاببرێن، چونكە پەیوەنددارن بە میكانیزمی هەڵبژاردن و خۆپاڵاوتنی كاندید بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم لە "سیستمی سەرۆكایەتیی"دا و دەبێت میكانیزمەكان بگۆردرێن و گۆڕینەكەیش بەوشێوەیە بێت، كە كە لە سیستمی پەرلەمانیی دا رەچاودەكرێت.
لە "مادەی هەشتەم"ی یاساكەدا، هاتوە: "بە دەنگی زۆرینەی سادەی پەرلەمانتاران، كاندیدی سەرۆكی هەرێم بە براوە دادەنرێت...."، بەڵام لە عیراق دا، سەرۆككۆمار دەبێت دو لەسەر سێی دەنگی ئەندامانی پەرلەمان مسۆگەر بكات و ئەگەر هیچ كام لە ركابەرەكانی پالێوراو بۆ ئەو پۆستە نەیانتوانی ئەو رێژەیەی دەنگەكان بەدەستبهێنن، ئەوكات گەڕێكی دیكەی هەڵبژاردن لە پەرلەمانەوە دەكرێت و هەر ركابەرێك زۆرینەی دەنگەكانی هێنا، ئینجا دەبێتە سەرۆككۆمار، وەكچۆن لە هەڵبژاردنی "بەرهەم ساڵح"دا بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عیراق بینیمان. بۆیە، پێویستە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لە پەرلەمانەوە، لانیكەم پاڵپشت بێت بە دەنگی دو لەسەر سێی ئەندامان، نەك زۆرینەی سادە. ئەمە لە كاتێكدایە، بەپێی "مادەی شانزەیەم"ی یاسای "سەرۆكایەتیی هەرێم..."، بۆ لێسەندنەوەی متمانە لە سەرۆكی هەرێم، پێویستمان بە دەنگی سێ لەسەر چواری ئەندامانی پەرلەمانە، كە ئەم رێژەیە زۆر بە زەحمەت لە پەرلەمان دا دروست دەبێت، لەكاتێكدا بەدەستهێنانی زۆرینەی سادە لەناو پارلەمان دا و بۆ بەخشینی متمانە بە "سەرۆكی هەرێم" زۆر ئاسانە، كەچی سەندنەوەی متمانە لێی، زۆر زەحمەت كراوە. لەكاتێكدا دەبێت متمانە بەخشین و سەندنەوەی متمانەیش، بە هەمان رێژەبێت، كە ئەمەیش خزمەتی پایەكانی دیموكراسی و پێگەی بەهێزی پەرلەمان دەكات.
لە بڕگەی "یەك"ی "مادەی دەیەم"ی یاساكەدا، هاتوە: "سەرۆكی هەرێم لە ماوەی 10 رۆژدا ئیمزا لەسەر یاساكانی پارلەمان دەكات و بۆی هەیە تانەیان لێبدات...". پێویستە لە هەمواركردنەوەی ئەم یاسایەدا، دەسەڵاتی "تانەدان" لە سەرۆكی هەرێم وەربگیرێتەوە، بەوپێیەی مەرجەعی هەڵبژاردنی "سەرۆكی هەرێم" پەرلەمانە، نەك خەڵكی كوردستان.
خاڵی "شەش"ی هەمان مادە، بەمجۆرەیە: "سەرۆكی هەرێم حوكمی لە سێدارەدان پەسەنددەكات، یان سوككردنی بۆ بەندكردنی هەتاهەتایی". دەبێت لە هەمواركردنەوەی یاساكەدا، ئەم دەسەڵاتەیش لە سەرۆكی داهاتوی هەرێمی كوردستان وەربگیرێتەوە و لە دەستی پەرلەمان دا بێت.
لە خاڵی "نۆ"، لە "مادەی دەیەم"ی یاساكەدا، هاتوە: "سەرۆكی هەرێم دەتوانێت سەرپەرشتی كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بكات". ئەگەر بڕیارە سیستمەكە پەرلەمانیی بێت، ئەوا "سەرۆكی هەرێم"، ئەم دەسەڵاتەیشی نامێنێت و پێویست دەكات لە هەمواركردنەوەدا، ئەم خاڵەیش لاببرێت.
خاڵی "چواردە"ی "مادەی دەیەم"ی یاساكە، جەختدەكات لەسەر ئەوەی سەرۆكی هەرێم: "فەرمانی قبوڵی ئەنجومەنی وەزیران، یان وەزیر دەردەچوێنێ". لە سیستمی سەرۆكایەتیی دا، ئەم مافە بە سەرۆك، یان "سەرۆكی هەرێم" دەبەخشرێت، بەڵام دەبێت لە هەمواركردنەوەكەدا، دەنگدان و پەسەندكردنی پەرلەمان، بڕیاری یەكلاكەرەوەبێت بۆ قبوڵكردنی ئەنجومەنی وەزیران، یان قبوڵكردنی وەزیرەكانی كابینە حكومەتییەكە، نەك خودی سەرۆكی هەرێم.
بەپێی خاڵی "شانزە"ی هەمان مادەی یاساكە: "سەرۆكی هەرێم بۆی هەیە دوای رەزامەندیی ئەنجومەنی دادوەران، دادوەر دابمەزرێنێ". دەبێت ئەم دەسەڵاتەیش لە سەرۆكی هەرێم وەربگیرێتەوە و "دەسەڵاتی دادوەریی" سەربەخۆ بێت و ئەنجومەنی باڵای دەسەڵاتی دادوەریی، بە زۆرینەی دەنگی ئەندامەكانی، بۆی هەبێت "دادوەر" دابمەزرێنێ، یان ئەم دەسەڵاتە بدرێتە پەرلەمان، وەكچۆن تەنانەت بەپێی پڕۆژە یاسای بودجەی هەرێم لە ساڵی 2013دا، پۆستی ئەندامی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی، پۆستی "وەزیر" بوە و 16 ئەندامی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی، پلەكانیان "وەزیر" بوە و وەزیریش متمانەی لە پارلەمانەوە پێدەدرێت.
لە خاڵی "حەڤدە"ی هەمان "مادەی دەیەم"ی یاساكەدا، هاتوە: "بەخشینی روتبەی سەربازیی بە ئەفسەرانی هێزە چەكدارەكانی هەرێم و هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ و دەركردن و خانەنشینیشیان بەپێی یاسا رەچاوكراوەكان".
لە هەر سیستمێكی سەرۆكایەتیی دا، سەرۆك ئەم دەسەڵاتەی هەیە، بەڵام لە سیستمی پەرلەمانیی دا، وەك ئەوەی كە هەرێم لە چوار ساڵی داهاتودا بەمجۆرە دەبێت، ئەوا پێویستە لە هەمواركردنەوەی یاساكەدا، ئەم دەسەڵاتەیش لە سەرۆكی هەرێم وەربگیرێتەوە.
ئەو مادەیەی كە ئەگەری ئەوە هەیە لە دانیشتنی چەند رۆژی داهاتوی پارلەمان و لە ساتەوەختی بەرێوەچونی دانیشتنی تایبەت بە هەمواركردنەوەی ئەم یاسایەدا، مشتومڕی لێبكەوێتەوە (ئەگەر پارتی و یەكێتی و هەروەها بارزانیی باوك و كوڕ لەگەڵ "نێچیرڤان بارزانیی"دا، لەسەری رێكنەكەوتبن) و یەكێك بێت لە بۆمبە تەقێنراوەكانی هەمواركردنەوەی یاساكە، "مادەی سیانزەیەم"ی یاساكەیە، كە ناكۆكیی و رای جیاواز بەخۆوە دەبینێت، وەكچۆن لە خاڵی "یەك"ی مادەكەدا هاتوە: "سەرۆكی هەرێم، فەرماندەی گشتیی هێزەكانی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان- عیراقە".
لە هیچ سیستمێكی پەرلەمانیی دا، سەرۆك، یان سەرۆكی هەرێم، فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان نابێت. ئەوەتا لە عیراق دا، ئەو كەسەی فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانە، سەرۆكوەزیرە، نەك سەرۆككۆمار. وەكچۆن سیستمی حكومڕانیی عیراق-یش، بەپێی دەستور، بە "سیستمێكی پەرلەمانیی" دانراوە. بۆیە، دەبێت ئەم دەسەڵاتەیش لە "سەرۆكی هەرێم"ی داهاتو بسەنرێتەوە.
لە خاڵی "دو"ی هەمان "مادەی سیانزەیەم"دا، هاتوە: "سەرۆكی هەرێم، جێگرێك بۆ فەرمانداری گشتیی هێزەكانی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان- عیراق دادەمەزرێنێ، تا لە ئەرك و فرمانەكانی دا، لەمروەوە یاریدەی بدا و لە دیارنەبونیدا، جێگای بگرێتەوە".
پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم، لە پۆستی وەزیر بەرزترە، چ لە سیستمی سەرۆكایەتیی دا بێت، یان پەرلەمانیی. بۆیە، دەبێت لە هەمواركردنەوەی ئەم یاسایەدا، ئەو كەسەی ئەم پۆستەی دەدرێتێ، نابێت لە لایەن سەرۆكی هەرێم-ەوە دابمەزرێنرێت و فەرمانی دامەزراندنی بۆ دەربكرێت، بەڵكو دەبێت لەلایەن پەرلەمانەوە بە دەنگی دو لەسەر سێ، یان لە حاڵەتی بونی دو ركابەر یان زیاتردا بۆ ئەم پۆستە، ئەگەر هیچیان دەنگی دو لەسەر سێ-یان نەهێنا، ئەوا لە گەڕی دوەمی دەنگدان دا، دەشێ بە دەنگی زۆرینە هەڵبژێردرێت.
ئەنجام:
ئەگەر لە دانیشتنی چەند رۆژی داهاتوی پەرلەمانی كوردستان دا سەبارەت بە هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە، رەچاوی ئەم سەرنجە یاساییانە نەكرا و دەسەڵاتەكانی "سەرۆك" كەمنەكرانەوە، وەك ئەوەی لە سیستمی "پەرلەمانیی"دا هەیە، بەڵكو بەپێی رێكەوتنی نایاسایی و گاڵتەجاڕیكردن بە سیستەمەكانی حكومڕانیی و دەسەڵاتەكانی سەرۆك لە هەر سیستمێكیاندا، پارتی و یەكێتی لە لایەك و هەروەها رێكەوتنی سەرۆكی پێشنیازكراوی داهاتوی هەرێم، لەگەڵ سەرۆكی پێشنیازكراوی كابینەی داهاتوی حكومەتی هەرێ (لە دەرەوەی پارلەمان)، بڕیاری كۆتایی لەسەر دەسەڵاتەكانی سەرۆكی داهاتوی هەرێم درابێت و پەرلەمانتارانی پارتی و یەكێتی و شەریكەكانیان تەنها ئەركی دەست بەرزكردنەوەیان پێسپێردرابێت بۆ تێپەڕاندنی، ئەوا بەهایەك نامێنێتەوە بۆ "سیستمی پەرلەمانیی" و بانگەشەكردنیش بۆ "سیستمی پەرلەمانیی" لە هەرێمی كوردستان دا، جگە لە درۆیەكی گەورە، هیچی تر نابێت. هاوشێوەی ئەو درۆ سیاسییە گەورانە دەبێت، كە لە 28 ساڵی رابردودا، گوێمانی پێ ئاخنراوە.