سەرەکی
هەواڵ
کوردستانی
عیراقی
جیهانی
راپۆرت
چاوپێکەوتن
وەرزش
ئەستێرەکان
کەشوهەوا
وتار
سایتە کوردیەکان
هەمەرەنگ
LIFESTYLE
کولتوور
گەلەری
کلیپ
ڤیدیۆ
گۆڤار
پرسی لامه‌ركه‌زیه‌ت له هه‌رێمی كوردسـتان
قەڵەم
بۆردی توێژینه‌وه‌ی ستانده‌ر:
ئه‌نجومه‌نێكی زانستی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی سیاسیه، گرنگی ده‌دات به ره‌هه‌نده سیاسیه‌كانی دیارده و ئاریشه‌كان. ئامانجی به‌رچاوڕوونی داڕێژه‌رانی پلان وبڕیارده‌رانی سیاسی هه‌رێمی كوردستانه بۆ ئاگابوون له هاوكێشه كاریگه‌ره‌كانی ناوخۆیی وهه‌رێمی وجیهانیه‌كان.
ستافی بۆرد:
پ.ی.د. رعد رفعه محمد/ سه‌رۆك
م. رزگار علی / بڕیارده‌ر
پ.ی.د. كامران عزیز / ئه‌ندام
م. گۆران عبدالله / ئه‌ندام
م. نەوزاد كاكه‌الله پاڵانی / ئه‌ندام
ناوه‌ڕۆك
لاپه‌ڕه
پێشه‌كی
3
مانای لامەركەزییەت
3
دیزاینی سه‌رچاوه‌ی سامانە سروشتییه‌كانی هه‌رێم
4
ڕەهەندی سیاسی و یاسایی لامەركەزییەت بۆ هەرێم
6
میكانیزمه یاساییه‌كان
7
پاساوەكانی لامەركەزییەت
9
شكستی هەرێم لەئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی
12
پاساوی دژە لامەركەزییەت
13
هەڵسەنگاندن
13
گرفت و ئالینگاریەكان
14
چارەنووسی هەرێم لە لامەركەزییەت
15
وێنەی هەرێم دوای لامەركەزییەت: ئەگەرەكان
17
بوارەكانی گەشەی بەردەم لامەركەزییەتی سلێمانی
17
ڕاسپاردە و پێشنیار
20
ڕاسپاردەی تایبەت بە هێزه چەكداره‌كان
21
سه‌رچاوه‌كان
23
سوپاسی به‌ڕێزان
23
پرسی لامه‌ركه‌زیه‌ت له هه‌رێمی كوردسـتان
پێشه‌كی:
پرسی لامەركەزییەت لە جیهانی نوێدا نیشانەی پیشكەوتنی ئیدارە ودیموكراسییە، بەڵام ئەو لامەركەزییەتەی ئێستا داوا دەكرێت لە سلێمانی لە ئەنجامی گەشەی ئیداریی و پتەوی دیموكراسی نییە، بەڵكو شێوەیەكە لە خۆڕزگاركردن لە مەركەزیەتێكی (نزیك لەدیكتاتۆری )، یان هەڵاتنی یەكێتی نیشتیمانییە لەدەست پارتی، یان وردتر بلێین داوای لامەركەزی شكستی هەموو حزبەكانە بەرامبەر (پ د ك). پارێزگای سلێمانی و هەموو ئەوانەی داوای لامەركەزییەت دەكەن وا هەست دەكەن كە دەسەڵاتی مەركەزیی هەرێم شەفاف نییە لە سیاسەت و دارایی وكەمتەرخەمە بەرانبەر پارێزگاری سلێمانی، ئامادەی لێپێچینەوەش نییە، دەستاودەستكردنی دەسەڵاتیش ناكات، ئومێدیشیان بە چاكبوونی نەماوە، بۆیە ئەم شێوازە و داواكارییەی ئێستا شێوازێكە لە داواكارییەكانی ویلایەتەكانی عوسمانی، كە داوای لامەركەزییان دەكرد، سەرەڕای هەموو ئەوانەش لامەركەزییەت داوایەكی ئاساییە بەیاساكانی هەرێم بەتایبەتی یاسای ژماری (3)ی كە بەزاراوەی (ناسەنتەری) هاتووە .
مانای لامەركەزییەت:
لامەركەزییەت جیاوازە لەگەل ئۆتۆنۆمی و فیدراڵی، ئەنجومەنی یاسادانانی نییە، زۆر جۆری هەیە، بەڵام ئەوەی ئێستا داوا دەكرێت كەمێك دەسەڵاتپێدانی ئیدارییە، زۆر نزیكە لەو پیناسەی (قاموسی ئۆكسفۆرد) كە بۆ لامەركەزییەتی كردووە، تەنانەت ناگاتە ئەو ئاستە لامەركەزییەتەی كە كورد لە عێراق داوای دەكرد، بەیانی (لامەركەزییەت ) لە 29/حزیران/1966دەرچوو بۆ چارەسەری كێشەی كورد. لامەرکەزییەت زۆر پێناسەی بۆ کراوە و شارەزایانیش لەسەر یەک پێناسە هاوڕانین، بەڵام بەکورتی واتا داماڵینی دەسەڵات لە ناوەندو پێدانی ئەم دەسەڵاتە بە یەکە سیاسییە لاوەکییەکانی وەک هەرێمەکان یان پارێزگاکان بەشێوەیێکی ڕێژەیی، وە پێدانی بەرپرسیاریەتە بەسەر شانیانداو کەمکردنەوەی ئەرکی دەستەڵاتدارانی ناوەندە.
زانا گەورەكانی وەك: (رودونیل، ماوهود، هایدن، سمیس، كونیرز...) باسیان لە جۆرەكانی لامەركەزییەت كردووە، هەرگیز بە نەرێنی باسنەكراوە، بۆیە لامەركەزییەت ئەزموونی كارپێكردنی زۆر كۆنە و دەیگێڕنەوە بۆ سەردەمی فیرعەون، كە وڵاتی كردە 42 یەكەی ئیداری، بەڵام واپێدەچێت هێشتا قووڵتر بێت لە مێژوو، لە كۆنەوە تائێستا ئەو ئەزمونە لەكوردستانیش جاربەجار هەر هەبووە، ئێستاش لەهەموو جیهان باوە، نەك وڵاتان بەڵكو هەتا دامودەزگای ئابووری وسیاسی وتەعلیمی وچەندین بواری دیكە سیستەمی لامەركەزییەت پەیڕەو دەكەن.
دیزاینی سه‌رچاوه‌ی سامانە سروشتییه‌كانی هه‌رێم:
یه‌ده‌گی نه‌وتی كوردستان 45 ملیار به‌رمیل نه‌وته، له‌وه‌شدا نزیكه‌ی (29) ملیار به‌رمیلی ده‌كه‌وێـه سنوری (پ.د.ك) ونزیكه‌ی (16) ملیار به‌رمیلیشی ده‌كه‌وێـه سنوری (ی.ن.ك).
یه‌ده‌گی غازی كوردستان نزیكه‌ی 237 ترلیۆن پێ سێجا گازی سروستی هه‌یه، ئه‌مه نزیكه‌ی 1% گازی یه‌ده‌گی هه‌موو جیهانه و له‌گه‌ڵ عێراق 2% هه‌موو جیهان پێكده‌هێنن وده‌بن به پله‌ی ده‌یه‌می گه‌وره‌ترین یه‌ده‌گه گازیه‌كانی جیهان.
كیڵگه‌كانی به‌رهه‌مهێنانی گازی كه له‌نه‌خشه‌ی جیهانیدایه‌و مامه‌ڵه‌ی پێده‌كرێ ته‌نها له سنوری لامه‌ركه‌زیه‌ت هه‌یه بریتین له:
•
چه‌مچه‌مه‌اڵ: یه‌ده‌گی كیڵگه (67-207) ترلیۆن پێ سێجا.
•
میران: نزیك بازیان یه‌ده‌گی كێڵگه (7-10) ترلیۆن پێ سێجا.
•
كۆرمۆ: نزیك قادركه‌ره‌م یه‌ده‌گی كێڵگه (17-20) ترلیۆن پێ سێجا.
•
خورمه‌له: نزیك كه‌ركوك یه‌ده‌گی كێڵگه (80) ترلیۆن پێ سێجا. ئەمە له‌دوای ڕیفراندۆم و 16ی ئۆكتۆبه‌رەوە له ژێر ده‌سه‌ڵاتی عێراقدایه.
به‌ڵام كێڵگه گازیه‌كانی سنوری دهۆك وهه‌ولێر نه‌كه‌وتونه‌ته نه‌خشه‌ی جیهانی گاز ومامه‌ڵه‌شیان پێنه‌كراوه تا ئێستا. بۆ نمونه: کێڵگەی بنەباوێ ٣٠٠ کم لەسنووری تورکیاوە دورەو ٦٠ کم لە هەولێر نزیكه. یەدەگی گازیش بە ٨٫٢ ترلیۆن مەتر سێجا مەزەندەکراوە. بنەباوێ بەرهەمی گازی چاوەڕێدەکرێت بەدوو قۆناغ لە ٣٥٠بۆ ٧٠٠ ملیۆن پێ سێجا ڕۆژانە بێت. یەکەم ماوەی بنیادنان و دووەمیش ماوەی سەقامگیری بەرهەم کە پێدەوترێ (Plateau period).
بڕی به‌رهه‌مهێنانی غازی هه‌رێم تا 25/4/2020 نزیكه‌ی (400) ملیۆن پێ سێجا بوه، به‌ڵام دانا گاز به‌ئاشكرا رایگه‌یاندووه تا سه‌ری ساڵ ده‌یگه‌یه‌ننه (650) ملیۆن پێ سێجا. به‌پێی توێژینه‌وه‌كان له كۆتایی ساڵی 2021 بڕی به‌رهه‌مهێنان ده‌گاته نزیكه‌ی (900) ملیۆن پێ سێجا.
تا ئێستا به‌شی هه‌ره زۆری گازی كوردستان له كێڵگه‌كانی سنوری لامه‌ركه‌زیه‌ته.
بۆ عێراق گازی سروشتی كوردستان سه‌رچاوه‌یه‌كی وزه‌ی ئاسان وهه‌رزانه. بۆ دابینكردنی كاره‌با، حكومه‌تی به‌غدا غاز له ئێران ده‌كڕێت به (11.23$) بۆ هه‌ر مه‌ترێك سێجا، له كاتێكدا ئه‌ڵمانیا هه‌مان بڕی غاز له روسیا ده‌كرێت به بڕی (5.42$) و دەوڵەتی كوێتیش له ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكا ده‌كڕێت به (6.49$).
ئه‌م گازه‌ی ئێران، جگه له گرانی نرخه‌كه‌ی، سه‌رئێشه‌یه‌كی ئێجگار گه‌وره‌شی بۆ حكومه‌تی به‌غدا دروستكردووه، به‌وپێیه‌ی كڕینی له دژی ئه‌و سزا ئابوریانه‌یه كه ئه‌مریكا خستویه‌تیه سه‌ر ئێران.
هه‌رچه‌نده كۆمپانیا وه‌به‌رههێنه‌ره‌كان و به‌رپرسانی هه‌رێمیش چاویان له‌وه‌بو گازی سروشتی كوردستان له توركیا وئه‌وروپا بفرۆشن، به‌ڵام هه‌ندێك لێكدانه‌وه‌ی سه‌ره‌تایی ئابوریانه ئه‌وه نیشانده‌ده‌ن كه عێراق نه‌ك توركیا باشترین بازاڕ وكڕیاره بۆ ئه‌م گازه. له‌گه‌ڵ عێراقدا هه‌رێم ده‌توانێت زۆرترین ده‌ستكه‌وتی سیاسی وسه‌قامگیری به‌ده‌ستبێنێت وه‌ك به‌شێك له‌و سوده‌په‌راوێزیانه‌ی (Marginal BENEFITS ) كه له هه‌ر مامه‌ڵه‌یه‌كی بازرگانی چاوه‌ڕوانده‌كرێت.
بۆ هه‌رێمی كوردستان عێراق بازاڕێكی نزیكه وتێچویه‌كی ئه‌وتۆی ناوێت بۆ دروستكردنی ژێرخانی هه‌ناره‌دركدن وبونیاتنانی هێلی گواستنه‌وه. زۆربه‌ی كێلگه گازیه‌كانی سلێمانی وچه‌مچه‌ماڵ ودهۆكیش به‌ئاسانی ده‌توانرێت بۆ به‌گه‌رخستنی وێستگه‌كانی كاره‌بای به‌غدا وپارێزگه‌كانی تری ناوه‌ڕاست وباكوری عێراق به‌كاربهێنرێن، به‌مه‌ش هه‌رێم ناچار نابێت باج وگومرگێكی زۆر بداته توركیا.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی یه‌ده‌گی گاز كه‌وتۆته پارێزگای سلێمانیه‌وه، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سیسته‌مه‌كه مه‌ركه‌زیه، چه‌ندین ساڵه داهاته‌كه‌ی چۆته‌وه پایته‌خت وده‌ستی به‌سه‌ردا گیراوه.
نه‌ك ته‌نها به‌شێك له داهاتی سلێمانی بۆ خۆی خه‌رج نه‌كراوه، به‌ڵكو ڕێگری بۆ چه‌ندین پرۆژه‌ی ستراتیژی سنوره‌كه‌شی دروستكردوه. بۆ نمونه ساڵی ٢٠٠٧ كۆمپانیای دانا گازی ئیماراتی گرێبه‌ستی مۆركرد بۆ ئه‌وه‌ی شاری گازی له چه‌مچه‌ماڵ بنیادبنێت به بڕی ١٠ ملیار دۆلار، كه بریتیبوو له كارگه‌یه‌كی په‌ترۆكیمیایی و په‌یمانگایه‌كی نه‌وت و زانكۆیه‌كی ته‌كنه‌لۆجی و پێنج هه‌زار یه‌كه‌ی نیشته‌جێبون به بازاڕ و نه‌خۆشخانه و خوێندنگا و سینه‌ما و سه‌رجه‌م پێداویستیه‌كانه‌وه.
ئه‌گه‌ر ئه‌م پرۆژه‌یه سه‌ریبگرتبا، ئه‌وا شاری چه‌مچه‌ماڵ و سنوری گه‌رمیان و پارێزگای سلێمانی ئه‌بوژانه‌وه، به‌ڵام به‌سودوه‌رگرتن له‌م سیسته‌مه مه‌ركه‌زییەتە، له ڕێی وه‌زاره‌تی سامانه سروشتیه‌كان و ئاشتی هه‌ورامیه‌وه ڕێیان له‌م پرۆژه ستراتیژیه گرت.
سه‌ره‌نجام حكومه‌تی هه‌رێم ٢ ملیار دۆلاری به دانا گاز دۆڕاند. واته حكومه‌تی هه‌رێم سه‌رباری قه‌یرانی ئابوری و بێموچه‌یی، ئاماده‌یه ٢ ملیار دۆلار له داهاتی گشتی بدات به قه‌ره‌بوی كۆمپانیایه‌كی بیانی، ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ی پرۆژه‌یه‌كی ستراتیژی له سنوری سلێمانی وگه‌رمیان سه‌رنه‌گرێت و خه‌ڵكی ئه‌م سنوره هه‌ر هه‌ژار و بێكاربن و سه‌رقاڵی خۆپیشاندانبن.
لە ئێستادا بیرە نەوتەكانی كوردستان دووچاری وێرانبوون وفرۆشتن بوونەتەوە، لە لایەكیتریش دەركردنی (نەوتی بەردی ئەمریكی) وای كرد نەوت چارەنوسێك و داهاتوویەكی وای نەبێت، بۆیە ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن لە داهاتوو غاز دەوری كاریگەر دەبینێت لە هاوكێشەكاندا. كەواتە بوارێكی زۆر و ئاسۆیەكی گەش دەكەوێتە پێش لامەركەزییەتی سلێمانی، بەو مەرجەی وەك پیشووتری هەرێم نەبێت، خۆی دووربخاتەوە لەگەندەڵی و دەبێت زۆر شەفاف بێت و كاری دامەزراوەیی و پسپۆری بكات.
ڕەهەندی سیاسی و یاسایی لامەركەزییەت بۆ هەرێم:
ڕێكەوتنی شێخ ئیدریسی بەدلیسی وسوڵتان سەلیمی یەكەم، لەگەڵ 23 میرنشینی كورد لە ساڵی 1514، پێك هاتبوو لە 5 مادە تێیدا هاتبوو كە هەردوولا یارمەتی یەكتر بدەن لەكاتی پێویست، بووە هۆی دروستبوونی سیستەمی لامەركەزییەت و وەرچەرخانی سەلتەنەتی عوسمانی بۆ خەلافەت، عوسمانی و كورد نێوانیان باش بوو تا ئەو لامەركەزییەتە بوونی هەبوو، دوای هەڵوەشاندنەوەی لامەركەزییەت بەرەبەرە دەوڵەتی عوسمانیش هەڵوەشایەوە.
لامەرکەزییەتی ئیداری و دارایی لە پڕۆژەی دەستوری ٢٠٠٩ ی هەرێم تا ئاستێکی باش بە رێکوپێکی داڕشتنی بۆ کراوە، لە بەرنامەی هەڵبژاردنی حزبەکان و لە کارنامەی حوكمەتیش هاتووە، لامەرکەزییەت لەبەر ئەوەی سیستمێکی بەڕێوەبردنە و رەنگدانەوەی دەبێت لەزۆربەی یاسا و ڕینمایی و بڕیاڕەكان، کەواتە بۆ ئەوەی بە جوانی ڕێک بخرێت و دژبەیەکی دروست نەبێت، ئەگەر مادەی دەستوریش بۆ لامەركەزییەت ئیداری لەئەزمونی جیهان پێویست نەبێت بۆ باری ناهەمواری هەرێم خراپ نییە ئەگەر بەدەقێکی دەستوریی رێک بخرێت، هەرێم تا ئێستا دەستوری نییە، بۆیە ناچار پشت بەدەقەكانی دەستوری عێراقی دەبەسترێت. ئەگەر بنچینە و دەستەبەرییەکی دەستوریی نەبێت، ڕەنگە لەهەر ئانوساتێکدا ڕووبەروی مەترسی ببێتەوە، لەبەر ئەوەی یاسا بە یاسا هەڵدەوەشێنرێتەوە، مەرجیش نییە هەمووو کات زۆرینەی پەرلەمان لەگەڵ لامەرکەزییدا بێت، دەستوری عێراق لەمادەی 116 ئاماژەی پێکردووە، لەمادەی (119) ئەو مافە دەداتە هەر پارێزگایەك لە رێگەی ڕاپرسی، هەرچی مادەی 122 بەئاشكراتر لامەركەزییەت ئیداریی بەسەند دەكات، بەڵام داوای یاسایەكیش لەگەڵیدا دەكات، تیایدا پارێزگار سەرۆكی تەنفیزی دەبێت.
میكانیزمه یاساییه‌كان:
بوونی لامەرکەزییەت بابەتێکی دڵنیاییە لە بەڕێوبردندا، واتە شێوازی بەڕێوبردن لە وڵاتە فیدراڵییەکاندا سێ ئاستە ( فیدراڵی ، ھەرێمی ، خۆجێی(، بوونی حکومەتی خۆجێی و بوونی دەسەڵاتی کارگێری پێویستی بە دارایی ھەیە، کەواتە ڕێکخستنی دەسەڵاتە داراییەکان لە یاسای پارێزگاکاندا پێویستی بە:
1-
کۆکردنەوەی باجەکان ( گومرک، باجی دەرامەت، باجی خانووبەرە) وەرگرتنی ئەم جۆرە باجانە حکومەت پابەند نابێت بە ھیچ خزمەتگوزارییەک لە بەرامبەریان.
2-
کۆکردنەوەی ڕسومات ئەم جۆرە داھاتانە بە تایبەتمەندە بە فەرمانگەکان بەرامبەر بەو خزمەتگوزارییەی کە حکومەت پێشکەشی دەکات.
3-
پترۆ دۆلار و گاز دۆلار ھەموو ئەمانە پێویستە لە ژێر چاودێری ئەنجومەنی پارێزگادا بەڕێوە بچێت.
4-
لە بەرامبەردا حکومەتی ھەرێم بە ڕێژە بڕێک بگەڕێنێتەوە بۆ بوارە خزمەتگوزارییەکان بۆ ئەوەی ئەم بڕە پارانە بە باشی خەرج بکرێت. پێویستە ئەنجومەنی کارگێری پارێزگا پێکھێنرا بە گەڕانەوە بۆ یاسای ژمارە (٣) بە سەرۆکایەتی پارێزگا بە واتایەکی تر ئەنجومەنی (وەزیرانێکی بچوک تایبەت بە پارێزگا)، ئەم خەرجیانەش بە ھەمان شێوە لە ژێر چاودێری ئەنجومەنی پارێزگادا بەڕێوە دەچێت. ئەمە جگە لە بودجەکانی تر کە دێنە پارێزگا ( بودجەی پەرەپێدانی پارێزگا ، بودجەی فریاکەوتن {الگوارئ}) و بودجەکانی تر ... بەم شێوەیەش بەڕێوبردنێکی تەندروست پشت دەبەستێ بە دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە نێوان حکومەتی ھەرێم و حکومەتی خۆجێی پارێزگاکان لەبەر ڕۆشنایی یاسای (٣) ساڵی (٢٠٠٩) واتە ڕێککردنەوەی ھەموو بڕیار و ڕێنمایەکانی تر کە کە وەزارەتی ناوخۆ دەردەچێت .
لامەركەزییەتی ئیداری داوایه‌كی زۆر قورس نییە، تەنانەت بەشێك لە فەقیهە یاساناسەكان پێیان وایە بۆ لامەركەزییەتی ئیداری پاڵپشتی دەستوری ناوێت، بەڵام لامەركەزییەتی سیاسی پاڵپشتی دەستوری پێویستە، سەرەڕای ئەوەش هەردوو مادەی 116 و 122ی دەستوری عێراقی، نەك هەر پاڵپشتییەتی بەڵكو هاندەریەتی، هه‌روه‌ها لە دەستوری پیشنیاركراوی هەرێمیش هەیە، لەكارنامەی حكومه‌ت وحوكمەتی هەرێم له به‌یاننامه‌یه‌كەی له سەرەتای مانگی ئایاری ئه‌مساڵ جەختی لە لامه‌ركه‌زیه‌تی ئیداریی و شۆڕكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كانی كردووە، تەنانەت بە ئه‌ركی حكومه‌تی هەژمار كردووە، لە هەمانكاتدا جه‌ختیش ده‌كاته‌وه له یه‌كپارچه‌یی كیانی هه‌رێمی كوردستان ودژایه‌تیكردنی هه‌ر جۆره هه‌وڵێك بۆ دوو ئیداره‌یی ، لەهەموان ڕوونتر یاسای ئەنجوومەنی پارێزگاكانی هەرێم ژمارە ( ٣ ) ساڵی ( ٢٠٠٩ ) لە ماددەی ( ٥ ) و هەندی بڕگەی مادەی شەش، تەنانەت هۆكاری دەرچوونی یاساكە بە هۆی ناسەنتەربوون هاتووە .
ده‌كرێت لامەركەزییەت داواکردنی جیابوونەوەی پارێزگای سلێمانی بێت لەهەرێمی کوردستان؛ چونكه لە ڕێگەی داواکاری سێیەکی ئەندامانی ئەنجوومەنی پارێزگا یان دەیەکی دەنگدەرانی پارێزگاکەوە بێت، داواکارییەکە ڕێوشوێنەکانی خۆی دەبڕێت و دواتر ڕاپرسی دەکرێت لەو پارێزگایەدا، دەبێت نیوە یان زیاتری دەنگدەران بەشداری ڕاپرسیەکە بکەن، ئەگەر زۆرینە لەگەڵ جیابوونەوە و دروستکردنی هەرێم بوون، ئەوا هەرێمەکە دروست دەکرێت، ئەمەش کارێکی ئەوەندە سانا نییە، چەندین کێشەی ڕووبەروو دەبێتەوە، تا ئاستی ئەوەی دەستوری عێراق هەموار بکرێتەوە، چونکە لەمادە 117 وەکو یەک هەرێم مامەڵەی لەگەڵ کوردستاندا کردووە، ڕاستە دەستورەکە و یاسای رێوشوێنەکانی پێکهێنانی هەرێم ژمارە 13 بۆ ساڵی 2008 ڕێگەیان داوە بەهەر پارێزگایەک بەپارێزگاکانی کوردستانیشەوە هەرێم دروست بکات، بەڵام لە كۆتایدا كارێكی هێندە ئاسانیش نییە، هەرچەندە لە زۆر كرداری حزبی دەسەڵات بەرجەستەی ئەو جیابوونەوانە دەبینرێت.
هەرچی پرسی لامەركەزییەتە ئەوەندە قورس نییە، بەڵام وەك چۆن عێراق هەستیارە بەرامبەر فیدراڵی سێ هەرێمی كورد و شیعە و سونە، بەهەمان شێوە ئەو لامەركەزییەتەی سلێمانی نابێت فۆرمی بادینی و سۆرانی یان دوو ئیدارەیی یان رۆژهەلاتی و رۆژئاوایی یان توركی و ئێرانی وەربگرێت، بۆیە باشتر وایە ئەو لامەركەزییەتە یەك دەسەڵاتی سیاسی دیاری كراوی تیادا چڕ نەكرابێتەوە، بەتایبەتی دەبینین ئەو ناوچەیە هێزیك لێی هەیە حزبی قائیدە لە رێگەی هەژموونی چەكداری خۆی هەیە و دامودەزگای تایبەت بەخۆی هەیە و پاوانی خۆشی هەیە، زۆر تەوەری دیكەی لە پەیوەندی و هەڵویست و جیاكاری تر بوونی هەیە، ئەوانە لە سەلبیاتەكانی لامەركەزییەتەكەیە، هێشتاش چارەسەری ئەو پرسیارەش نەكراوە: ئایا لامەركەزییەت بەیەك پارێزگا دەبێت، هەرێم وپارێزگاكانی تری كوردستان هەمان ئەو دۆخە یاسایی و ئیداریەی سلێمانی وەردەگرن؟
لەوەوە دەردەكەوێت، ئەسڵی پرسی لامەركەزییەت فاكتەری سیاسیشی تێدایە ئینجا ئیداری ودارایی، بۆیە دەبێت ڕێکەوتنی سیاسی لەسەر بکرێت.
هەندێك ئەزمونی جیهانی هەیە بەدەستوریانە پرسیكی وایان رونكردۆته‌وه، هەموو وڵاتانی جیهان لە ژێرخانی دەوڵەتداری پرسی لامەركەزییەتان رونكردۆته‌وە، كۆمەڵێك وڵاتیش هەن لەدەستوردا تایبەتمەندیان داوەتە هەرێمەكان، لە دەستوری هندستان كە پێكهاتوە لە (392مادە )، لە مادەی 370، 371 و تایبەتمەندی دەداتە جامۆ و كشمیر و ماهاراشترو گۆجارا، تا ئەو ڕادە دەستوری ناوەند هەمووی پەیڕەو نەكرێت، مادەی (2)دەستوری مەكسیك تایبەتمەندی دەداتە میلەتانی ڕەسەنی وڵاتەكەی بۆ لامەركەزییەت و زیاتریش، لە دەستوری پورتگال هەندێك مادەی تایبەتمەندی بە هەرێمەكان داوە بەڵام لەمادەی( 227-234)، تێیدا مافی ڤیتۆی بە سەرۆك كۆمار داوە، بۆ هەر پێچەوانەیەكی دەستور لەلایەن هەرێمە لامەركەزییەت و ئۆتۆنۆمیەكان. لە دەستوری بلجیكا لەمادەی 3 دەبینین دەڵێ بەلجیكا لە 3 هەرێمی فالۆنی و فلامەندی وبروكسلی پێكدێت، لە ساڵی 1831ەوە ئەو مادە دەستوریانە هەیە و تا ئێستاش وڵاتێكی ئارام ونمونەی پێكەوە ژیانە، كەچی بە پێچەوانە ئەو وڵاتانەی وەك عێراقی پێشو، سوریا وتوركیا ئەو لامەركەزییەتەیان نەكردۆتە دەستوریی و هەردەم كیشە و نائارامی هەیە .
پاساوەكانی لامەركەزییەت:
ئەگەرچی خواستی لامەركەزییەت ئیدارییە، وەلێ پاساوەكانی قووڵ و هەمەلایەنەیە، تا ڕادەیەك جۆرە كاردانەوەشی پێوە دیارە، ئەم لامەركەزییەتە گوزارشت لە ئێش و ژانێك دەكات بەدەست جۆری دەسەڵات، دەتوانریت بووترێت زۆر لایەنی دیكە دەگرێتەوە، تا ڕادەیەك بەشیمانبوونەوەیە لە ڕاپەڕینی 1991، هاوارێكی بەرجەستەی شكستی حوكمڕانی هەرێمی كوردستانە لە زۆربەی ڕووەكان، بەكورتی شكستەكان ئەمانەن:
•
حكومەتی هەرێم نەبووەتە حكومەتی راسته‌قینه، هێشتا حوكمەتی هەرێم پێناسەی یاسایی حوكمەتی (لاسلگە فوق سلتگها) هەڵنەگرتووە، هێشتا حزب و كۆمپانیا و كەسایەتی و دەسەڵاتی بنەماڵەیی و كۆمەڵایەتی بەسەر حوكمەت زاڵە.
•
ئەزمونی حکومڕانی ھەرێم: وڵات پر بووە لەقەیران، ئاسۆی چارەسەری قەیرانەكان دیارنییە، وڵات كەوتۆتە ژێر قەرز و ڕێكەوتنامەی مەترسیدار، بەجۆرێك لەجۆرەكان ماوەیەكە حوكمڕانی كوردی گەیشتۆتە بە بنبەست لە ڕووی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی...، تەنانەت ئاستی گەشەی سیستەمی سیاسی رۆژ لە دوای رۆژ لە پاشەکەشەدایە.
•
لە سەدەی بیست و یەك (٩ ) میلەتی ژێر دەستە، هەنگاویان ناوە بەرەو سەربەخۆی و دەوڵەت بوون، زۆربەیان گەیشتن بەئامانج، فەلەستین بووە ئەندامی چاودێر لەنەتەوە یەكگرتووەكان، ئەوە تەنها (کورد و تامیل) بوون لەو تاقیكردنەوەیە دەرنەچوون، هەردووكیان بەهۆی نەشارەزایی و گەندەڵی وخۆویستی پاشەكشەیان كردووە. ھەرێمی کوردستان لە مافی چارەنوس دوورکەوتۆتەوە، بەھۆی نەبونی پرۆژەیەکی نیشتیمانی بۆ بینای دامەزراوەکان و دواتریش ژێرخانی دەوڵەت، لە هەرێمی كوردستان ھەموو ھەوڵێک بۆ ئەوە بووە پرۆژەی هەژموونی حیزبی ڕانەوستێت.
كەواتە لە كۆتا بیست ساڵدا، زۆر میلەت بوون بەدەوڵەت، ئەوانەی دەوڵەتیش بوون زۆر پێشكەوتن، كەچی هەرێم نەك پێشنەكەوت بەڵكو زۆریش پاشەكشەی كردووە لە رووی نیشتمانی و سیاسی و یاسایی و ئابوری و تەعلیمی و كۆمەلایەتی. هەر ئەمەیە هەموو تاكێكی كورد بیر لە بەدیل دەكاتەوە، لەكاتیكدا دەسەڵات ئامرازە دیموكراسیەكانی قۆرخ كردوە بۆ گۆڕانكاری، ئیتر بیری تر دێتە گۆڕێ، لامەركەزییەت یەكێكە لەوانە، بەلای ئێمەوە بەرانبەر ئەم دۆخە كارەساتبارە ئەهۆنترینە.
•
شکستی پرۆژەکانی چاکسازیی: لەدوای ساڵی ٢٠٠٧ تاکو ئێستا لە پێنج قۆناغی جیاجیا پرۆژە بۆ چاکسازی ڕاگەیەنراوە، لە ٢٠٠٧سەرۆكی هەرێم لە دھۆک بەڵێنی چاکسازیدا و ڕایگەیاند رووبەرووی گەندەڵی دەبینەوە، دواتر لە ھەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٩ بەھەمان شێوە چاکسازی دروشمی لیستی ھاوبەشی حزبەكانی دەسەڵات بوو، ساڵی ٢٠١١ش لەکاتی خۆپیشاندانەکانی ١٧ی شوبات بڕیاری ژمارە ٢ لەپەرلەمان پەسەند کرا، چەندین بەڵێنی بۆ چاکسای تێدابوو، لە ھەڵبژاردنەکانی ٢٠١٣ و ڕاگەیاندنی کابینەی ھەشت، چاکسازی لەبەرنامەی کاری لایەنی زۆرینە بووە، تاکو ٢٠١٦ و راگەیاندنی پرۆژەی چاکسازی لە لایەن حکومەت و سەرۆکایەتی ھەرێمیش، دواجاریش كارنامەی نوێی حكومەتی ئێستای هەرێم زۆربەی پڕۆژەكەكانی بەڵینی چاكسازی بوو، بەڵام دەرەنجام بە ھیچ شێوەیەک لە ڕوی کرداری ئەنجامی نەبووە و بگرە خراپتریش بووە، ئەوەش ئەو تێروانینەی تەنانەت لەناو بەشێک لە لایەنەكان و لایەنگرانی دەسەڵات دروستکردووە کە چاکسازی ناکرێت، ئەگەر ئەو دیزاینەی ئێستای حکومڕانی لەھەرێم بەردەوام بێت .
•
ئەزموونی حیزبایەتی: وەک لەسەرەوە ئاماژە بەشکستی حکومڕانی درا، کە ھۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو شێوازە حیزبایەتییەی پەیڕەوکراوە، تا ئەو ساتەش حزب لەسەرووی دامودەزگاكا حوكمییەكانە، هەتا لەسەرووی یاساشە، لەسەرووی خودی یاسای حزبەكانیشە، كە سیستەمی (پارتۆكراسی) پێدەوتریت، ئەزموونی حیزبایەتی لە ھەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی کۆمەڵایەتی ناشرین بووە، ھاوڵاتیان لەو فۆڕمەی حیزبایەتی بێ ئومێد بوون، حزبی دەسەڵات لەكوردستان بارگرانییەكی قوڕسە.
o
حزبایەتی مانای : أ- خه‌رجكردنی بودجەیەكی زۆر. ب- یاسا شكێنی. ج- هەراجكردنی وڵات. د- ستەمكردن لەخەلك. خ- هەبوونی چەكدار وهێزی تایبەتە.
o
باری کۆمەڵایەتی: دۆخی كۆمەڵایەتی سەرباری ئەو هەموو پەرتەوازە و دابەشبوونەی پێیوە دەناڵێنێ، دابەشی جوگرافی و سیاسی و ئیداری وقانونیش بووە، ئێستا زۆر خراپتر وا دووچاری دابەشی چینایەتیش بووە، ئەو دابەشبوونە وا بەخێرایی دەپەڕێتەوە گۆڕەپانی سیاسی و فەرهەنگی و ئیداریش، چینەكان بەتەواوی لێکجیاوازبوونەتەوە، چینی گەندەڵکاران وهاوكارانیان (بە پلە جیاجیاكان) كه‌مینه‌ی کۆمەڵگا پێکدەھێنن، باقیەكەی تر لە هەژاران وفەرمانبەران و پێشمەرگە و ماڵە ئەنفال و حزبیەكانی خواروو زۆرینه پێكدەهینن، ژیانی ئەو دوو چینە بەتەواوی جیاوازبووەتەوە لە ژیانی خوارەوەی كۆمەڵگە، لە ڕووی تەندروستی و شوێنی ژیان و قوتابخانە و خۆشگوزەرانی، ئەو دۆخەش بەتەواوی ھەستی پێدەکرێت، بۆیە ئەو دابەشکارییە زۆرینەیەکی بێ بەش و کەمینەیەکی قۆرخکاری دروست كردوە.
•
شكستی ئۆپۆزیسۆن و چاكسازیخوازان: تێروانینێک دروستبووە ئەویش ئەوەیە حیزبەکان بەتایبەت لایەنەکانی ئۆپۆزسیۆن ناتوانن دۆخەکە باش بکەن و ھەوڵەکانیان دووبارەیە، نەشیانتوانی بەرەیەكی رزگاری جاڕ بدەن، لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستان تاكە براوە چینی گەندەڵكارە، باقیەكەی تر لە خه‌ڵكی چاكساز و كوردایەتی ونیشتیمانی و مێژووییە كە هەموو لەناو دۆخێكی دۆڕاودان، بۆیە لە دوای هەموو ئەو بێئومێدیانە بیرۆكەی لامەركەزییەت هاتۆتە گۆڕەپانی هەرێمی كوردستان.
نمونەیەكی ئیداری: حکومەت بە ڕێنمایی کاری یاساکان و سێکتەرەکانی راگرتووە، بۆنمونە: وەرگرتنی موڵەتی پرۆژەی کشتوکاڵی لەدەسەڵاتی کشتوکاڵی پارێزگاكانە، بەڵام ئێستا بە تەعلیمات لێیان وەرگیراوەتەوە و دراوە بە وەزارەت، هەڵکەندنی بیرێک دراوە بە وەزیر، ...هتد، بۆیە هیچ نەبێت دەسەڵاتە قانونییەکانی پارێزگا و فەرمانگەکان کە هی خۆیانە بۆیان بیگەڕێننەوە، کە بە نایاسایی و بە تعلیمات لێیان زەوتکراوە. بۆیە کار گەیشتە ئەوەی هەندێكجار قسە لەسەر فیدراڵییەت بکرێت وهەرێم بکرێت بە دوو فیدراڵی یان سێ وچوار.
لە 5/ 2/ 2015 پەرلەمانی کوردستان یاسای ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە ژمارە 1ی ساڵی 2015 دەرکرد، بەپێی ئەم یاسایە، نەک پارێزگار بەڵکو قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیەش، دامەزراندن و گواستنەوە ولابردنیان پێویستە بەمەرسومی هەرێمی دەبێت.
كەموكوڕی و شكستەكان زۆرن، تەنانەت لە چاو هەرێمیكی بچوكی وا ناژمێرێت، هەتا ئێستا دەستورمان نییە، بودجه هەر نەماوە، جۆری سیستەمی سیاسی دیار نییە، دیموكراسی و دەستاودەستكردنی دەسەڵات بوونی نییە، نەبوونی سەروەری یاسا و دەسەڵاتەكان لەیەك جیاوازنەكراوەتەوە.
بۆیە لامەركەزییەتبوون بووەتە یەكێك لە خواستە گشتیەكان، تەنها خواستی حزبێك نییە، لەسەر ئەو بنچینەیە لە ساڵی 2016 یەکێتی و گۆڕان لەڕێکەوتنی سیاسی نێوانیاندا جەختیان لەسەر بابەتی لامەرکەزیی کردەوە، لەسەرکردایەتی هاوبەشدا هەنگاوی کرداریشی بۆ نرا، لە ئێستاشدا زۆربەی حزبەكان بەو ئاڕاستەوە دەرۆن.
شكستی هەرێم لەئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی:
1.
بەهۆی هەڵەو چەوتی سەركردایەتی كورد، جارێكی تر كوردستان بەرەو گەڕانەوەیە بۆ دۆخی سەدەی بیستەم و لەدەستدانی پشتیوانی نێودەوڵەتی.
2.
كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كەمتر مامه‌ڵه لەگەڵ سەركردایەتی ئێستای كورد (دەسەڵاتی كوردی) دەكەن .
3.
دانوستانەكانی لەگەڵ عێراق بێئامانج وعەبەسییە.
4.
ناوبانگی ئەو دەسەڵاتەی ئێستا لە بارەی شەفافیەت و مافەكانی مرۆڤ و مافی ئافرەتان و ڕۆژنامەنووسان، لە تۆماری مافی مرۆڤی نێودەوڵەتی زۆر ناشیرینە، ئەوەش ڕێگر دەبێت لە هەنگاونان بەرەو دامەزراوەی نیشتیمانی و دەوڵەتبوون.
5.
ناشارەزاییەكی زۆر دەبینرێ لە سەركردایەتی ئێستای حزبە دەسەڵاتدارەكان لە بارەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و پرسی بە دەوڵەتبوون بە پێی یاسای نێودەوڵەتی.
ئەگەر بەڕاشكاوانە پرسیی لامەركەزییەت بنوسرێتەوە ئەوا ئەوهۆكارانەی سەروو (اسباب موجبە)ی قانونەكە دەبێت.
پاساوی دژە لامەركەزییەت:
ئەوانەی دژی ئەو هەنگاوەن پێیان وایە:
1-
لامەركەزییەت گوزارشتە لە دابەشبوونە مێژوویەكانی كورد لەناوخۆوە.
2-
بۆنی بادینی وسۆرانی و جەلالی و مەلایی لێدێت.
3-
داگیركەران بەخۆڕایی و بەبێ مەسروف سودی لێوەردەگرن.
4-
لاوازكردنی پێگەی سیاسی و یاسایی هەرێم.
5-
لاوازكردنی پێگەی هەرێم و فیدڕاڵییەتی هەرێمە لە دەستوری عێراق.
6-
بۆ قۆناغی رزگاری نیشتمانی زیان بەخشە .
هەڵسەنگاندن:
ئەوانەی كە لایەنگری لامەركەزییەتن پێدەچێ زۆرینە بن، ئاماژەكان تا ئێستاش نەك لامەركەزییەت بەڵكو دوو ئیدارەییە، جاریش وایە دەڵین هەرێم لە ئێستادا زیاتر لە چوار ئیدارەیە ( زەرد، سەوز، میدیا، ناوچە دابڕێنراوەكان).
تا ئێستاش دەسەڵاتی كوردی بریتییە لە حكومەتێك و دوو میرنشین و شتێك زیاتریش، ناسنامەكەشی بریتیە لە:
•
سیستەمی دیارشی كۆنی یۆنانی .
•
سیستەمی مۆبۆكراسی.
•
تەوافوقیەكی دەگمەن.
•
ڕەگێكی عەشایری.
لە وڵاتانی عەرەبی (كە شۆرشیان لێ كرا)، یەك حزبی قائد هەبوو، لەكوردستان دووحزبی قائد، ئینجا ڕازیشبوونە بە سیستەمی تەوافوقی (كە لەمادەی 3ی ڕێكەوتنی ستراتیجی یەكێتی وپارتی هاتووە )، پێویستە لەسەر ئەوەش بوەستین سیستەمی تەوافوقی لەو وڵاتانە پیادەكراوە كە دوو پێكهاتەی جیاوازن، وەك چیكۆسلۆڤاكیای پێشوو، قوبرس، لوبنان، عێراقی ئێستا، لەهیچ شوێنێكی ئەو جیهانە نەبووە لە نێو یەك میللەت سیستەمی تەوافوقی وەك ئێستای كوردستان كە ئەوە 14 ساڵە پیادە دەكرێت، ئەو سیستەمە تەوافقەش زۆر ناچارییە لەجیهان، ئەگینا سستترین سیستەمە لەجیهان، هەڵبەتە ئیئتیلافكردن ئاساییە، بەڵام تەوافوقی نائاساییە، جا لامەركەزییەت لەچاو تەوافوقی زۆر بچوكە، كەچی مۆریان لەسەر تەوافوق كردووە بەوە نیشتیمان بەرێوە دەبەن، كەچی ناڕازین بە لامەركەزییەت. دەسەڵاتی كوردی بێدەنگە بە لەدەستدانی ئەو هەموو ناوچەیەی كە توركیا داگیریكردوە، كەچی بەلامەركەزییەت ڕازی نابێت، ئەو داوایەی لامەركەزییەت لە ژێر ڕەوشی دەسەڵاتی ئێستای كوردستان ڕەوایەتی وەردەگرێ، ئەگینا ئەو سەلبیات و ناڕەزاییانەی لەسەرەوە تۆماركرا، لەبەرامبەر لامەركەزییەت ڕاست ودروستن .
گرفت و ئالینگاریەكان:
ئەو تەوەرانەی خوارەوە گرفتن لەپیش ئەوم پڕۆژه‌یه:
1-
لێكجیانەبوونەوەی سێ دەسەڵاتەكە .
2-
هەبوونی چینێكی گەندەڵكاری چالاك وبەهەماهەنگ ودەست ڕۆیشتوو.
3-
سەروەرنەبوونی یاسا.
4-
خەڵكی ناشایستە لە پۆسته‌كان.
5-
زۆری مووچەخۆران و نەبوونی لیستێكی پاكی موچەخۆری.
6-
بێكاری.
7-
ئەو سەركردانەی ناوچەی سەوز بەرژەوەندی مادیان لەگەڵ ناوچەی مەركەزی زەرد دروست كردووە.
8-
ناستاندەری دیبلۆماسێت و پەیوەندیەكانی عێراقی وئیقلیمی وجیهانی .
9-
هەماهەنگبوونی ئەو لامەركەزییەتە وبەشداری حزبەكانی ناوچەی لامەركەزییەت لەهەولیر و بەغدا.
10-
بەرپا بوونی دووڕایی بۆ زۆربەی پرسەكان.
11-
نەبوونی ڕێبەرێكی وا بتوانێت ئەو قەبارە گەورەیەی ئەو ناوچەیەی لامەركەزییەت بپارێزێت وئاراستەی بکات، كارێزما بۆ هەموو كیانیك پێویستە لە قۆناغی ڕاگوزەر، بەڵام بۆ باری ئاسایی دامەزراوەکان جێی دەگرێتەوە.
12-
دەردی فرە ناوەندی لەناو یەكێتی و هەر ناوەندەش لەگەڵ حزبەكانی تری ناوچەكەو حزبی دەرەوەی ناوچەی لامەركەزییەت .
13-
دروستبوونی جیاوازی چینایەتی.
14-
نەبوونی هەماهەنگییەكی باشی لایەنەكانی تری ناوچەی لامەركەزییەت.
لە كۆتاییدا گەورەترین گرفت ئەوەیە سلێمانی خۆشی نمونەیەكی جوانتری (لەئێستا) پیشكەش نەكردووە، تا بەراوردێكی لەو شێوە بكەیت و ئاماژە بكەیت كە سەركردایەتی زۆرنی سه‌وز لە هی زه‌رد باشترن.
چارەنووسی هەرێم لە لامەركەزییەت:
وێنەی هەرێم دوای لامەركەزییەت: ئەگەرەكان
ئەو هەنگاوە سەلبیات و ئیجابیاتی هەیە، بەڵام بە پێی بارودۆخەكە بنەمای ناچاری وەردەگرێ، ئەگەر ئەو بارودۆخەی لە ھەرێمی کوردستان درێژە بکێشت سیستەمی سیاسی بەرەو حکومڕانی تاکحیزبی دەڕوات، ئەگەری هاتنە پێشی سیستەمی وەك كۆریای باكور و خوارووی سودان شوێنە خراپەكان هەیە، بەردەوامی و فراوانبونی گەندەڵی و مەترسییەکانی سەر کوردستان ڕێگرن لە گەشەی ئابووری و سیاسی و شارستانی، بۆیە تاڕادەیەكی زۆر ئەو هەنگاوە كاردانەوەیە لە سەلبیاتەكانی سەرچاوە دەگرێ، هەڵبەتە كاریگەری لامەركەزییەتی ناوەخۆ لەسەر پێگەی فیدراڵی عێراقی زۆر دەبێت، لە هەمانكات لە دوای لامەركەزییەت پێگەی هەرێم لاوازتر دەبێت و بەغدا وەك یەك هەرێم تەعامول ناكات. ئەگەری ئەوەش هەیە هەردوو ناوچەی مەركەزی ولامەركەزییەت (زەردو سەوز) وەك جاران هەریەكەو دیكتاتۆریەكەی جاران پەیڕەو بكەن و ببنە تاكحیزبی ناوچەی خۆیان.
لەهەمانكات ئەگەری ئەوەش هەیە ناوچەی لامەركەزییەت زیاتر دیموكراسیتر بێت و زۆنی زەرد وەك خۆی بمێنێتەوە، (شێوەیەك لە بەراوردی كۆریای سەروو و كۆریای خواروو)، بەڵام بەشداری حزب و لایەنەكان لای زۆنی سەوز (ناوچەی نوێی لامەركەزییەت) زیاترە؛ چونكه پاریزگاری سلێمانی لە گۆڕانە، هەریەكە لە حزبەكانی تر پاریزگار و قایمقام و بەڕیوەبەری ناحیەیان هەیە، بەڵام لای زەرد یەك ڕەنگییەكی تۆخی قەرەویە (قەریە بەمانا قورئانییەكەی كە بەو شوێنانە وتراوە كە تەنەوعی تێدا نییە).
گومان نییە ئەوجۆرە دیزاینەی ئێستای هەرێمی كوردستان لە ڕووەكانی سیاسی ویاسایی و ئیداریی گۆڕانی بەسەردا دێت، زۆر لایەن هەیە قازانجیەتی زۆر لاش زیانی بەردەكەوی، بەكورتی ئەو گۆڕانكاریانە ئەوانەی خوارەوە دەبێت :
•
زۆرترین زیان بەر ( پ د ك) دەكەوێت، چونكە تا ئێستا هەموو هەرێمی كوردستانی لە دەستە.
•
خودی قەوارەی هەرێمیش زیانی بەردەكەوێت، نیوەی هەرێم لەدوای ڕیفراندۆم ڕۆیشت، بەشێكی توركیا داگیری كردووە، دیارە زیاتر زۆنی زەردە، بەشێكیشی ناوی نراوە هەرێمی میدیا، ئەو بەشەش جیابێتەوە زۆنی زەرد زۆر كەم دەبێتەوە، زیانی گەورەی بەردەكەوێ و لەهەمان كات زیان بەر شكۆی جوگرافی هەرێمیش دەكەوێ .
•
حكومەت و(پ د ك)وەك جاران ناتوانن ئیدارەی نەوت و گریبەستەكان بكەن، قەیرانێك ڕووبەڕووی ئەم ناوچەیە دەبێتەوە .
•
لەكۆتاییدا هەر لایەنە و بەجیاواز تەعامول لەگەڵ بەغدا دەكەن.
•
ناوەناوە قەیران لەنێوان هەردوو لای مەركزی و لامەركەزییەت دروست دەبێت.
بەڵام لەكۆتاییدا ئەو دوولایەنە یەكدەگرنەوە وكام لایەن نمونەیەكی جوانتر لە ئیدارە وحكومەتی نایاب ودیموكراسی و ئارامی دروست بكەن ئەو دەبێتە ئەسڵ بۆ یەكگرتنەوە .
ئەگەر هاوكێشەی كۆریای سەروو و كۆریای خواروو وەربگرین، لەدوای لامەركەزییەت ئەو هاوكێشە سێ ئەگەر وەردەگرێت:
ئەگەری یەكەم هەردوو لا ببنە كۆریای باكور .
ئەگەری دووەم لایەك ببنە كۆریای سەروو و لایەكەی تریش ببێتە كۆریای خواروو .
ئەگەری سێیەم هەرگیزاو هەرگیز هەردوولا نابنە كۆریای خواروو چونكە چینێكی گەندەڵی دەستڕۆیشتوو لەكوردستان هەیە پێویستی بە سیستەمێكی وەك ئێستای كوردستان هەیە، بۆیە كام لایەن خێراتر بنەمای دژە گەندەڵی ودیموكراسی و دەستاودەستكردنی دەسەڵات وخەڵكی شایستە لە شوێنی شایستە دابنێ وهەر سێ دەسەڵاتەكە جیاواز بكاتەوە ویاسا ودەستور سەروەر بكات، ئەوا خۆی لە تاپۆی كۆریای باكور ڕزگاردەكات .
بوارەكانی گەشەی بەردەم لامەركەزییەت سلێمانی:
وەكو لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد، بیرۆكەی لامەركەزییەت زیاتر لە شكستی حكومەتی هەرێم هاتووە، بۆیە ئەوانەی پاڵپشتی لامەركەزییەتن پێیان وایە كاتی دوو ئیدارەیی و لە حكومەتی بەرهەم صاڵح خەڵكی هەولێر و شارەكانی تر دەچون بۆ سلێمانی بۆ هه‌لی كار، سلێمانی پێشڕەو بوو، بۆیە پێیان وایە هەتا ئێستا دەسەڵاتی مەركەزی لە (هەولیر) ڕێگربووە لە بنیادنانی حكومەتێكی نایاب(رشید)، واتە بۆچوونەكە ئەوەیە بە پرسی لامەركەزییەت دەتوانن بە ماوەیەكی كەم ئەو پێشڕەوییە وەربگرنەوە، بۆ ئەمەش ئەو بوارانەی خوارەوەیان لە پێشە:
•
سلێمانی دەتوانن بەو داهاتەی ناوچەكە مووچەی پێ بدەن وژێرخانی ئابووریش بنیات بنێنەوە.
•
ئەو هەموو داهاتە زۆرەی لە ڕێی گرێبەستە لەنگەكان كراوە لەگەل كۆمپانیاو دەوڵەتانی ئیقلیمی دەكرێت خۆماڵی بكەنەوە و كوردستانی پێ گەشە پێ بكەنەوە. ئەو لامەركەزییەتە ڕادەیەك بۆ ئەو سەركێشییەی حكومەت دادەنێت، نمونەی دۆڕاندنی ٢ ملیار دۆلار به دانا گاز، هۆكار و پاڵنەرەكە دیار نییە نەشزانرا كێ بەرپرسیارە؟ كەچی باجەكە كەوتە سەر سلێمانی وهەموو هەرێم و خەڵكی كوردستان.
•
ئەوغازە زۆرەی هەرێم بە گرێبەست بدرێتە عێراق، لە ئێستادا عێراق غاز لە ئێران هاوردە دەكات، بۆیە هەم عێراق قازانجییەتی هەم هەرێم و هەم ئەمریكا و ئیرادەی نێودەوڵەتی پاڵپشتییەتی.
•
هەر پاڵپشت بە خالی دووەم دەتوانرێت ئەو كارتە لەدەست كورد بێت بۆ زەمانەتی پێگەی هەرێم و گێڕانەوەی كەركوك و ناوچە دابڕێنراوەكان و زۆری تر.
•
بوار هەیە هەموو ئەو سەلبیاتانەی هەرێم هەیەتی چارەسەر بكرێت.
•
بوار هەیە بە جۆرە سیاسەتێكی تر چارەی پرسی كركوك لەگەل بەغدا بكرێت.
•
ئەزموونی هەڵبژاردنەوەی سەرۆك كۆمار لەناو پەرلەمانی عێراقی بە بێ یارمەتی (پ. د. ك) هەموو ئەو تیۆرانەی ڕەتکردەوە كە بەشێك لەسەركردایەتی یەكێتی (ئەوانەی لە پارتی نزیك بوون) باسیان لەوە دەكرد، كە هەموو لایەك لەگەڵ پارتین و یەكێتی ناتوانێ بە بێ موبارەکەی پارتی هیچ بكات، بەو پێیە وادەبینن كە ئەوان بەتەنها باشتر دەتوانن هەنگاوی گەورە بنێن بۆ چارەسەری كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، كه هه‌ندێك پێیان وایە چارەسەرنەبوونی ئەو كێشانە زیاتر بۆ توركیا دەگەڕێتەوە.
•
بواری ئەوەیان دەبێت ئازادانەتر لە پرسی چارەنووسساز و پرسی نەوت وغاز ڕێگەی عێراق هەڵبژێرن داهاتی زۆر زیاترە، بە بەراورد لەوەی ئێستا لەگەڵ توركیا دەكرێت.
•
لەو تێگەیشتن و خوێندنەوە بۆ عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان لای لامەركەزییەت وردتر و سەرکەوتوانەتر بووە، لەچاو مەركەزیی حكومەتی هەرێم .
•
ئەم لامەركەزییەتە هەنگاوەكانی نزیكبوونەوە لەبەغداو دەرهاتن لە ژێر چەپۆكی توركیا خێراتر دەكات و ئەمەش ئیرادەی ئەمریكا و نێودەوڵەتی لەگەڵە.
•
حزبەكانی ناوچەی لامەركەزییەت زیاتر دەستکراوەترن وتوانای ئەوەیان هەیە زیاتر ببنە حزبێكی مەدەنی و دیموكراسی (حزب انتخابی). دیارە ئێستا حزب لە جیهانی نوێدا حزبی ئینتخابیە، بۆیە دەنگدەریان لا گرنگە، هەرچەندە لە كوردستان گەندەڵكار و ناوەندە كۆمەڵایەتیەكانیان لا گرنگە كە موڵكی هیچ لایەك نین، جگە لەلایەنگیری گەندەڵكاران.
•
چارەسەركردنی ئەو پشتگوێخستنە نێودەوڵەتییەی كە تووشی قیادەی سیاسی ئێستای كوردستان بووە.
•
گێڕانەوەی (پێگەی نێودەوڵەتی كوردستان) بۆ ئاستی پێشووی.
•
جۆرە مونافەسەیەك دروست دەبێت بۆ پیشكەوتن و دروستكردنی نمونەی جوان، ئاخۆ كامیان دەبنە كۆریای باشور، ئیتر سلێمانی هەولێر بە تاوانبار نازانێت و بەپێچەوانەشەوە. ئەوکات ئەو ئەنجومەنەی کە هەڵدەبژێرێت بەرپرسە. ئەمە ڕێگەی بەرچاو لە گەندەڵی دەگرێت.
•
حزبەكان زیاتر دەتوانن پابەند ببن بە بنەما دیموکراسیەکانەوە، لەپێش هەموویانەوە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پاکوبێگەرد لەکاتی خۆیدا و ڕێزگرتن لەئەنجامەکانی و کارپێکردنی.
•
بوونی چاودێرییەکی بەهێز لەسەر یەکە کارگێڕییەکان.
•
لە كۆتایدا دروستكردنی دەستیكی ئەمین وشارەزا لەناو وڵات:
•
نمونە دروست كردن: دەتوان نمونەیەكی دیموكراسی لەحوكم جوانتر پیشكەش بكەن بەبەشداری هەموو لایەك، میساقی شەرەف لە نێوان ئەو هێزانە دروست بێت، پرۆژەیەكی سیاسی و نیشتمانیش لەگەڵ پیكهاتە و ڕەنگەكانی تری كوردستان، هەتا بیر لە دەزگا و ڕێكخراو و كەسایەتی بیلایەنەكانیش بكەنەوە بۆ بەشداری، بۆ ئەوەی میلەت متمانەی بۆ بگەڕێتەوە، ئەو قۆناغەی (وەرچەرخانی دەسەڵات لەحزبەوە بۆ حكومەت) تەواو بكرێت، بینای ناوچەیەكی لامەركەزییەتی گەشەسەندووی دیموكراسی بكرێت، تێیدا دەسەڵاتەكان لیكجیاواز كرابیتەوە و یاسا سەروەر بێت، بەهۆیەوە پەیوەندیەكی یاسایی و سیاسی ستاندەر لەگەڵ مەركەزی هەرێم وعێراق پەیڕەو بكریت بەو هۆیەوە دەتوانن كارنامەیەكی هاوبەش بۆ حكومەتی خۆجێی دیاری بكەن.
•
پرسی هیزە چەكدارەكان ڕێك بخرێت: پاڵپشت بە دەستوری عێراق هەروەها (مادەی 9مادەی 15ی یاسای حزبە كوردستانییەكان..) و ئیرادەی نێودەوڵەتی (ئەمریکا، بەریتانیا، فەرەنسا) ھێزی چەکدار و ئاسایش بگوازریتەوە بۆ دامەزراوەیەكی نیشتمانی .
•
ئەو دەستپیشخەریە بەردەوام دەبێت بۆ قۆناغی تریش، لەقازانجی هەموولایەك و دژی هیچ لایەكیش نابیت، باشتریشە ئەو ڕێكەوتن و هەنگاوانە له‌ژێر چاودێری لایه‌نێكی سێیه‌می نێوده‌وڵه‌تی بێت.
ڕاسپاردە و پێشنیار:
ئەو دیزاینەی دوای دابەشبوون بۆ ناوچەی لامەركەزی. دوا تەقەلای ڕزگاركردنی هەرێمە لەو هەموو بێسەروبەریەی هەرێم تێكەوتووە، هەنگاوێكە لەسەر حیسابی ڕزگاری نیشتمانیی، بەڵام ناچارییە؛ واچاكە هەرلایەنە و بەخێرایی بنیاتی ناوچەكەی خۆی بنێت وئەو پیشنیارو ڕاسپاردانە زووتر پەیڕەو بكات :
1-
ئیرادەی نێودەوڵەتی و عێراقی و ناوخۆیی لەگەڵ چاکسازی ڕیشەیی و بنبڕكردنی گەندەڵییە لە کوردستان، بۆیە دەبێ بە بێ دوودڵی تەبەنی دژایەتی گەندەڵی بکرێت بە شێوەیەکی راستەقینە.
2-
واباشە هەردوو ناوچە منافسەیەكی شەریفانە لەسەر ئەوە بكەن كام لایەنە دەبێتە كۆریای باشور و ئەو سیستەمەی هەرێمەی ئیستای (نزیك لەكۆریای سەروو) جێدەهێڵن .
3-
ئەوەش بەوە دەكرێت كە: بنەمای دژە گەندەڵی و دیموكراسی دەستاودەستكردنی دەسەڵات و خەڵكی شایستە لەشوێنی شایستە دابنێت و هەر سێ دەسەڵاتەكان لێكجیابكاتەوە و یاسا و دەستور سەروەر بێت.
4-
لامەركەزییەت نەبێتە دوو نمونەی دیكتاتۆری و حزبی قائید وەك پیشوو.
5-
بەخیرایی دەستورێكی دیموكراسی بونیاد بنێن.
6-
ئەو هەنگاوە وابكەن كەمترین كاریگەری نەرێنی بۆ پێگەی دەستوری هەرێم و پێگەی قانونی فیدراڵی هەبێت.
7-
حزبەكان یارمەتی ئەو پرۆژەیە بدەن، لەچوارچێوەی ئەو ڕاسپاردانە و بنەمای تر بەو ئاڕستەیە .
8-
چارەسەری پەیوەندییە نیشتمانیەكان بكەن، بەدامەزراوەیەكی نیشتمانی و كەسی شایستە بۆ ئەو شوێنە .
9-
بەرەبەرە حزبایەتی كاڵبكەنەوە و خەڵكی پسپۆرو شایستە و بێلایەن بهێنە پیشەوە .
لە كۆتاییدا نمونەی جوان لەكام لایەن دروستبوو لایەنتر بچێتەوە ژێرباڵی ئەو یەكگرتنەوە.
ڕاسپاردەی تایبەت بە هێزی چەكدار:
تا ئه‌م ساته‌ش هێزی چه‌كدار له ده‌ست حزبه، هه‌ریه‌كه له ( پارتی و یه‌كێتی و سۆشیالست ..) هێزی چه‌كداری تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه، هێشتا پێشمه‌رگه به‌ناوی لێپرسراوه‌كانی ده‌ناسرێته‌وه، وه‌ك لیوای فلان وهێزی فلان.
نوێترین ژمارەی مووچەخۆرانی پێشمه‌رگه وپۆلیس وئاسایشی هه‌رێمی کوردستان به‌پێی زانیاریه‌كانی بایۆمەتری (322678) كه‌سه. ئه‌مه‌ش ده‌كاته نزیكه‌ی 38% هه‌موو موچه‌خۆرانی هه‌رێم له‌كۆی نزیكه‌ی (5) ملیۆن دانیشتوی هه‌رێم.
ئه‌گه‌ر به‌راوردێكی خێرای دانیشتوانی هه‌ندێك وڵاتی پێشكه‌وتو به ژماره‌ی هێزه چه‌كداره كارا ویه‌ده‌كه‌كانی بكه‌ین ده‌بینین ژماره ورێژه‌ی هێزه چه‌كداره‌كانی هه‌رێم نزیكه یان زۆر له‌و وڵاته پێشكه‌وتوانه زیاتره. ته‌نها بۆ نمونه:
دانیشتوانی فه‌ره‌نسا: 67ملیۆن : 388000 سه‌رباز
دانیشتوانی یابان: 127 ملیۆن: 303000 سه‌رباز
دانیشتوانی به‌ریتانیا: 65 ملیۆن: 233000 سه‌رباز
دانیشتوانی ئه‌ڵمانیا: 82 ملیۆن: 208000 سه‌رباز
دانیشتوانی ئیتاڵیا: 60 ملیۆن : 357000 سه‌رباز
دانیشتوانی ئوسترالیا: 26 ملیۆن : 79000 سه‌رباز
دانیشتوانی ئیسپانیا: 46 ملیۆن : 139000 سه‌رباز
دانیشتوانی كه‌نه‌دی: 36 ملیۆن : 94000 سه‌رباز
ئه‌مه‌ش به به‌راورد به ڕوبه‌ڕوو ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێم ئێجگار زۆره، سه‌ره‌ڕای ئه‌و هێزه چه‌كدارانه‌ش له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا حكومه‌تی هه‌رێم پاره و بودجه‌یەكی زۆری بۆ كۆمپانیا سكویریتیه تایبه‌ته‌كانیش ته‌رخان كردووه.
له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو هێزه چه‌كدارانه‌ش وڵاتانی ئیقلیمی و هێزی بێگانه له هه‌رێم بنكه‌ی سه‌ربازی و كرده‌ی سه‌ربازی له‌ناو خاكی كوردستان ئه‌نجام ده‌ده‌ن بێ ئه‌وه‌ی هیچ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌یه‌كی چه‌كداری هه‌بێت لێیان، ئەوەش ئەو پرسیارەی لای بەغدا قووت كردۆتەوە ئەدی ئەو هیزە بۆ پاراستنی سنورە ئەگەر پێی نەپارێزێت كەواتە مانای چیە؟
بە پێی دەستورو یاسای حزبەكانی عێراقی و كوردستانی قەدەغەیە حزب چەكدارو میلیشیای هەبیت، لە دەستوری عێراقی(مادەی 9)، لەهەرێمی كوردستانیش لە بڕگەی (3) لە مادەی (15) له (یاسای حیزبە کوردستانییەکان)یش، بە هیچ جۆرێك ڕێگا نادات حیزب چەکدار و میلشیا و پێشمەرگەی و ئاسایش و زیندانی ھەبێـت، بەهەمان شێوە لە بڕگەی (2)ی مادەی (4) یاسای ژمارە (16) چەك لەهەرێمی كوردستان، ڕێگە نادرێت بە حیزبی چەكدار، یەکەم بڕیاری حكومەتی عێراق لە ٢/١١/٢٠١٧ دەرچوو: نابێت ھیچ حیزبێک بەشداری ھەڵبژاردن بکات ئەگەر چەکداری ھەبێـت ئەمە گەورەترین گرفتە بوونی هەبێت. كاتی ئەوە هاتووە هێزی چەكدار بخرێتە ئەستۆی دامەزراوەیەكی نیشتمانی.
سه‌رچاوه‌كان:
1- Berl petroleum Company
2- سایتی كۆمپانیای داناگاز.
3- www.dno.no link
4- WWW.IEA.COM
5-WWW.WESTERNZAGROS.COM
6-WWW.QDDAX PETROLEUM. COM.
7-سایتی وه‌زاره‌تی پلاندانانی هه‌رێم.
8-سایتی وه‌زاره‌تی سامانه سروشتیه‌كان.
سوپاس بۆ ئه‌و به‌ڕێزانه ناویان له خواره‌وه هاتووه كه سود له داتا و زانیاری وتاره‌كانیان وه‌رگیراوه:
•
به‌ڕێز محمد كاوانی.
•
به‌ڕێز به‌یار عمر.
•
به‌ڕێز محمد حسین.
•
به‌ڕێز به‌رزان شێخ محمد.
31/05/2020
وتارەکانی تری نوسەر
کۆبونەوە شەرم نیە، کۆبونەوەی بێ بەرنامە شەرمە
کۆتایی سەرمایەگوزاری سیاسی "ئیسرائیل"لە ھەرێمی کوردستان
تورکیا شه‌ڕی دژی پێکاکا توندتر بۆ ناو عێراق ده‌گوێزێته‌وه
چاودێریکردن و بێدەنگی
پرسی لامه‌ركه‌زیه‌ت له هه‌رێمی كوردسـتان
ئایا به‌ڕاستی ناتۆ ئه‌توانێت چی بكات به‌رامبه‌ر توركیا؟
سیستمی فێربوونی فنلندیی، سەرسوڕمێنە
ئەستێرەکان
ئێران سزای سێدارە بەسەر راپەرێکی ناڕازی دەسەپێنێت
وێنە.. هونەرمەندێکی ناسراوی کورد کۆچی دوایی کرد
وێنە.. بانە شێروان بە چەند ستایلێکی نوێ دەردەکەوێت
وێنە.. هونەرمەندێک کۆچی دوایی کرد
وێنە.. دینا چەند وێنەیەکی جیاوازی خۆی بڵاوکردەوە