پاش ڕوخانی فاشیزمی بەعسی، كورد یەكێك بوو لەو لایەنانەی كە زۆر مكوڕ بوو لەسەر دروستكردنەوەی عێراق، ئەویش لەسەر بنەمای سێ خۆشباوەڕیی: یەكەمیان دیموكراتیزەكردن، دووەمیان فیدرالیزەكردن و سێیەمیشیان بیناكردنی دەوڵەتێكی مۆدێرن.
پاش نۆزدە ساڵ لەو مێژوووە ئێمە لە عێراق حاڵی حازر ڕووبەڕوو لەبەردەم سێ شكستداین: یەكەمیان شكستی دیموكراسی، دووەمیان شكستی فیدراڵی و سێیەمیشیان شكستی خودی دەوڵەت.
٭٭٭
لەوەتەی ڕوخانی فاشیزمی بەعسی، دەوڵەتێك بە بەرچاومانەوە دروست دەكرێتەوە پشتبەستوو بە دەسەڵاتی زۆرینە بەردەوام لە هەوڵی پەراوێزكردن و ئینكاركردنی ئەوانی دیدایە، ئەو زۆرینەیەی كە دیموكراسی تەنها وەكو هەڵبژاردن دەبینێت نەك وەك كولتور و وەك پایەیەكی دامەزراندنەوەی ئەو دەوڵەتەی كە لە دامەزراندنیەوە تا ئەمڕۆ جگە لە زیندانێكی گەورە چ مانایەكی دی بۆ زۆرینەی گەلانی عێراق نەبووە.
ئێمە ئێستا لەبەردەم مۆدێلێكی دەوڵەتداریداین كە پێویستە هەمووومان لێیی بترسین، چونكە ئەگەر دەوڵەتی بەعسی، دەوڵەتی سەپاندنی حوكمی كەمینە بووبێت بەسەر زۆرینەدا، ئەوا مۆدێلی دەوڵەتی پاش بەعس، دەوڵەتی سەپاندنی حوكمی زۆرینەیە بەسەر كەمینەدا، ئەو زۆرینەیەی كە تەنها وەكو زۆرینە و كەمینە تەماشای دیموكراسی دەكات.
٭٭٭
تا هەنووكە عەرەبەكان دوورن لەوەی بیرۆكەی دەوڵەتی مۆدێرن بپەسنن، ئەڵبەتە مەبەست لە دەوڵەتی مۆدێرن دەوڵەتی مافەكانە، ئەو دەوڵەتەی كە نوێنەری كۆمەڵگەیە و دەسەڵات تێیدا دەستاودەست دەكات و دەوڵەتێكی چاودێریكاره. دەوڵەت لە ئەوروپا هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی بیرۆكەی سەروەری و جیاكردنەوەی دەوڵەت لە ئایین و تا دێتە سەر گرێبەستی كۆمەڵایەتی لای لۆك و ڕۆسۆ، وەك بوونەوەرێكی زیندوو بە قۆناغی جیاجیا گەشەی كردووە و پێگەییووە. لێ بەپێچەوانەی ئەوروپاوە، عێراق و دەوڵەتانی داگیركەری كوردستان كە نموونەی بچوككراوەی دەوڵەتی عەرەبیی ئیسلامیین، نەك هەر نەیانتوانیوە گەشە بكەن، تا ڕۆژی ئەمڕۆ بەرگرییەكی گەورەی هاتنە كایەی مۆدێرنە بۆ ناو پایەی دەوڵەتەكانیان دەكەن.
شانبەشانی كۆمەڵێك هۆكار، بەڵام هۆكاری سەرەكی ئەوەی عەرەب لە بیناكردنی دەوڵەتی مۆدێرندا شكستیان هێناوە، ئەوەیە كە بەشی زۆری عەرەب خەیاڵدانێكی فراوانخوازانەیان هەیە و شانازی بە ڕابردووی دەوڵەتی خەلافەتەوە دەكەن، دەوڵەتی پانوپۆڕ و سەرتاسەریی و مەركەزیی تاكە ئایدڵیانە. گەڕانەوە و ئینتیمای هاوڵاتی عێراقی بۆ داودەزگەی ئایینیی شیعی/ سونی و ڕاگەیاندنی ناوبەناوی ئەم میرنشینی ئیسلامی لەم یان ئەو بەشی عێراق و ناوچەكە و دژ وەستانەوە بە بیرۆكەی نەك هەر سەربەخۆیی، بەڵكو ئۆتۆنۆمی و فیدراڵیش بۆ كورد، هەمووو ئەمانە بە ئاشكرا ڕادەی ئەو كایە تووڕەیەمان پیشان دەدات كە سیاسەتمەدارانی عەرەبی عێراق بەرامبەر بە دەوڵەتی مۆدێرن تووشی هاتوون.
لە هەمان سۆنگەوە، ئەوەی لە عێراق شكستی هێناوە دیموكراسی نییە، بەڵكو خودی دەوڵەت خۆیەتی.
٭٭٭
سەرەڕای ئەوەی كە كورد بە فاكتەری سەرەكی هەوڵی بەفیدراڵیزەكردنی عێراق دادەنرێت بەڵام ئەوەی سەركردایەتی سیاسیی كورد لەو بوارەدا دەستی داوەتێ جۆرێك لە سەپاندنی زۆرەملێیانەی فیدراڵی بووە. پێداگرتنی سەركردایەتی سیاسیی كورد لەسەر فیدراڵیزم وەكو شێوازێك بۆ پێكەوەژیان لە عێراقدا، ڕاستییەكەی بووەتە جۆرێك لە سەپاندنی زۆرەملێیانەی فیدراڵیزم بەسەر باقی كۆمیونیتییەكانی تری عێراقدا، لەبەرئەوەی جگە لە كورد، نە دەوڵەت و نە هیچ كۆمیونیتییەكی تری عێراق ئامادە نین خۆیان لە قەرەی كارێكی لەو جۆرە بدەن، بەپێچەوانەوە، زۆرینەی عەرەبی عێراق نەك هەر فیدراڵی ڕەت دەكەنەوە، بەڵكو لێشی حاڵی نابن. بەشی گەورەی شیعەكان دەسەڵاتێكی مەركەزیی بە سەركردایەتی خۆیان پێ چاكترە وەك لە مەركەزێكی لاواز و چەند هەرێمێكی بەهێز.
لەبەر كۆمەڵێك هۆكار كە پێوەندی بە ئەنگێزەی ئیسلامیی ـ قەومیی عەرەبییەوە هەیە و لەبەرئەوەش كە لە ڕووی مێژووییەوە عەرەبی سوننە یەكەمین سودمەندی عێراقێكی مەركەزیی بوون، سوننەكان تا ئەم دواییانە دژی هەر جۆرە هەوڵێكی لاوازكردنی مەركەز بوون.
بۆیە فیدراڵیزم لە عێراق تا هەنوكە فیدراڵیزمە لە نێوان كورد له لایەك و هەموو عەرەبی عێراق لە لایەكی ترەوە، كە ئەمەش لە باشترین حاڵەتدا سیستمێكی فیدراسییە لە نێوان دوو نەتەوەدا؛ یەكێكیان كە زۆرینەی عەرەبە له ناوخۆیاندا حوكمێكی مەركەزییان لا پەسەندە، ئەوی دیكەشیان كە كوردە ناچێتە ژێر باری حوكمێكی لەو جۆرە.