١- زاراوە و چەمکی سەلەفیزم

سەلەفیزم وەکو ئیجتیهادێکی ئایینیی تازە، سەرەتا بوەتە رێبازێک بۆ ناساندن و بانگەشە، پاشان بوەتە کۆڵەکە و دامێنێکی ئایدیۆلۆژی بۆ بنیاتنانی قەوارەیەکی سەلەفیزم و سیستەمێک بۆ هەژموون و پاوانخوازیی دوو گروپی کۆمەڵایەتی لەنیمچە دوورگەی عەرەبیدا؛ بەسەر تیرە و هۆزەکانیتردا؛ کە دواتر ئاماژەیان پێئەکەم، ئەویش پاش بڕینی چەندین قۆناغ و تێپەڕاندنی چەندین رووداو، ململانێ، شەڕ و وەرچەرخان.

٣-کورتەیەکی مێژوویی رێبازی سەلەفیزم

بزووتنەوەی سەلەفیزم، بە رەتکردنەوەی دەقە تەئویلکراوە کارپێکراوەکانی ئیسلام و کارکردن بە بنەما فیقهییە جێگیر و نەگۆڕەکان و فەتوا و ئەدەبیاتەکانیتری (ئیبن تەیمییە) و (ئیبن قەیم جەوزی)؛ لەدژی فەرمانڕەوایانی دەوڵەتی عوسمانی؛ لەسەدەی هەژدەدا چووە ناو قۆناغی کاری جوڵانەوە و بووە رێبازێکی ڕێکخراو و ئاراستەکراو؛ بەرەو ململانێ و هەوڵدان، بۆ بانگەوازکردن و کارکردن بۆ چەسپاندنی رێبازەکە، بەسەر کۆمەڵگە و بەسەر سیستەمی فەرمانڕەواییدا؛ بەرەو بنیاتنانی قەوارەیەکی سەلەفیزمی، لەسەر بنەمای دروشمی (یەکتاپەرستی).

٤- رێککەوتننامەی دەرعیە دەوارنشینێک بۆ میرنشینێکی سەلەفیزم !

بزووتنەوەی (ئەلموەحەدون) بە پشتیوانیی (بنەماڵەی ئالسعود)؛ یاخیبوونێکی لەڕێگەی بەکارهێنانی هێز و زەبروزەنگ، لەدژی دەوڵەتی عوسمانی بەرپاکرد و توانی هەندێک ناوچە بخاتە ژێر ركێفی خۆی و بیکات بە چەقی بنیاتنانی قەوارەیەکی سەلەفیزمی.

بەگوێرەی ناوەرۆکی رێككەوتننامەکە؛ دەسەڵاتی بەڕێوەبردن و فەرمانڕەوایی سیاسی لە(دەرعیە)، بەر (محەمەد سعود) کەوت، لەبەرامبەردا بەڕێوەبردنی دەسەڵاتی کاروباری ئایینی، بە هەموو جومگە و پێگە و کایەکانییەوە، بەر (شێخ محەمەد عەبدولوەهاب) کـەوت. بەگوێرەی ئەم رێککەوتننامەیە؛ (شێخ محەمەد عەبدولوەهاب) بووە پێشەوای ئایینیی قەوارەی میـرنشینەکە، (محەمەد سعود)یش بووە میری قەوارەکە.

ئەم بزووتنەوەیە چ لەڕێگەی بانگەواز و پەیام، چ لەڕێگەی بەکارهێنانی زەبروزەنگ و هێز؛ پێداگری و داوای گەڕانەوەی زۆرەملێی رەوشی کۆمەڵگە و شێوازی بەڕێوەبردنی دەسەڵاتی ئیسلامی بۆ قۆناغی سەلەفیزمی ئیسلامی ئەکرد، چونکە پێیوابوو سەرجەم موسڵمانان لە رێبازە ڕاستەقینەکەی ئیسلام دوورکەوتوونەتەوە و تووشی بیدعە، جەهل، چەواشەبوون، گومڕایی، کافربوون و تاوانی دروستکردنی هاوبەش بۆ خودا (شیرک) بوون، هەر بۆیە گەڕانەوەیان بۆ (یەکتاپەرستی) و جێبەجێکردنی رێبازە راستەقینەکەی ئیسلام، لەچوارچێوەی پڕۆژەی سەلەفیزمدا؛ بە ئەرکێکی شەرعی و سەرەکیی ئیسلام زانیوە !

رێبازی سەلەفیزمی ئیسلامی، لەدوای جێبەجێکردنی ئەو رێککەوتننامەیە؛ بەڕەسمی بووە ئایدیۆلۆژیای (میرنشینی دەرعیە - دەوڵەتی سعودیەی یەکەم).

هاوتەریب لەگەڵ تەشەنەسەندنی ناکۆکی و ململانێکانی جەنگی سارد، ناکۆکی و کێشە و ململانێی توند، لەنێوان سعودیە و میسری سەردەمی سەرۆک جەمال عەبدولناسر سەریهەڵدا، هەروەها لەپاش بڵاوبوونەوەی ڕەوتەکانی ناسری و ناسیونالیستی و کۆمۆنیستی لەجیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا؛ سعودیە درکی بە هەڕەشە و مەترسییەکی گەورە کرد؛ لەسەر ئایدیۆلۆژیای دەوڵەتەکەی و بەرژەوەندییەکانی و ستراتیژ و رۆڵ و پێگەی لەجیهانی ئیسلامیدا، بەتایبەتی کە سعودیە خۆی بە دڵ و ناوەند و مەرجەعی جیهانی ئیسلامی ئەزانێ و لەڕووی ئایدیۆلۆژییەوە؛ پێشبینیی ئەوەی کردووە تووشی بەریەککەوتن و ململانێ و پێکدادان ئەبێت، لەگەڵ ئایدیۆلۆژیای کۆمۆنیزمیدا !

دەوڵەتی سعودیە و سەلەفیستە خاوەن دەسەڵات و دامودەزگە ئایینیەکان لەو وڵاتەدا، لەنیوەی دووەمی پەنجاکانی سەدەی رابردووەوە؛ بۆ بوونە ناوەند و مەرجەع لەجیهانی ئیسلامی و بۆ بڵاوکردنەوەی سەلەفیزم لەدەرەوەی سعودیە، هەروەها بۆ بەهێزکردنی رەوتی ئیسلامی سیاسیی دۆست و وابەستە و نزیک لەخۆی لەجیهانی ئیسلامیدا؛ بەشێوەیەکی بەرنامەڕێژ و رێکخراو و ئاراستەکراو، بەپشتبەستن بە توانا داراییەکانی دەوڵەت، بە قۆستنەوەی رۆڵ و هەژموون و کاریگەری و پێگەی ئایینیی دەوڵەتی سعودیە، لەناو وڵات و کۆمەڵگە موسوڵمانەکاندا؛ چەندین ڕێگا و میکانیزم، هۆکار و ئامراز، ناوەند و دامودەزگای دەوڵەتیی بەکارهێناوە، بەم شێوەیەی خوارەوە :

١- دروستکردنی رێکخراوێکی نێودەوڵەتیی تایبەت بە کۆکردنەوەی وڵاتان و ناوچەکانی جیهانی ئیسلامیی لەژێر چەتری خۆیدا؛ بە ناوی (رابیتەی جیهانی ئیسلامی - ١٩٦٢).

٤- هاوکاریکردنی چەندین زانکۆ، کۆلێژ، پەیمانگە و خوێندنگەی ئایینیی خاوەن پرۆگرامی سەلەفیزم لەجیهانی ئیسلامیدا، چ لەڕووی داڕشتنی پرۆگرامی خوێندن، یان لەبواری دارایی، یان دابینکردنی سەرچاوە و کتێب، یان ناردنی مامۆستای پسپۆڕ، لەنمونەی (زانکۆی سەلەفیزم) لەهیندستان، زانکۆی سەلەفیزم لەپاکستان، (کۆلێژی شەریعەت) لەزانکۆی دهۆک، زانکۆی ئیسلامی لەغەزە (فەڵەستین)، زانکۆی قورئانی پیرۆز و زانستە ئیسلامییەکان لەسودان، زانکۆی شاری جیهانی لەمالیزیا، کۆلیژی کراوەی لەندەن بۆ لێکۆڵینەوەی ئیسلامی، زانکۆی ئیمان لەیەمەن، زانکۆی فەیحا‌و لەتەرابلوس (لوبنان) و... هتد.

٨- کردنەوەی دەیان کەناڵی رادیۆیی و تەلەفزیۆنی و ئاسمانی؛ بۆ بڵاوکردنەوە و بانگەشەکردن بۆ سەلەفیزم؛ لەناوەوە و لەدەرەوەی سعودیە، لەگەڵ کۆمەککردنی دەیان کەناڵیتری سەلەفیست لەدەرەوەی سعودیە.

٩- چاپکردنی ژمارەیەکی زۆر، لەکتێبی قورئان، کتێبی ئایینی، نامیلکە و گۆڤار، کە زۆرینەیان خزمەتی ئایدیۆلۆژیا و ئەدەبیاتی سەلەفیزم ئەکەن و بڵاوکردنەوەی بە جیهانی ئیسلامیدا، لەمڕووەوە سعودیە ناوەندێکی تایبەتی تەرخانکردووە بۆ چاپکردنی کتێبی قورئان؛ بۆ ناوەوە و دەرەوەی سعودیە، بە ناوی (کۆمەڵگەی پادشا فەهد بۆ چاپکردنی قورئان).

سعودیە لەچوارچێوەی ناردنە دەرەوەی پرۆژەی سەلەفیزم و کۆمەککردنی رەوتی ئیسلامی سیاسیی وابەستە و پابەند بە خۆی؛ چەندین ئامانجیتری دەرەکی و ناوخۆیی، بە خزمەتی پێگە و هەژموون، ئامانج و ستراتیژ، لەپێناوی بەرژەوەندیی ئابووری و سیاسەتی دەوڵەتی سعودیە داڕشتووە؛ بۆ نمونە یەکێک لەئامانجە گەورەکانی سعودیە ئەوە بووە، لەڕێگەی بانگەوازکارە سەلەفیستەکان و هێزەکانی ئیسلامی سیاسییەوە؛ کار بۆ دروستکردن و بەرفراوانکردنی دیاردەیەک بکات؛ بە ناوی (دیاردەی بووژاندنەوەی میللیی ئیسلامی - بێداربوونەوەی ئیسلامی!)، تا ببێتە پاڵنەر و هاندەر، بۆ گەڕاندنەوەی موسڵمانان بۆ ڕاپەڕاندنی ئەرکە ئایینیەکان؛ لەناویاندا بەجێهێنانی حەج و عەمرە؛ کە قازانجێکی دارایی گەورەی بەردەوام و مسۆگەر بۆ سعودیە دابین ئەکات !

جێی ئاماژەیە تیرە و هۆزەکان و پیاوانی ئایینی ئەفغانستان، پاش کودێتای ئەفسەرە کۆمۆنیستەکان و لەشکرکێشیی سوپای شورەوی بۆ ناو خاکی ئەفغانستان؛ کەوتنە ژێر کاریگەریی ناکۆکی و ململانێکانی جەنگی سارد و دەستتێوەردانە ناڕاستەوخۆ و شاراوەکانی (ناتۆ)، شانبەشانی دەستتێوەردانە راستەوخۆ و ئاشکراکانی وڵاتانی پاکستان و سعودیە و میسر؛ بۆ شەڕکردن بە ناوی جیهادی ئیسلامی، لەدژی سوپای شورەوی و سوپای ئەفغانستان، ئەوەبوو شانبەشانی (عەرەب ئەفغان)ەکان کەوتنە شەڕکردن لەدژی سوپای شورەوی و سوپای ئەفغانستان؛ بەو پاساوەی لەشکری وڵاتێکی بێ باوەڕ، خاکی وڵاتێکی موسڵمانیان داگیرکردووە و لەسەر ئەم بنەمایە پێویستە موسوڵمانان جیهاد رابگەیەنن و بە کردار بەشداری جیهادی سەربازی بکەن، شایەنی باسە ئەم شەڕە لەبنەڕەتدا بریتیبوو لە(شەڕکردنبە نوێنەرایەتی)، ئەویش بە نوێنەرایەتیی (پەیمانی ناتۆ)؛ بۆ ئامانجی شکستهێنان بە سوپای شوڕەوی و رێگریکردن لەپەلهاویشتن و نزیکبوونەوەی لە(ئاوە گەرمەکان) !

لەلایەکیتر گۆڕینی سیستەمی فەرمانڕەوایی لەئێران، بۆ دەوڵەتێکی ئایینی؛ هاوکات هیوایەکیتریشی بەخشی بە (ناتۆ)، ئەویش بریتی بوو لەپێشبینی و چاوەڕوانی؛ بۆ دروستبوونی کاریگەریی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران، لەسەر کۆماری ئازەربایجانی ئایینزا شیعە و کۆمارە موسڵمانە ئایینزا سوننەکانی ئاسیای ناوەڕاست لەیەکێتیی شورەوی؛ کە بریتیبوون لە(ئۆزبەکستان، کازاخستان، تاجیکستان، تورکمانستان، قەرغیزستان)؛ لەسەر ئەو بنەمایەی کە ئەم شەش کۆمارە لەڕابردوودا، لەسایەی سیستەمی کۆمۆنیستیی بەزۆر سەپێندراو بەسەریاندا؛ دژایەتیی ئایینەکەیان کراوە و ئازادیی ئایینییان لێ بەرتەسککراوەتەوە؛ بەڵکو لەدەرهاویشتە و پڕیشکی شۆڕشی گەلانی ئێراندا؛ ئەم رەوشە ببێتە پاڵنەر و هۆکار و زەمینەیەک؛ بۆ دروستبوونی بووژانەوە و جووڵانەوەیەکی بەرهەڵستکاریی ئایینی لەدژی حکومەتی شورەوی، بەتایبەتی کە فەرمانڕەوایانی ئایینیی تازەی ئێران؛ دوای ئەوەی دەوڵەتی کۆماری ئیسلامیی ئێرانیان راگەیاند؛ بانگەشەیان بۆ ناردنە دەرەوەی شۆڕشی ئیسلامی کرد؛ بۆ ئەو وڵات و ناوچانەی جیهانی ئیسلامی، کە داگیرکاری و چەوساندنەوە و ستەمیان لەدژ پەیڕەوکراوە، بە بێ جیاوازی ئایینزایی.

٩- سەلەفیزم بۆ بەرەنگاربوونەوەی ناردنە دەرەوەی شۆڕشی ئیسلامی

ململانێی ئێران و سعودیە؛ لەئەفغانستانەوە درێژئەبێتەوە بۆ عێراق، کوردستانی باشوور، بەحرەین، یەمەن، لوبنان، سوریا، فەلەستین، ژمارەیەک لەوڵاتانی ئەفریقیا و ئاسیا و بۆ ناو رەوەندی موسڵمانان لەڕۆژئاوا.

رێبازی سەلەفیزم بەگشتی، بۆ بڵاوکردنەوە و بەهێزکردنی خۆی، زیاتر پشت بە توێژی هەرزەکار و گەنج و لاوی هەر دوو ڕەگەزی نێر و مێ ئەبەستێت؛ ئەوانەی کە ئاستێکی نزمی خوێندەوارییان هەیە، یان هەر لەبنەڕەتەوە نەخوێندەوارن، یان ئەوانەی لەقۆناغی خوێندندان، یان ئەوانەی لەناو چین و توێژە هەژار و کەمدەرامەتەکانی ناو پێکهاتەی کۆمەڵایەتیی دێهاتنشین و خێزانی جوتیار و پێکهاتە کۆمەڵایەتییە سادە و بەڕەچەڵەک دێهاتنشینەکانی ناو شارەکاندان؛ کە بە خۆڕسک و بەڕێژەیەکی بەرز، خاوەنی هەست و سۆز و بیروباوەڕی ئایینین، بەڵام تێگەیشتنیان بۆ مەسەلە ئایینی و بابەتە فیقهییەکان قووڵ نیە؛ بەڵکو هەمیشە چاوەڕێی مەلا و وتاربێژ و بانگەوازکاری ئیسلامین؛ تاکو لەڕووی ئایینیەوە ڕێنمایی و ئاراستە و جۆشیان بـدەن.

رێبازی سەلەفیزم لەڕێگەی بەکارهێنانی میدیا و سۆشیال میدیاوە، یان بەهۆی وتاری سەر مینبەری مزگەوت و وتنەوەی وانەی ئایینییەوە، یان لەڕێگەی پەیام و پەخشنامە و بانگەواز و فەتواوە، یان بەهۆی چاپەمەنی و بڵاوکراوەکانەوە، یان بەهۆی قۆستنەوەی بۆنە و مەراسیم و چالاکییە کۆمەڵایەتی و ئایینیەکانەوە؛ ئەتوانێت بە ئاسانی و بەخێرایی،بە بەربڵاوی؛ ئایدیۆلۆژیا و ئەدەبیاتەکەی بە بێ کۆسپ بڵاوبکاتەوە.

جێی باسە سەرجەم ئاراستە سەرەکییەکانی کارکردنی رێبازی سەلەفیزم، هیچ جۆرە ئایدیۆلۆژیا و تەنانەت هیچ جۆرە گروپ و پارت و ئیجتیهادێکیتری ئایینزایی ناو خودی ئایینزای سوننەیان؛ وەکو هێزی راستەقینەی ئیسلام، لەدەرەوەی خۆیان پێ پەسەند ناکرێت و بە توندی و دەمارگیرانە رەتی ئەکەنەوە، هەروەها هیچ جۆرە یاسا و رێسایەک، یان سیستەم و قەوارەیەکیان لەدەرەوەی سەلەفیزم؛ پێ رەوا و پێویست نییە بۆ کۆمەڵگەی ئیسلامی، بۆیە هەموویان کۆکن لەسەر رەتکردنەوە و دژایەتی و بەرەنگاربوونەوەی ئەوانیتر و کارکردن بۆ بەئەلتەرناتیڤکردنی سەلەفیزم بەسەریاندا، بەڵام بە جیاوازی ئامراز و میکانیزمی کارکردن و بە جیاوازی شێوازی بەڕێوەبردنی ناکۆکی و ململانێ.

لەگەڵ بوونی دەیان گروپ و رێکخراو و پارتی سەلەفیزم، یان بوونی چەندین رێچکە و دەستە و تاقمیتری سەلەفیزم لەجیهانی ئیسلامی و لەناو رەوەندی موسوڵمانان لەجیهاندا؛ لەڕووی ئاراستەی کارکردنەوە، ئەتواندرێت رێبازی سەلەفیزم دابەش بکرێت؛ بەسەر سێ رەوتی سەرەکیدا، بەم شێوەیەی خوارەوە :

ێ‌- رەوتی سەلەفیزمی تەقلیدیی بانگەوازکاری :

بانگەوازکارانی ئەم رەوتە، نازناوی سەلەفیزمی زانستیشیان لەخۆیان ناوە؛ خۆیان بە خاوەنی شەرعی و راستەقینەی پڕۆژەی سەلەفیزم و درێژەپێدەری رێبازی راستەقینەی پێشینەی پیاوچاکان و ئەهلی سوننەت و جەماعەت ئەزانن.

ئەم رەوتە بەشێوەیەکی سەرەکی لەناو ناوەند و دامودەزگای ئایینیی کاریگەری ناو دەوڵەتی سعودییەوە سەرچاوەی گرتووە و نێردراوەتە دەرەوەی سعودیە؛ لەنمونەی (دەستەی گەورە زانایان، وەزارەتی کاروباری ئیسلامی و بانگەواز و ئیرشاد، دەستەی فەرمانکردن بە چاکە و نەهیکردن لە خراپە، سەرۆکایەتیی گشتیی توێژینەوەی زانستی و دەرکردنی فەتوا، موفتی گشتیی سعودیە، زانکۆ سەلەفیستەکان، ئەنجومەنی باڵای دادوەری و ... هتد).

رەوتی سەلەفیزمی تەقلیدیی بانگەوازکاری، بەگوێرەی زەمینە و هەلومەرج و قۆناغەکان، بانگەوازکاری پایەدار و گەورە و ناودار، یان رێچکە و گروپ و تاقمی جیاواز، هەندێکجار ناکۆک و دژ بە یەکتری لەنێوان خۆیاندا؛ بۆ دروستبووە و گەیشتۆتە ئاستی جیابوونەوە و لێکترازان، یان رقلێبوونەوە و سووکایەتیکردن بەیەکتر و بڵاوکردنەوەی لێدوان، وتار، کتێب و نامیلکە لەدژی یەکتری.

ئەم ئاراستەیەی کارکرنی سەلەفیزم؛ لەچەندین وڵات و ناوچەی جیهانی ئیسلامیدا بڵاوبووەتەوە و دروستکردنی پارت و رێکخراوی سیاسی و ململانێ و دژایەتی و تەکفیری نەیاران؛ بە ئاشکرا و بە ڕاستەخۆ و ڕووبەڕوو ڕەتئەکاتەوە، لەبەرامبەردا بەشێنەیی و بە ناڕاستەوخۆ و بە قۆناغبەندی؛ هەوڵئەدات بە دەستی دوو، سیاسەت بکات، ئەویش لەڕێگەی خۆبردنەپێش و دروستکردنی پەیوەندی لەگەڵ دەسەڵاتداران و حکومەت و دامودەزگا کارگێڕییەکان، ئەویش بۆ هێنانەدی ئامانجی دروستکردنی پێگە و دەسەڵات و هەژموون؛ لەناو مزگەوتەکان و ناوەند و دامودەزگا ئایینی و پەروەردەییەکان، تاکو بەهۆیانەوە بە ئاسانی بتوانێت؛ (دیاردەی بووژانەوەی میللیی ئیسلامیی – بێداربوونەوەی ئیسلامی)ی، ناو کۆمەڵگە قۆرخ بکات، هاوتەریب بە ناڕاستەوخۆش؛ کاربکات بۆ ئەوەی خۆی بکاتە مورشید و موفتی و ئامۆژگاریکەری حکومەت و لێپرسراوان.

ئەم ئاراستەیە وا بانگەشە بۆ خۆی ئەکات؛ کە بڕوای بە کاری سیاسی نییە و ململانێی دەسەڵاتداران و فەرمانڕەوایان ناکات، بەڵام لەبەرامبەردا هەوڵئەدات لەڕێگەی بانگەواز و پەروەردەی ئایینیەوە؛ کۆمەڵگە لەژێر دەسەڵات و ئاراستە و جڵەوی حکومەت و پارتە سیکۆلارەکان دەربکات و دایببڕێت لێیان؛ ئەویش لەڕێگەی تەشەنەپێسەندن بە ڕێبازەکەی و کۆنتڕۆڵکردنی (دیاردەی بووژانەوەی میللیی ئیسلامی - بێداربوونەوەی ئیسلامی!) و کۆشش و کاری جدیی چڕوپڕ بۆ ڕاکێشانیان؛ بەرەو جیهانی تایبەتیی ناو دەوارنشینیی سەلەفیزم.

ب- رەوتی سەلەفیزمی سیاسی :

ئەم ئاراستەیەی کارکردن، پێیوایە ئەتوانێت لەڕێگەی دروستکردنی رێکخراو و پارتی سیاسی و بەشداریکردن لەچالاکییە سیاسیەکان و پرۆسەی هەڵبژاردنە گشتییەکان؛ بەر بە پڕۆژەی سیکۆلاریزم بگرێت و وردە وردە تەنگی پێهەڵچنێت و هەراسانی بکات، هاوکات بەم ڕێگەیە و بەشێنەیی کار بۆ پڕۆژەی بەسەلەفیزمکردنی کۆمەڵگە و دەسەڵاتی فەرمانڕەوایی بکات.

رەوتی سەلەفیزم لەوڵاتی کوەیت؛ لەساڵی (١٩٨١)ەوە، لەڕێگەی ئەم پارت و گروپە سیاسییانەوە؛ (پارتی ئوممە، تەجەموعی ئیسلامیی سەلەفیست، بزووتنەوەی سەلەفیست) و ژمارەیەک پەرلەمانتاری سەلەفیستی سەربەخۆ، پەیڕەوی ئەم ئاراستەیەی لەکاری سیاسی و پەرلەمانی کردووە و بەردەوامن.

بەهەمان شێوە رەوتی سەلەفیزم لەبەحرەین؛ لەساڵی (٢٠٠٢)ەوە، لەڕێگەی (کۆمەڵەی ئەساڵەی ئیسلامی)ی سەلەفیست و ژمارەیەک پەرلەمانتاری سەلەفیستی سەربەخۆوە؛ پەیڕەویی کاری سیاسی و پەرلەمانی کردووە و بەردەوامن.

رەوتی سەلەفیستی تەقلیدیی بانگەوازکاریی یەمەنی، کە ناسراوە بە (مەدخەلی)؛ چووە پاڵ جەمسەری (عەبد رەبە مەنسوور هادی)ی سەرۆکی حکومەت لەدژی حوسییەکان، کە ئێران کۆمەک و پشتگیرییان ئەکات، بەهەمان شێوە لەلیبیاش رەوتی سەلەفیستی تەقلیدی بانگەوازکاریی ناسراو بە (مەدخەلی)؛ چووە پاڵ جەمسەری (ژەنەڕاڵ خەلیفە حەفتەر)ی فەرماندەی سوپای نیشتمانیی لیبیا؛ کە خۆی لەپاڵ حکومەتی رۆژهەڵاتی لیبیادا ساغکردۆتەوە و چووەتە بەرەی شەڕەوە لەدژی حکومەتی رۆژئاوای لیبیا؛ کە رێکخراوی ئیخوان موسلمینی لیبیا تیایدا بەشدارە و تورکیا و قەتەر؛ کۆمەک و پشتگیرییان ئەکەن.

ج- رەوتی سەلەفیزمی جیهادی :

ئاراستەی کارکردنی ئەم رەوتە؛ بریتییە لەگرتنەبەری ئامراز و میکانیزمی جیهاد، کە خۆی لەبەکارهێنانی هێز و زەبروزەنگ، شەڕ و تیرۆر ئەبینێتەوە، ئەویش بۆ گێڕانەوەی شێوازی فەرمانڕەوایی و رەوش و ستایلی ژیانی کۆمەڵگە؛ بۆ قۆناغی سەلەفیزم.

ئەم رەوتە بۆ ئامانجی بەتاغوتکردن و بەکافرکردنی فەرمانڕەوایان و نەیاران؛ بانگەواز بۆ بەرپاکردنی جیهادی سەربازی و سەپاندنی بەزۆری (دارولئیسلام)؛ بەسەر (دارولکوفر)دا ئەکات، بۆ ئەمە تەنها خۆی بە شایستە و بە رەوا ئەزانێت، بۆ ئەوەی پێشەوایەتیی جیهاد و چەسپاندنی (دارولئیسلام) بکات.

ئاراستەی کارکردنی سەلەفیزمی جیهادی، وەکو ئاراستەیەکی نوێی کارکردنی رەوتی ئیسلامی سیاسیی توندڕەو و چەکدار؛ سوودی لەئەزمونی کاری رێکخراوی (کۆمەڵەی جیهادی ئیسلامیی میسری) و جیهادی ئەفغانستانی (١٩٨٠-١٩٩٢) وەرگرت، بەتایبەتی کە لەئەزمونی جیهادی ئەفغانستاندا؛ بەهۆی تێکەڵاوبوونی ئایدیۆلۆژیا و ئەزموونی کار و جیهانبینی هاوبەشی نێوان رێکخراوی ئیخوان موسلمین و (کۆمەڵەی جیهادی ئیسلامیی میسری) و رەوتی سەلەفیزم؛ لەدەرەنجامدا رێبازی سەلەفیزمی جیهادی چەکەرەی کرد و بووە رێبازێکی نوێی کارکردنی رەوتی ئیسلامی سیاسیی چەکدار و توندڕەو.

ئاراستەی سەلەفیزمی جیهادی؛ لەڕووی ئایدیۆلۆژی و فیقهی و ئەدەبیاتی جیهادەوە؛ کەوتبووە ژێر کاریگەریی تێز و بەرهەم و بڵاوکراوەکانی (سەیدقوتب ١٩٠٦_١٩٦٦)، (ئەبوئەعلای مەودودی ١٩٠٣_١٩٧٩) و ئەدەبیات و بڵاوکراوەکانی (کۆمەڵەی جیهادی ئیسلامیی میسری)، بەتایبەتی نووسین و بڵاوکراوەکانی (سەید ئیمام ئەلشەریف - ١٩٥٠)، کە بە (دکتۆر فەزڵ)یش ناسرابوو، هەندێکجاریش نووسینەکانی بە ناوی (عەبدولقادری کوڕی عەبدولعەزیز) بڵاوکردۆتەوە.

لەڕووی کاری تیۆریسێنی و داڕشتنی بنەما سەرەکییەکانی کاری رێکخراوەیی و سیاسی و سەربازی؛ لای رەوتی سەلەفیی جیهادی، ئەتوانین بڵێین هەوڵ و کۆششەکەی بە پلەی یەکەم، ئەگەڕێتەوە بۆ (دکتۆر عەبدوڵڵا عەزام ١٩٤١-١٩٨٩)ی بە رەچەڵەک فەڵەستینی و خاوەن رەگەزنامەی ئوردنی.

ئەم دەوڵەتە لەناوەوە و لەدەرەوەی دەوڵەتەکە، سیستەمی ولایەتی پەیڕەوکرد و بووە خاوەنی ژمارەک لق لەجیهانی ئیسلامیدا، بە ناوی ولایەتی جیاجیا.

ئاراستەی سەلەفیزمی جیهادی؛ وەکو هێز و رێکخراوێکی تازەی کاری سەلەفیزم، لەکۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی رابردوودا، وردە وردە سەریهەڵدا و نەشونمای کرد .

لەدوای کۆتاییهاتنی جیهادی ئەفغانستان لەبەهاری (١٩٩٢)؛ چەندین رێکخراو و گروپ، رێبازی سەلەفیزمی جیهادییان کردە رێبازی سەرەکیی کارکردن، لەنمونەی (کۆمەڵی جیهادی ئیسلامیی میسری)، (کۆمەڵی سەلەفیستی جەزائیری بۆ بانگەواز و شەڕکردن) و (کۆمەڵەی جەنگاوەرانی ئیسلامی لیبیایی)، شانبەشانی دروستبوون و سەرهەڵدانی چەندین گروپ و رێکخراویتری سەلەفیستی جیهادی، لەسەر دەستی (عەرەب ئەفغان)ەکان و بەشدارانیتری ئەو شەڕە، لەنمونەی لقەکانی رێکخراوی نێودەوڵەتیی قاعیدە، لقەکانی ڕێکخراوی نێودەوڵەتیی سەر بە دەوڵەتی ئیسلامیی ناسراو بە داعش، لقەکانی رێکخراوی ئەنسارولشەریعە لەدوای (بەهاری عەرەبی!) و چەندینیتر لەباکوور و کەناری ئەفریقیا و لەناو رەوەندی موسوڵمانان لەڕۆژئاوا.

١١- غەریزەی ململانێ لای رێبازی سەلەفیزم

بەدەر لەبوونی ناکۆکی و ململانێی رێبازی سەلەفیزم لەگەڵ سیکۆلاریزم، بەدەر لەبوونی ناکۆکی و ململانێ لەنێوان سێ رەوتە سەرەکییە جیاجیاکانی کارکردنی رێبازی سەلەفیزم، بەدەر لەبوونی ناکۆکی و ململانێی نێوان بانگەوازکارە سەلەفیستەکانی ناو هەر رەوتێکی سەلەفیزم؛ ئەم رێبازە بەگشتی ناکۆکی و ململانێیتریشی هەیە لەگەڵ ئایینزای شیعە، لەگەڵ هێزەکانی رەوتی ئیسلامی سیاسی، لەگەڵ ڕێچکەکانی سۆفیزم و هەر گروپێکیتری ئایینیی جیاواز؛ لەچوارچێوەی ئایینی ئیسلامدا، هۆکارەکەشی ئەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی تەنها خۆی بە خاوەنی رێبازی راستەقینەی ئیسلام ئەزانێت، هەر بۆیە ئەوانیتر ڕەت ئەکاتەوە و ئامادە نییە دانیان پیابنێت و مامەڵەیان لەگەڵ بکات، بەڵکو ململانێیان لەگەڵ ئەکات، ئەویش بۆ قۆرخکردنی رۆڵی پێشەوایەتی لەئیسلامدا بۆ خۆی، یان بۆ سەپاندنی پڕۆژە ئایدیۆلۆژییەکەی و سەپاندنی بنەما فیقهییەکانی بەسەر هەموواندا؛ یان بۆ چەسپاندنی چۆنیەتیی تێگەیشتن و چۆنیەتیی جێبەجێکردنی ئیسلام؛ لە روانگەی تێگەیشتن و دید و جیهانبینی خۆیەوە، یان بۆ جڵەوکردنی (دیاردەی بووژانەوەی میللیی ئیسلامی - بێداربوونەوەی ئیسلامی !)؛ لەناو کۆمەڵگە موسڵمانەکاندا.

رێبازی سەلەفیزم بە هەموو ئاراستەی کارکردنە جیاوازەکان، بە هەموو جۆر و گروپ، دەستە و تاقمە جیاواز و لێکترازاو و ناکۆک و دژبەیەکەکانی ناو خودی رێبازەکە؛ بە یەکێک لەئیجتیهادە داخراو و دۆگماتیست، کۆنەپارێز و دەمارگیرەکانی پڕ لەناکۆکی و ململانێ و بەریەککەوتن و کێشمەکێشەکانی ناو ئایینی ئیسلام بەگشتی و ئایینزای سووننە بەتایبەتی لەقەڵەمئەدرێت.

١٢- ناکۆکی و ململانێی نێوان رەوتەکانی سەلەفیزم

هەر سێ رەوتە سەرەکییەکانی رێبازی سەلەفیزم؛ (سەلەفیزمی تەقلیدیی بانگەوازکاری، سەلەفیزمی سیاسی و سەلەفیزمی جیهادی)، یەک چاوگی سەرهەڵدانی ئایدیۆلۆژی، یەک سەرچاوەی مێژوویی و یەک ئامانجی هاوبەشیان هەیە؛ ئەویش گێڕانەوەی دەسەڵاتی فەرمانڕەوایی و کۆمەڵگەیە بۆ قۆناغی سەلەفیزم و چەسپاندنی ئایدیۆلۆژیای سەلەفیزم، بەڵام بە میکانیزم و ئامرازی جیاواز !

ئاراستە و رێچکە و گروپەکان، لەناو گێژاوی ناکۆکی و کێشمەکێشی جیهانی سەلەفیزمدا، لەیەکتری ترازاون و جیابوونەتەوە و بە توندی یەکتری رەتئەکەنەوە . لەسەر زەمینەی واقیع، ناتوانن پرانسیپی فرەیی و پەسەندکردنی بیروڕا و بۆچوونی جیاواز، لەگەڵ یەکتری پەسەند و پەیڕەو بکەن، یەکتری تاوانبار ئەکەن؛ بە هەڵگەڕاوە و سەرلێشێواو، بە لادەر لەئیسلام و لادەر لەپڕۆژەی سەلەفیزم .

هیچ یەکێک لە هەر سێ رەوتە سەرەکییەکەی سەلەفیزم؛ پڕۆژەی سەلەفیزمیان رەتنەکردۆتەوە، بەڵکو هەر یەکێکیان، تەنها خۆی بە شۆڕەسوار و درێژەپێدەر و خاوەنی راستەقینە و میراتگری شەرعیی رێبازی سەلەفیزم ئەزانێت.

رەوتی سەلەفیزمی جیهادی؛ بۆ بانگەوازکردن و بۆ تەشەنەسەندن بە رێبازەکەی، زیاتر چاوی بڕیوەتە بنکەی جەماوەریی هەر دوو رەوتەکەیتر؛ هەوڵئەدات بە نهێنی دزە بکاتە ناویانەوە؛ سوود لەو ئەدەبیات و فیقهە ئیسلامییە هاوبەشە وەربگرێت؛ کە هەر سێ ئاراستەکە لەسەری کۆکن، تەنها ئەوەی کە لەسەری ناکۆکن؛ بریتییە لەمەسەلەی بەکافرکردن و جیهاد، بۆ چارەسەری ئەمەش پشت بە دەیان فەتوا و بڕگە و دەقی ئایینیی ئەبەستێت؛ کە تیایدا ئاماژەیان بە مەسەلەی بەکافرکردن و جیهاد کردووە، لەمڕووەوە هەوڵئەدات رایانکێشێت بۆ بڕوابوون بە مەسەلەی بەکافرکردن و جیهاد؛ بەرەو ژێر سایەی بەیداخە رەشەکەی رەوتی سەلەفیزمی جیهادی !

جێی باسە هەر دوو رەوتەکەیتری کارکردنی رێبازی سەلەفیزم و تاڕادەیەکیش، هێزەکانی رەوتی ئیسلامی سیاسیی ئایینزای سوننەش؛ شوێنکەوتە و ئەندام و لایەنگرەکانیان، وەکو هەویرێکی ئامادە و هەڵهاتوو و خۆشەکراو، کەوتونەتە بەردەستی ئاراستەی کارکردنی سەلەفیزمی جیهادی !

لەم دۆخەدا گریمانەیەک هەیە، ئەویش ئەوەیە کە رەوتی سەلەفیزمی جیهادی بەگوێرەی زەمینە و دەرفەت و توانا؛ چیان بوێت و چۆنیان بوێت؛ نان، سەمون، کولێرە، یان هەر بەرهەمێکیتری هەویرەمەنی بە دڵ و بە خواستی خۆیان، لەو هەویرە دروست بکەن، یان بە دیوێکیتر، ئەگەر هەر دوو رەوتەکەیتری کارکردنی رێبازی سەلەفیزم و تاڕادەیەکیش، هێزەکانی رەوتی ئیسلامی سیاسیی ئایینزای سوننە؛ لەلێخوڕین و ئاراستەکردنی لایەنگر و ئەندام و شوێنکەوتەکانیان لەناو ماشێنی سەلەفیزم و ماشێنی ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی سیاسیدا؛ بە گێڕی دوو، یان بە گێڕی سێ ، یان بە گێڕی چوار؛ بە هەورازی بانگەوازی سەلەفیزم و ئیسلامی سیاسیدا سەربخەن؛ ئەوا رەوتی سەلەفیزمی جیهادی، لەچوارچێوەی رکابەری و ململانێکانی نێوانیاندا، ئەیەوێت لەوێستگەیەکدا هەڵوێستەیەکیان پێ بکات و دایانبەزێنێت، سەریانبخات بۆ ناو ماشێنەکەی خۆی و بە گێڕی فولی زۆر خێرا و تیژڕەوی؛ بیانگەێنێتە نشێوی سەلەفیزم.

لێرەوە ئەگەینە ئەو دەرەنجامەی کە جیاوازی لەنێوان ئاراستەکانی کارکردنی رەوتەکانی سەلەفیزم؛ لەئامانجی بانگەواز و پرۆسەی هۆشیارکردنەوە و رێکخستنی ئەندام و شوێنکەوتەکانیدا، بریتییە لەدیاریکردنی کام جۆر لەبەرهەمی هەویرەمەنی؛ تاکو لەهەویرە شێلدراو و خۆشەکراوەکە دروستبکرێت، یان کام گێڕ بەکاربهێنرێت؛ لەماشێنەکەی سەلەفیزمدا، بۆ گەیشتن بە دوا وێستگە؛ ئەویش نشێوی سەلەفیزم !

١٣- سەلەفیزم لەبەردەمی پێرۆستەریکای شازادەدا

دوای ئەوەی رێکخراوی نێودەوڵەتیی قاعیدە لە رۆژی (٢٣/٢/١٩٩٨)؛ لەژێر ناوی (بەرەی جیهانیی ئیسلامی بۆ جیهاد لەدژی جوو و خاچپەرستەکان) خۆی راگەیاند؛ لەهەنگاوی یەکەمدا لەدوو کردەوەی تیرۆرستیدا و لەیەک رۆژدا، توانی دوو باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە(کینیا) و (تەنزانیا)؛ لە رۆژی (٧/٨/١٩٩٨)دا بتەقێنێتەوە .

پاش تێپەڕبوونی (٣) ساڵ و نزیکەی مانگێک بەسەر ئەو دوو کردەوە تیرۆریستییەدا، رێکخراوی نێودەوڵەتیی قاعیدە؛ کردەوە تیرۆریستییەکانی (١١)ی سێپتەمبەری (٢٠٠١)ی ئەمریکاشی ئەنجامدا.

ئەوەی جێگەی سەرنج و هەڵوێستەبوو؛ لەکۆی ئەو (١٩) گەنجەی کە لەڕێگەی فڕۆکە ڕفێندراوەکانەوە، لەکردەوە تیرۆریستییەکانی (١١)ی سێپتەمبەر خۆیان تەقاندەوە؛ (١٥)یان خاوەنی رەگەزنامەی سعودی بوون !

پاش ئەو کردەوە تیرۆریستییانە؛ دەوڵەتی سعودیە لەلایەن ئەمریکا و وڵاتانیتری رۆژئاواوە، ڕووبەڕووی فشار و گوشار و رەخنەی گەورە بووەوە، ژمارەیەک ناوەندی توێژینەوەی سیاسی و ئاسایش و ستراتیژی؛ دەوڵەتی سعودیەیان بە کارگەیەکی پیشەسازیی بەرهەمهێنەری ئایدیۆلۆژیای تیرۆر شوبهاند و بەوە تاوانباریانکرد، کە بە ناڕاستەوخۆ؛ رۆڵ و بەشداری و کاریگەریی هەیە لەو کردەوە تیرۆرستییانەدا، بەتایبەتی لەڕووی پاڵنەری ئایدیۆلۆژی و پەروەردەی ئایینیی توندڕەوانەی گەنجەکان، شانبەشانی بڵاوکردنەوەی رێبازی سەلەفیزم بەگشتی و سەلەفیزمی جیهادی و دروشمی بەکافرکردنی نەیاران؛ بەتایبەتی لەناو گەنج و لاوەکانی وڵاتانی ئیسلامی و لەناو رەوەندی موسڵمانان لە رۆژئاوا و دابینکردنی خەرجییەکانی کردەوەی تیرۆر؛ لەڕێگەی رێکخراوە خێرخوازە ئیسلامییەکانی سعودیەوە.

بەدەر لەکایەی تیرۆر و توندڕەویی ئایینی؛ دەوڵەتی سعودیە بەردەوام لەلایەن ئاژانس و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ، ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆر ئەبووەوە؛ لەسەر نەبوونی دیموکراسی و ئازادی و خراپیی رەوشی مافی مرۆڤ بەگشتی و زەوتکردن و پێشێلکردنی ئازادی و مافی ژنان بەتایبەتی.

لەدەرەنجامی فشار و گوشار و رەخنەکان؛ ناوەندی بڕیاڕ و دەسەڵات لەسعودیە؛ هاتە سەر ئەو باوەڕەی کە پێویستە، پیاچوونەوە و هەڵسەنگاندن بۆ رەوشی گشتیی وڵات بکات و هەنگاو بنێت؛ بەرەو ریفۆرم و گۆڕانکاری.

لەدوای هاتنەسەرکاری (پادشا سەلمان عەبدولعەزیز) لەساڵی (٢٠١٥)، ویستێکی بەهێز و رادیکاڵ بۆ پیاچوونەوە و ڕیفۆرم هاتەئارا و چەندین رێکار و هەنگاو نران؛ لەنمونەی رێپێدان بە بەشداری ژنان لەهەڵبژاردنەکاندا، ئەوەبوو بۆ یەکەمینجار لەمێژووی ئەو وڵاتەدا، بۆ پرۆسەی دەنگدان و خۆپاڵاوتن، لەهەڵبژاردنی شارەوانییەکانی ساڵی (٢٠١٥)؛ (٢١) پاڵێوراوی ژن، بە دەنگدان بوونە ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانییەکان.

سنووردارکردنی کارەکانی (دەستەی فەرمانکردن بە چاکە و نەهیکردن لەخراپە)، یەکێکیترە لەڕێکارە بنەڕەتییەکان؛ بۆ پیاچوونەوە بە رەوشی ئایینی کۆمەڵگە و کەمکردنەوەی کۆتوبەندی ئایینی لەسەر هاووڵاتیان، ئەم دەستەیە لەژێر هەژموون و سەرپەرشتیی سەلەفیستەکاندا بەڕێوەئەبرێت؛ خاوەنی نزیکەی (٤٠٠٠) فەرمانبەری چاودێرە؛ پیشەکەیان ئەوەیە، لەشەقام و بازاڕ و شوێنە گشتییەکاندا؛ بسووڕێنەوە بۆ چاودێریکردنی جێبەجێکردنی بنەماکانی شەریعەتی ئیسلام و جێبەجێکردنی ئەرکە ئایینییەکان و هۆشداری و رێنماییەکانی دەستەکە؛ بەتایبەتی بۆ جەختکردنەوە لەتێکەڵاونەبوونی هەردوو رەگەز و چاودێریکردنی هاووڵاتییان لەکاتی بانگدان و نوێژکردندا؛ بۆ دڵنیابوون لەئەنجامدانی نوێژ و راگرتنی کاروباری کڕین و فرۆشتن لەبازاڕەکاندا لەکاتی نوێژ و ... هتد.

(شازادە محەمەد سەلمان)؛ لەساڵی (٢٠١٧)ەوە، بەهۆی نەخۆشکەوتنی باوکی؛ بووە جێنشینی پادشا و دەسەڵاتەکانی پادشایەتیی پێبەخشرا، ناوبراو بەپشتبەستن بە دەسەڵاتەکانی، سەرەڕای ئەرکی بەڕێوەبردنی دەوڵەت؛ سەرقاڵی داڕشتنی هەنگاوی نوێ و درێژەدانە بۆ بەجێهێنان و تەواوکردنی ئەو بەرنامانەی کە دایانڕشتووە، بۆ ئامانجی ریفۆرم و گۆڕانکاری؛ لەناویاندا گرنگیدان بە ماف و رۆڵی ژنان لەکۆمەڵگە و دەوڵەتدا؛ لەم سۆنگەیەوە لەساڵی (٢٠١٨)، بە بڕیارێک ڕێی بە ژنان دا، ببن بە خاوەنی مۆڵەتی شۆفێری، هەروەها چەندین بڕیاریتریشی لەخزمەتی پێگە و ماف و ئازادییەکانی ژناندا دەرکرد.

جێی ئاماژەیە زۆرینەی رەهای سەلەفیستەکان و بەشێکی زۆر لەپیاوانی ئایینی کۆنەپارێز و سەرۆکی تیرە و هۆزەکان؛ لەدژی زۆربەی ئەو هەنگاو و رێکارانەی (شازادە محەمەد) راوەستاونەتەوە، بەتایبەتی لەمەسەلەی پیاچوونەوە بە پەیوەندیی نێوان ئایین و دەوڵەت و بەخشینی رەهەندێکی میانڕەوی و ڕیفۆرمخوازی بە ئایینی ئیسلام و بەرەنگاربوونەوەی ئایدیۆلۆژیای سەلەفیزم و رێبازی توندڕەوی ئایینی.

(شازادە) ئەیەوێت بە وردی پیاچوونەوە بە ئایدیۆلۆژیای سەلەفیزمی فەرمیی دەوڵەتدا بکات و لەدەوڵەتی دابماڵێت، هاوکات پێگە و رۆڵ و بەشداری سەلەفیستەکان و مەلا و کەسایەتییە توندڕەوەکان، لەناو دامودەزگانی دەوڵەتدا پەراوێزبخات و نادیدەیان بکات، شایەنی باسە (شازادە) بۆ چاوترساندنی سەلەفیستەکان و کەسایەتییە توندڕەوەکان؛ کە ئەیانەوێت بەرەنگاری هەنگاوە ڕیفۆرمخوازی و پیاچوونەوەکانی ببنەوە؛ ژمارەیەکی لێ دەستگیرکردوون و بەتۆمەتی تیرۆر و تاوان؛ زیندانی کردوون.

ئێستا (شازادە)ی سعودیە بەردەوامە لە ریفۆرم و گۆڕانکاری، توانیویەتی چەندین قۆناغی سەخت و ئاڵۆز ببڕیت؛ لە ریفۆرمی یاسایی، لە لابردنی کۆسپ و لەمپەرەکان؛ لەبەردەم چالاکی و جموجۆڵی هونەری و کولتووری کراوە و مۆدرێن، لەنمونەی کۆنسێرتی گۆرانی و سەمای بالیە، یان بۆ گرنگیدان بە بووژاندنەوەی کەرتی گەشتیاریی نائایینی.

سعودییەکان لەدوو دەیەی ڕابردوودا؛ زۆر بە توندی کەوتنە بەرەنگاربوونەوەی (رەوتی سەحوە) و رەوتی سەلەفیزمیی جیهادی لەناوخۆی سعودیە و لقی سعودیەی ئیخوان موسلمین؛ کە لە رابردوودا رۆڵی گەورەی هەبووە، لەداڕشتنی پرۆگرامی خوێندن لەو وڵاتە، هەروەها دەستکاری پرۆگرامی خوێندنیان کردووە و تیایدا بژاری بەشێک لەبابەتە ئایینی و کۆمەڵایەتییەکانیان کردووە؛ کە بە سەرچاوەی ئیلهامی توندڕەوی و تیرۆر لەقەڵەمئەدرێت، هاوکات لەسەر ئەرزی واقیعیش توانیان لقی سعودیەی رێکخراوی نێودەوڵەتی قاعیدە؛ لەناو سعودیە ریشەکێش و قەڵاچۆ بکەن.

یەکێکیتر لەهەنگاوە گرنگەکانی (شازادە)ی جێنشین، بریتییە لەدامەزراندنی ناوەندێک بە ناوی (کۆمەڵگەی خادم ئەلحەرەمەین ئەلشەریفەین پادشا سەلمانی کوڕی عەبدولعەزیز بۆ فەرمودەی پەیامبەری شەریف)، ئەویش بۆ پشتڕاستکردنەوە و پیاچوونەوە بە سووننەت و فەرمودەکانی پەیامبەری ئیسلام.

بەگوێرەی لێکدانەوە و شیکردنەوەی چاودێرانی رەوشی ناوخۆی سعودیە؛ پێشبینی ئەکرێت (شازادە محەمەد)؛ لەڕێگەی ئەو ناوەندەوە، هەوڵی ریفۆرمێکی ئایینی بدات، بۆ کەمکردنەوەی رۆڵی سوننەت و فەرمودە لەئەدەبیاتی ئیسلامدا، کە رێبازی سەلەفیزم زۆر پشتی پێ ئەبەستێت، بەتایبەتی ئەو فەرمودانەی کە هیچ پشتیوانییەکیان لەناو قورئاندا نیە.

هەندێک لەچاودێران پێیانوایە، (شازادە محەمەد) لەژێر کاریگەریی پەیڕەو (قورئانییەکان) ئەم هەنگاوەی ناوە، جێی باسە پەیڕەو (قورئانییەکان) ئاراستەیەکن؛ تەنها بڕوایان بە قورئان هەیە و پێیانوایە نابێت پشت بە سوننەت و فەرمودە ببەسترێت، چونکە قورئان بێ کەموکوڕییە و بۆشایی تیا نییە، تاکو فەرمودە و سوننەت پڕی بکاتەوە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی تێبینییان لەسەر سوننەت و فەرمودەکان هەیە؛ لەڕووی ژمارە و ناوەرۆک و شێوازی کۆکردنەوە و ساغکردنەو و تۆمارکردنیان.

لێرەدا بە پێویستی ئەزانم؛ تیشکبخەمەسەر لێدوانێکی (عەبدوڵڵا سلێمان ئەلمەنیع)ی راوێژکار، لەدیوانی پادشایەتی و ئەندامی (دەستەی گەورە زانایانی) سعودیە؛ کە بە بەهێزترین و کاریگەرترین ناوەندی سەلەفیست لەقەڵەم ئەدرێت لەسعودیە، لەکاتی بەشداریکردنی لەبەرنامەی (فەتواکان)ی کەناڵی یەکی سعودیە لەساڵی (٢٠١٨)؛ کە تیایدا بێ بەریبوونی دەوڵەتی سعودیەی لە(وەهابیزم - سەلەفیزم) راگەیاند، ناوبراو بەو لێدوانەی پەیامێکی فەرمییدا؛ بە ناوەوە و بە دەرەوەی سعودیە بەم جۆرە؛ چیتر سعودیە شەمەندەفەری فەرمانڕەواییەکەی؛ لەسەر هێڵی سەلەفیزم لێناخوڕێت و لەوێستگەکانیشدا چیتر رێ بە سواربوونی سەرنشینە سەلەفیستەکان نادات !

یەکەم / کتێب :

١- كتاب صحيح البخاري؛ الجامع للمسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله (ص) - محمد بن إسماعيل أبوعبدالله البخاري، تحقيق / محمد زهير بن ناصر، دار طوق النجاة، الطبعة الأولى، (١٤٢٢) هجرية .

٢- الخيارات السياسية للتيارات السلفية - أحمد عمرو، المركز العربي للدراسات الإنسانية، قاهرة .

٣- التيار السلفي؛ الخطاب والممارسة - عمار علي حسن، مركز الإمارات للدراسات والبحوث الإستراتيجية، سلسلة محاضرات الإمارات .

٤- الظاهرة السلفية؛التعددية التنظيمية والسياسية - تحرير/ بشير موسى نافع، عزالدين عبد المولى، الحواس تقية، مركز الجزيرة للدراسات، الطبعة الأولى، دوحة، (٢٠١٤) .

٥- السلفية في الفكر والتأريخ السياسي - د. برهان رزيق، الطبعة الأولى، دمشق، (٢٠١٦) .

٦- السلفية العالمية؛ الحركات السلفية المعاصرة في عالم متغير - تحرير/ رول ميير، ترجمة / محمد محمود التوبة، الشبكة العربية للأبحاث والنشر، الطبعة الأولى، بيروت، (٢٠١٤) .

٧- الوهابية والسلفية؛ الأفكار والآثار؛ أوراق بحثية قدمها المشاركون في مؤتمر الوهابية والسلفية، الذي نظمه منتدى العلاقات العربية والدولية في (٢١-٢٢/ ١٢/٢٠١٣) - تحرير/ رائد السمهوري، الشبكة العربية للأبحاث والنشر، الطبعة الأولى، بيروت، (٢٠١٦) .

٨- السلفية في المجتمعات المعاصرة - د. محمد فتحي عثمان، الطبعة الثانية، كويت، (١٩٨١) .

٩- السلفية المعاصرة؛ جذورها التاريخية وتمددها الجغرافي - الشيخ كاظم الصالحي، المركز الإسلامي للدراسات الإستراتيجية، نجف .

١٠- موسوعة تأريخ المملكة العربية السعودية؛ الحديث والمعاصر - د.مفيد الزيدي، دار أسامة للنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، عمان (‌‌أردن)، (٢٠٠٤) .

١١- إبن تیمية؛ حياته، عقائده، موقفه من الشيعة وآهل البيت - صائب عبدالحميد، مركز الغدير للدراسات الإسلامية، الطبعة الأولى، قم (إيران)، (١٩٩٤) .

١٢- الدعوة الوهابية والمملكة العربية السعودية - ديفيد كمنز، ترجمة / عبدالله إبراهيم العسكر – جداول للنشر والترجمة والتوزيع، الطبعة الثانية، بيروت، (٢٠١٣) .

١٣- مملكة الكراهية؛ كيف دعمت العربية السعودية الإرهاب العالمي الجديد - دور غولد، ترجمة / محمد جليد، منشورات الجمل، الطبعة الأولى، بيروت، ( ٢٠١٤) .

١٤- الإخوان المسلمون وآل سعود؛ من التخادم الى التصادم - فؤاد إبراهيم، دار المودة للترجمة والتحقيق والنشر، الطبعة الثانية، بيروت، ( ٢٠١٩) .

١٥- التيارات الدينية في السعودية؛ من السلفية الى جهادية القاعدة وما بينهما من تيارات - خالد عبدالله المشوح، مؤسسة الإنتشار العربي، الطبعة الثانية، بيروت، (٢٠١٢) .

١٦- المجتمع والدولة في السعودية - مسيرة نصف قرن - د.قيس محمد نوري، د.مفيد الزيدي، بيت الحكمة، الطبعة الأولى، بغداد، (٢٠٠١) .

١٧- صفحات من تأريخ الجزيرة العربية الحديث - د.محمد عوض الخطيب، دار المعراج للطباعة والنشر، (١٩٩٥) .

١٨- شجرة نسب السلفية الجهادية؛ دراسة أيديولوجية مع ملاحق وثائقية - بروفيسور كوينتان فيكتور فيتش، إعداد وترجمة وتعليق/ د.محمد عيسى، مؤسسة الإنتشار العربي، الطبعة الأولى، بيروت، ( ٢٠١٥) .

١٩- السلفية الجهادية؛ دار الإسلام ودار الكفر - مجموعة باحثين، مركز المسبار للدراسات والبحوث، الطبعة الأولى، (٢٠١٠) .

٢٠- دراسات في السلفية الجهادية - د.أكرم حجازي، مدارات للأبحاث والنشر، الطبعة الثالثة، القاهرة، (٢٠١٣) .

٢١- نقد الخطاب السلفي - محمد حافظ دياب، رؤية للنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، القاهرة، (٢٠١٦).

٢٢- ضوابط في النقد؛ دراسة في عقل ابن تميمة النقدي - عبدالله رفود السفياني، منتدى المعارف، الطبعة الأولى، بيروت، (٢٠١٤) .

٢٣- الوهابية؛ مذهب الكراهية - سعد الشريف، دار الميزان، الطبعة الأولى، بيروت، (٢٠١٢) .

٢٤- السلفية الوهابية؛ أفكارها الأساسية وجذورها التأريخية - حسن بن علي السقاف، دار الإمام النووي، الطبعة السابعة، بيروت، (٢٠١٣) .

٢٥- الصراع على السلفية؛ قراءة في الأيديولوجيا والخلافات وخارطة الإنتشار - د. محمد أبو رمان، الشبكة العربية للأبحاث والنشر، الطبعة الأولى، بيروت، (٢٠١٦) .

٢٦- السلفيون والربيع العربي؛ سؤال الدين والديمقراطية في السياسة العربية - د. محمد أبو رمان ، مركز دراسات الوحدة العربية، الطبعة الأولى، بيروت، (٢٠١٣) .

٢٧- جهود المملكة العربية السعودية في خدمة الدعوة السلفية – د. محمد حافظ الشريدة النابلسي السلفي، الرياض، (١٤٣٢) هجري .

دووەم / ڕاپۆرت :

١- خريطة القوى الدينية والفكرية في المملكة - إعداد / فريق التحرير، المعهد المصري للدراسات السياسية والاستراتيجية، (٢٠١٦) .

٢- رؤية ٢٠٣٠؛ إصلاح التعليم الديني في المملكة العربية السعودية، تقرير خاص - نجاح العتيبي، مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الإسلامية، (٢٠٢٠) .

سێیەم / ماڵپەڕی ئینتەرنێت :

١- الوهابية والوهابيون - مصطفى الخطيب، موقع الموسوعة العربية / (arab-ency.com.su) .

٢- التيار السلفي في دولة الكويت؛ الواقع والمستقبل - محمد بدري عيد، موقع مركز الجزيرة للدراسات /

(studies.aljazeera.net) .

٣- النزاع في اليمن؛ جرح ينزف، من هم أطراف الحرب؟ - يورو نيوز مع رويترز، موقع يورو نيوز العربية / (arab.euronews.com) .

٤- مكة - معهد إعداد الأئمة؛ مسيرة دعوية مضيئة على ٣٢ عاماً - موقع اليوم / (alyaum.com) .

٥- كيف تتحكم السعودية في التيار السلفي في العالم العربي؟ - سفيان مزجي، موقع / (france24.com) .

٦- تأريخ تأسيس المملكة العربية السعودية - موقع الموضوع -/ (mawdoo3.com).

٧- موسم الحج؛ خطة طموحة وأرقام قياسية للسياحة الدينية في السعودية - موقع العين الإخبارية / (al-ain.com)

٨- هل جنت السعودية الأموال من الحج ؟ - عباس اللواتي - موقع سي ان ان عربي / (Arabic.cnn.com) .

٩- السلفية السعودية في ميدان السلطة - هشام بن غالب، موقع الجزيرة للدراسات / (studies.aljazeera.net)

١٠- عومەر چنگیانی - ماڵپەری ویکیبیدیا / (wikipedia.org) .

١١- السلفية في السعودية - خضر عواركة، صافي محمد سعيد، د. علي جمعة، د. زينة يوسف، موقع وكالة أنباء آسيا / (asianews.com)

١٢- تمكين المرأة السعودية في عهد الملك سلمان - موقع جريدة الرياض / (alriyadh.com) .

١٣- التطور السياسي للفكر الوهابي في السعودية وأثره على التيارات السلفية - أحمد فتحي الهنداوي، موقع الحنفاء للدراسات السياسة والشرعية / (honfaa.com)

١٤- الأزمة الأفغانية؛ تأريخياً .. وسياسياً .. وعسكرياً - موقع موسوعة مقاتل من الصحراء / (moqatel.com)

١٥- السعودية رسمياً تحل مؤسسة الحرمين الخيرية - موقع الجزيرة /aljazeera.net )

١٦- موقع منظمة الندوة العالمية للشباب الإسلامي / (wamy.org) .

١٧- الدولة السعودية الأولى وعلاقة الشيخ محمد بن عبدالوهاب بها - منى عبدالله العمري، موقع /

(dr-aysha.com)

١٨- ملخص قصير من تأريخ السعودية - موقع الحقائق / (hakaek.net)

١٩- جامعة المدينة المنورة؛ ثورة سعودية ناعمة - يوسف الشيخ، موقع الأخبار/ (al-akhbar.com)

٢٠- جماعة أهل الحديث - موقع صيد الفوائد / (said.org)

٢١- ما الجامعات الإسلامية التي تدرس على نهج أهل السنة والجماعة ؟ - أ.عائشة الحكمي، موقع الآلوكة / (alukah.net)

٢٢- بن سلمان لواشنطن بوست؛ نشرنا الوهابية بطلب من الحلفاء لمواجهة الإتحاد السوفيتي - موقع العربي الجديد /

(alaraby.co.uk)

٢٣- ماذا تعرف عن إبن قيم الجوزية؟ - موقع المرسال / (almrsal.com)

٢٤- جماعة أهل القرآن وراء محمد بن سلمان الجريئة في السعودية - موقع إنديا ناريتيف /

(indianarrative.com) .

٢٥- السعودية بلا سلفية؛ بن سلمان سيتخلص من الوهابية لإبعاد المتشددين عن سياسة المملكة - موقع كوثر تي ڤي / (alkawthartv.ir) .

٢٦- إنقلاب ديني؛ هيئة كبار العلماء في السعودية تتبرأ من الوهابية – موقع وكالة انباء التقريب / (taghribnews.com) .

27-- من هو مؤسس الدولة السعودية الأولى؟ - موقع الموضوع / (mawdoo3.com)