چەپ و كۆمۆنیست و ئازادیخوازەكانی ئەمریكای لاتین توانیان لە كۆتا مانگ و دوا رۆژەكانی سەری ساڵ، بەسەركەوتن بەسەر بەرەی راستڕەو و فاشیزم، پێشوازی لە ساڵی تازە بكەن. ئەمەش وەك دواین زنجیرەی سەركەوتنەكانی تری چەپ دێت لە وڵاتانی تر، لە كۆتایی ساڵی 2021.
ئەم سەركەوتنەی شیلی لە زۆر لایەنەوە جیاوازە لە وانیتر، دوای نزیكەی نیو سەدە لە حوكمڕانیی فاشیزمی راستڕەو لە شیلی، دوای ئەوەی لە ساڵی 1973 پینۆشی كودەتای دژ بە سەرۆكی هەڵبژێردراوی پارتی سۆسیالیست ئەنجامدا، وەك كاردانەوەی ناوەندی سەرمایەداری ئەمریكی دژ بە كاندیدی پارتی ئیشتراكی (سلفادۆر ئەیێندی) لە دوای سەركەوتنی لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1970، روویدا.
هۆكاری سەرەكی كودەتاكەی ئەمریكا و پینۆشێ بەهۆی هەوڵی گۆرانكارییەكانی سلفادۆر ئەیێندی بوو بۆ گۆڕینی پەیكەری ئابووری لە خزمەتی پەراوێزخراوەكان و چینی كرێكاران، هەربۆیە دەزگاكانی هەواڵگری ئەمریكا، رۆڵی سەرەكیان هەبوو لە رێكخستن و سەركەوتنی كودەتاكەی پینۆشێ، تاوەكو كۆتایی پشتگیری سیاسی و سەربازی و هەواڵگری تەواویان لێكرد، بە شێوەیەكی ئاشكرا.
ئەم كودەتایە لە كاتێكدا بوو (شیلی) لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە ئاشنایە بە بنەماكانی دیموكراسیەت و ئاڵوگۆری دەسەڵات، بەڵام كاتێك پرۆژەیەكی تری سیاسی ئابووری لەبەرژەوەندی چینی هەژاران و پەراوێزخراوەكان و كرێكاران لە رێگەی هەڵبژاردنەوە سەردەكەوێت، ئەو ناوەندانەی ئەمڕۆ، زۆرینە لە رۆشنبیران و ژۆرنالیستان وەك پارێزەرانی دیموكراسی تەرویجیان بۆ دەكەن، بە ئاشكرا سەرپەرەشتی پلانی كودەتا دەكەن، هەزران لە ئازادیخوازانی شیلی لە چەپ و كۆمۆنیست رووبەڕووی كوشتن و زیندانی كردن دەبنەوە.
دوای نزیكەی نیوسەدە لە بەردەوامی هەلومەرجێكی سەپێنراو و فەرزكردنی لیبرالیەتی نوێ كە رۆژ لە دوای رۆژ رێژەی بێكاری و هەژاری و زیادكردنی باج و سەرانە و گرانبوونی نرخی پێداویستییەكان و دابەزینی ئاستی داهاتی تاكی لێكەوتەوە، سەرەنجام جارێكی تر دانیشتوانی شیلی بە پاڵپشتی چەپ و كۆمۆنیستەكان و ئازادیخوازان توانیان هیوا بگەڕێننەوە، توانیان ئیرادەی گشتیان ئازاد بكەن، لە ژێر چنگی میكانزمەكانی بازاڕ.
ئەوان، هەر لەو ساڵەدا توانیان زۆرینەی ئەندامانی كۆمەڵەی هەمواركردنەوە و نوسینەوەی دەستوری شیلی مسۆگەر بكەن، لەبەرانبەر دارودەستەكانی سیاسەتی لیبرالیەتی نوێ، پێش ئەوەش لە مەیدانی كاركردندا سەرمەشقی رووبەڕووبوونەوە و خستنەرووی بەدیل بوون هاوشان لەگەڵ بزووتنەووە كۆمەڵایەتییەكان و هەموو ئەوانەی سیاسەتی سەرمایەداری و لیبراڵیەتی نوێ، پەراوێزی خستبوون.
سەركەوتنی شیلییەكان تەنیا سەركەوتنێكی ژمارەیی، چەندایەتی نییە بۆ بردنەوەی سەرۆكایەتی وڵاتەكەیان، بەڵكو پێش ئەوە راگەیاندنی سەركەوتنی (چۆنایەتی) پرۆژەیەكی تری سیاسی ئابووری، تەواو جیاوازە لە سەردەمی بڵاوكردنەوەی هۆشیاری ساختە بە بانگەوازی (جیهانێكی بێ جێگرەوە و كۆتایی مێژوو)؟
سەركەوتنی گابرێل لە كۆتا رۆژەكانی ساڵی 2021 لە زۆر لایەنەوە نەك تەنیا بۆ ناوخۆی شیلی و دوورگەی ئەمریكای لاتین، بۆ جیهانی ئەمڕۆمان گرنگ و پڕ مانایە، جیهانێك ڕۆژ لە دوای ڕۆژ، مەترسییەكانی سەر (مافەكانی مرۆڤ و قەیرانە یونیڤێرساڵەكان وەك گەرمبوونی گۆی زەوی و پیسبوونی ژینگە)، لە هەڵكشانە.
لە لایەكی تردا، گابریل پێش ئەوەی كاندیدی چەندین پارتی كۆمۆنیست و چەپ بێت كاندیدی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان و قوتابیان و خەڵكی پەراوێزخراوی شیلی بوو، ئەمەش وەك ئەلقەیەكی نەپچڕاوەی بەردەوامی نارەزایەتییە كۆمەڵایەتییەكان و لاوان و قوتابیان بوو.
گابریل خۆی بەشێك بوو لەو هەلومەرجە، ئەو بەشێك بوو لە پەراوێزخراو و هەڵسوڕاوەكان، ئەو ڕۆژێك قاچێكی لەناو تەوژمی لیبراڵ و لیبراڵیەتی نوێ بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ نەبوو وەك هەندێك لە چەپەكانی لای خۆمان، ئەوان هەڵگری دنیابینییەكی فكری فەلسەفی، سیاسی، ئابووری، تەواو جیاواز، لەوانیتر بوون، هێڵی جیاوازی ئەوان بە ڕوونی لە شەقام و لە ناوەندەكانی كاركردن و فەزای گشتی بینراو و هەستپێكراو بوو.
بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی شیلی بە سەرۆكایەتی گابریل پێمان دەڵێن: هێشتا هێزێكی ڕێكخراوەیی دەتوانێت بەرانبەر بە سەرمایەداری رووبەڕوو ببێتەوە، دەتوانین خەون ببینین، دەتوانین گۆڕانكاریی بكەن، ئەو جارێكی تر بە جیهانی گوت، گۆڕانكاری پرۆسەیەك نییە لە شەو و رۆژێك رووبدات، بەڵكو ئەنجامی تێكۆشان و روئیایەكی فیكری سیاسی روونە بە تێگەیشتن لە واقیع، بۆ گۆڕینی نەك بۆ تەسلیم بوونی.
گابریل سەرۆكە تەمەن سی و پێنج ساڵە چەپەكە، لە یەكەم لێدوانیدا دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن گوتی "شیلی شوێنی لەدایكبوونی نیولیبرالیزم بوو و شوێنی ناشتنیشی دەبێت". گوتنی رستەیەكی ئاوها لە پێگەی سەرۆكی كۆمار لە دۆخی ئەمڕۆمان، رستەیەكی تەواو جیاوازە، جیاوازیشە لە رستەی تەواوی سەرۆكەكانی جیهان و لای خۆشمان، كە رۆژانە زۆرینەی ژۆرنالیستەكان بە شێوازی جۆراوجۆر، سەرسامانە، بۆمانی دەگێڕنەوە.
كاتێك لە هەشتاكانی سەدەی بیست، رەچەتەی لیبراڵیەتی نوێ چیلی دەكاتە تاقیگە، سەرەتا بە كودەتا دەست پێدەكات، دوای نزیكەی پەنجا ساڵ بە وێرانی ئابووری و زانستی و خوێندن و تەندروستی و بەرزبوونەوەی هەژاری و نەمانی رۆڵی كەرتە گشتییەكان، زەنگی سەرەتای كۆتایی هاتنی دەگاتە هەمووان.
ئەگەر بنەمای لە هەڵوەشاندنەوەی لیبراڵیەتی نوێ و ئابووری كلاسیك قەیرانی سەرمایەداری ساڵی سییەكانی سەدەی بیست بێت، (تیۆری كینز)یش وەك هەوڵێكی چارەسەری (مەرحەلی) قۆناغی ببینین تا قەیرانەكانی حەفتاكانی سەدەی رابردوو، دوای ئەوەش گەڕانەوەی لیبراڵیەتی نوێ لە سەرەتای هەشتاكان تا ئەمڕۆ، كە سەرەتا بە چڕی كە لە شیلییەوە دەست پێدەكات و ئەمڕۆش سەرەتای كەوتنی دەبینین، ئێستا كاتی ئەوە نییە پرسیارەی ئەوە بكەین، ئەی لە ئێستا بەدواوە چی؟ ئێستایەك تەژی لە پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ و پاشەكشێ لەوەی بە تێكۆشان بە دەستمان هێنا بوو، ئێستایەك سیستەمی سەرمایەداری نەك تەنیا هەرەشەیە لەسەر مرۆڤ بەڵكو بۆتە هەڕەشەیەكی جدی لەسەر ژینگە و هەسارەی زەوی و تەواوی گیانلەبەران.
چیلی سەرەرای دووری جوگرافی و تایبەتمەندیییەكەی دەتوانێن چی لێوە فێربین، لە كاتێكدا لە كوردستان و عێراق، لیبراڵیەتی نوێ تا ئاستی كەرتە گرنگەكانی خوێندن و تەندروستیش خەریكی وێرانی و رووتاندنەوەی هاووڵاتییانە، تەنانەت لە كوردستان لە ساڵی 2022 سزادان و غرامەی هاووڵاتیانیش بە كەرتی تایبەت دەسپێردرێت، ئایا لیبراڵیەتی نوێ ئەوەندەی لەگیلفان هێشتوین تا مەترسی لە دەستدانمان هەبێت؟، ئایا بەردەوامی تێكۆشانی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان كە دواینیان خۆپیشاندانی خوێندكاران و پەراوێزخراوەكان بوو بەبێ خۆڕێكخستن و كاری هاوبەشی و هاوپەیمانییەتییەكی سەرانسەری، دەتوانێت لە داهاتوو گۆڕانكاری لە نەخشەی سیاسی و ئابووری بكات؟، ئایە بزاڤی چەپ و كۆمۆنیستی دەتوانێت هاوشێوەی شیلی، هاوشان لەگەڵ بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان رووبەڕووی ئەم دۆخە ببێتەوە و لەسەر پای خۆی بوەستێت، بە رەچاوكردنی تایبەتمەندی واقیعی خۆمان؟.
ئەم پرسیارانە و چەندین پرسیاری تر لە ئەزموونی شیلی و دۆخی خۆمان و واقعی جیهان، وەك پرس و بابەتی زیندوو، رۆژانە لە دەرگاكانمان دەدات.
بزاڤی چەپ و كۆمۆنیستی لەوێدا
لە زۆر لایەنەوە چەپ لە ئەمریكای لاتین، خاوەن شوناس و خاسیەتی تایبەتی خۆیەتی، ئەمەش وەك رەنگدانەوەی باری بابەتی و خودی ئەوێ دەكرێت تەماشای بكەین و هەوڵی تێگەیشتنی بدەین، دەكرێت هەر ئەوەش هۆكاربێت، لەوێ، ئەزموونێكی تەواو جیاواز لە شوێنەكانی تر، پێشكەشی جیهانی بكەن، بەتایبەتی لەبەرانبەر شكستی چەپ لە وڵاتانی عەرەبیدا.
چەپ لە ئەمریكای لاتین سەرەڕای ئەزموونێكی دەوڵەمەندی رووبەڕووبوونەوە و شۆڕشی چەكداری و جوڵانەوە شۆڕشگێڕییەكان لە پێناو سەربەخۆیی، ئەمە نەپچڕا، وەك ئەلقەیەكەی دانەبڕاو بەجۆرێكی تر توانیان پەرە بە تێكۆشانی ئاشتیخوازی بدەن، وەك درێژەپێدان و گرێدراو بە رابردوو، بەبێ تەنازولكردن لە پرس و ئامانجە سەرەكییەكان و بەها هیومانییەكانی چەپ.
چەپ لەوێ دیراسەیەكی وردی واقعیان كرد دوور لە رەچەتەی ئامادەكراو، نەبوونە پاشكۆی تەوژمی راستڕەوی، نەشبوونە كەسانی دۆگما و چەقبەستووی و بە ساڵاچوو، خاوەن گوتار و بەرنامەیەكی روونی بەدیل بوون، بەدیلێك لە رێگای خوێندنەوەی واقیع، دوور لە ئارەزوو و رەچەتەی ئامادەكراو، بونیادیان نابوو.
لە كۆتایی هاشتاكانەوە بزاڤێكی جەماوەری دەرەی هێزە سیاسییەكانیان بینی، ئەوان بە باشی دركیان بەو دۆخە كرد، ئەوان توانیان بزاڤێكی فراوانی جەماوەری ببینن و تێبگەن لە دەرەوەی هێزە سیاسییەكان، ئەوان توانین لەگەڵ ئەو هێزانە بە یەكەوە كاربكەن.
لیستی داواكاری خەڵك و بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان لیستێكی زۆر ئاڵۆز نەبوو وەك ئەوانەی لای خۆمان لە بارەگاكانەوە دابنیشن و هەر رۆژەی بە بارێك، تەحلیل و تەفسیری بكەن، كە زۆرینەی شیكردنەوەكان بۆ تێگەیشتن و كاركردن لەگەڵیان نەبوو، چونكە بەشێك نەبوون لەوان! بەڵكو لە پێناو كۆكردنەوەی چەند هۆكار و بیانوویەكی پێشوەختە بوو، بۆ ئەوەی كاریان لەگەڵ نەكەین.
دیموكراسیەتی كۆمەڵایەتی و سیاسی، دادپەروەری و یەكسانی و چۆنیەتی ڕێكخستنی سامانە سروشتییەكان و نان و كار و ئازادی، پارێزگاریكردن لە ژینگە و چاككردنی سیستەمی تەندروستی و خوێندن و گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی و رووبەڕووبوونەوەی عەقڵیەتی كۆنەپارێزی و رەچەتەكانی لیبرالیەتی نوێ، ئەمانەبوون لیستەكەیان، هێزەكانی چەپ، توانیان خۆیان لەگەڵ ئەم داواكارییانە بگونجێنن كە لە بنەڕەتدا داواكاری چەپانەیە.
گرنگترین ئەو تایبەتمەندییانەی چەپی ئەمریكای لاتینی سەدەی 21ی پێ دەناسرێتەوە رۆڵ و كاریگەری بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان و كۆڕبەندە كۆمەڵایەتییەكان و رێكخراوە جەماوەرییەكان و قوتابیان و لاوان و ژنان...هتد بوو، هاوشان لەگەڵ رۆڵی حزبە تەقلیدییەكانی چەپ، ئەوەش وەك رەنگدانەوەی پێداویستییەكانی رۆژ، هانی فراوانبوونی زیاتری بەشداری سیاسی و دووركەوتنەوە لە بیرۆکراتیەت و پاوانخوازی دا، فراوانبوونی دیموكراسیەتی ناوخۆیی حزبی وەك رەنگدانەوەی پێداویستی كۆمەڵگاكە، خۆی فەرز كرد.
تێكەڵكردن و سوودوەرگرتن لە هەموو رێگاكانی تێكۆشان، لە تێكۆشانی ناتوندوتیژی لە هەندێك حالەت نەبێت بۆ چاكسازی و گۆڕانكاری جەوهەری و بەشداری لە هەڵبژاردنەكان تا ئاستی تێكۆشانی بەرفراوانی جەماوەریش.
ئەمریكای لاتین
ئەمریكای لاتین، ناوچەیەكی فرە چەشن و رەگەزە، هندییە سورەكان بەشێكی سەرەكی دانیشتوانەكەی پێكدەهێنن لەگەڵ ئەوروپی و ئەفریقی و ئاسیاییە لاتینییەكان.
لە كۆتاییەكانی سەدەی پانزەوە، ئیستعماری ئەوروپی لەو ناوچەیە دەست پێدەكات و هەموو شتێكی خەڵكە رەسەنەكە دەستی بەسەردا دەگرێت، داگیركاری هاوبەشی وڵاتانی ئەوروپا بەتایبەتی لە نێوان ئیسپانیا و پورتوگال دابەش كرا، لە كۆتاییدا فەرەنساش بوو بە هاوبەشی داگیركاری، دواتر هەر ئەمەش بوو بەهۆی بڵاوبوونەوەی ئاینی كاسۆلیكی و عادات و تەقالیدی ئەوروپی.
لەسەرەتای سەدەی هەژدەوە، كۆیلەكانی هایتی شۆڕش دەست پێدەكەن، لە ساڵی (1804) سەربەخۆیی وەردەگرن وەك یەكەم وڵاتی ئەمریكا. دوای داگیركردنی ئیسپانیا لە لایەن ناپلیۆن هۆكارێكی تر دروست بوو بۆ راپەڕین و بزاڤی شۆڕشگێڕی، لە ساڵانی نێوان (1812 و 1822)دا، زنجیرەیەك جوڵانەوەی ئازادیخوازی لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین سەری هەڵدا و تا كۆتایی ساڵی (1825)، هەموو ئەو وڵاتانە سەربەخۆبوون جگە لە (كوبا و پۆرتۆریكۆ).
ئەو دوو وڵاتە تاوەكو ساڵەكانی پەنجای سەدەی نۆزدە لە ژێر داگیركاری مانەوە، هاوكات ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لە زۆر لاوە دەستوەردان و كاریگەری خراپی خستبووە ئەو وڵاتانە لە رێگای (CIA) دوای بڵاوبوونەوەی برسیەتی و بێكاری و چەندین نەخۆشی، لە ئەنجامدا شۆڕشی جیڤارا و فیدڵ كاسترۆ لە ساڵی 1959 لە كوبا سەركەوت، ئەمەش بووە هۆی بەهێزكردنی چەپ و بزاڤی سۆسیالیستی رەنگدانەوەی دوورمەودا.
ساڵی 1959 وەك سەرەتای مێژووی سەرهەڵدانی (چەپی ئەمریكای لاتین) دەناسرێت بەهۆی سەرهەڵدان و سەركەوتنی شۆڕشەكەیان.
هەر لەسەرەتاوە، سەركەوتنی شۆڕش لە كوبا لە لایەن ئەمریكاوە جێگای قبوڵكردن نەبوو، لە سەرەتای نیوەی سەدەی رابردوو تا ئەمڕۆ چەندین كودەتا و پیلانگێڕی بە پاڵپشتی و دەستوەرانی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی ئەمریكاوە دژی هێزە چەپەكانی ئەمریكای لاتین ئەنجامدراوە.
لە حەفتاكان بەدواوە یارمەتییە داراییەكانی ئەمریكا دژ بە كوبا و لە پێناو دەستكاریكردنی چوارچێوەی بونیادی ئابووری، راستەوخۆ دەستوەردانەكانی زیاتر كرد بە بژاردەی كودەتای سەربازیشەوە دژ بە وڵاتانی ئەمریكای لاتین، لەو كاتەی بزووتنەوەی چەپ لە گەشەی بەردەوام دابوو.
لەبەرانبەردا رووبەڕووبوونەوەی سیاسی و ئابووری و جەماوەری دژ بە پیلانەكانی ئەمریكا و سندووقی دراوی نێودەوڵەتی بەتایبەتی لە ئەرجەنتین و فەنزویلا و شیلی و پیرۆ كە بزووتنەوەی جەماوەری چەپ باڵادەست بوو، زیاتر هەڵدەكشێت.
لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی ئەزموونی بلۆكی سۆڤیەت لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوو لەكاتێكدا بەشێكی حزبە كۆمۆنیستەكانی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تا ئاستی گۆڕینی ناویشیان رووبەڕووی پاشەكشە بوونەوە، بەڵام لە ئەمریكای لاتین، بزاڤی جەماوەری و چەپ و كۆمۆنیستی ئەزموونێكی تەواو جیاوازتر پێشكەش دەكات، وەهمی بیرۆكەی كۆتایی مێژوو و كۆتایی بیری چەپ و كۆمۆنیستی و دادپەروەری و یەكسانی، جارێكی تر پوچەڵ دەبێتەوە.
لە كۆتایدا، ئەزموونی چەپ لەوێدا لە زۆر لایەنەوە خاڵی زۆر بەهێز و لاوازیشی تیایە، بەڵام سەرەنجام، چەپ لەوێدا ئەزموونێكی تەواو جیاوازتر لە ئەزموونی چەپی وڵاتانی عەرەبی پێشكەش دەكات، بەتایبەتی ئەگەر پێگەی چەپ لە گۆڕانكارییەكانی دوای بەناو "بەهاری عەرەبی" وەربگرین، دوو ئەزموونی تەواو جیاوازی چەپ دەبینین لە یەككاتدا، لە ئەمریكای لاتین چەپ رۆژ لە دوای رۆژ سەردەكەوێت، بەڵام لەلای خۆمان و لە وڵاتانی عەرەبی بە پێچەوانەوەیە، بۆ تێگەیشتن لەو جیاوازییانەش دەبێت لە ئاستی رەهەندی كولتووری و رۆشنبیری و مێژوویی و نێودەوڵەتی و خودی چەپیشدا بەدوایدا بگەین، كە لەم وتارەدا بە چەند سەرەقەڵەمێك خوێندنەوە بۆ بەشێكی كراوە.
سەرچاوە :
-الیسار فی أمریكا اللاتینیە.. نجاحات متوالیە ومستقبل واعد
ترجمە وإعداد: رشید غویلب
-https://www.swissinfo.ch/ara